تانىستىقتان سوڭ ماعاۋين: «ىشتەرىڭدە قوجا بار ما؟» دەپ سۇرادى - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-84

وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن م. ماعاۋين اعامىزدىڭ م. شاحانوۆ شىعارماشىلىعىن تالداعان ءبىر ەڭبەگى الەۋمەتتىك جەلى بەتىندە جارىق كوردى.

ەندى «شىعارماشىلىعىن تالداعان» دەگەندى ءسوز رەتىنە قاراي ايتتىق. شىنتۋايتىنا كەلگەندە تالداۋ ەمەس. دۇرىسى - عىلىمي ساراپتاۋ. باسىن اشىپ ايتساق، ماقتاۋعا دا، داتتاۋعا دا كەلمەيتىن بىرتۇرلىلەۋ دۇنيە. الايدا ءبىز م. ماعاۋين اعامىزدىڭ ول وي-تولعانىسىن، م. شاحانوۆتى مويىنداۋ دەمەي-اق قويالىقشى، ءبىراق باعالاۋى دەپ قابىلدادىق. سول ويمەن ءشاي ۇستىندە مۇحاڭنان: «م. ماعاۋيننىڭ ءوزىڭىز تۋرالى جازعان ەڭبەگىنە نازارىڭىز تۇسپەدى مە؟» دەپ سۇرادىق. مۇحاڭ: «ءيا كوردىم، ءبىراق نە ايتقىسى كەلگەنىن ونشا تۇسىنە المادىم» دەدى. مەن: «تۇسىنبەيتىن نەسى بار، باستان اياق ءسىزدى ماقتاعان عوي» دەدىم.

مۇحاڭ: «سولاي دەپ ويلايسىڭ با؟» دەدى. مەن باسىمدى يزەدىم. مەنىڭكى: «ايتەۋىر ەكەۋى ءبىر-بىرىنە وڭ پەيىل تانىتا باستاسا ەكەن» دەگەن وي عوي. الايدا ۇلى تۇلعالار مىنەزىن تۇسىنە قويۋ قيىن.

ستۋدەنتتىك كەز. م. ماعاۋين اۋديتورياعا باس سۇقتى. العاشقى كورۋىمىز. تانىستىقتان سوڭ ماعاۋين: «ىشتەرىڭدە قوجا بار ما؟» دەپ سۇرادى. مەن بوي كورسەتتىم. ماعان ءبىر قارادى دا: «جالپى ءار ورتادا ءبىر قوجانىڭ بولعانى دۇرىس» دەدى. الايدا ودان كەيىن ول تاقىرىپتا ءسوز وربىتكەن ەمەس.

1978-جىلى پراكتيكا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن ايتۋ ءۇشىن م. ماعاۋين اعامىزدىڭ ۇيىنە باردىم. پاتەرىنە جوندەۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتىر ەكەن. سولاي بولا تۇرا مەنى كابينەتىندە قابىلدادى. ءوز ورنىنا بارىپ جايعاستى. ارقاسى سىرەسكەن كىتاپ. مەنى بالاسىنباي، وڭ پەيىل تانىتتى. سول ءساتتىڭ مەنىڭ سانامدا ءىز قالدىراتىنىن بىلگەندەي كەيىپ تانىتتى. ءوزىن بايسالدى ۇستادى. مەنىڭ كابينەت اسەرىن سەزىنۋىمە مۇمكىندىك جاسادى.

ۇزاق جىلداردان كەيىن ءوزى باسقارىپ وتىرعان «جۇلدىز» جۋرنالىنا وزگە ءبىر جازۋشىنىڭ بەتتەلىپ دايىن تۇرعان شىعارماسىن الىپ تاستاپ، مەنىڭ «كيە» دەگەن حيكاياتىمدى جاريالادى. سول كەزدە: «قۇدياردىڭ ءبىر دۇنيەسىن وقىعانمىن. قانداي شىعارما ەكەنى ەسىمدە جوق، ءبىراق دۇرىس بولاتىن» دەگەن. ءبىز ونى ماقتاۋ دەپ قابىلدادىق. كوڭىلىمىز كوككە كوتەرىلگەن. ۇستازىمىزدىڭ سول پىكىرىن ءالى كۇنگە دەيىن ماقتان تۇتامىز.

كەيبىرەۋلەر ءبىزدى م. شاحانوۆتىڭ قاسىندا جۇرگەندىكتەن «وزگە جاعالاۋدىڭ» ادامى دەپ ويلايدى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە وسى جاعالاۋ...

بۇل ءوزى قىزىق قۇبىلىس. ماسەلەن كىم دە بولسىن ەكى مۇحاڭدى ەكى جاعالاۋدىڭ ادامى دەگەن ويعا ەرىك بەرەدى. ءتىپتى كوپ ادام ولاردى بىتىسپەس جاۋ دەپ تە ويلايدى. كوپ ادام ەمەس، جالپى ءبارىمىز سولاي دەپ تۇسىنەمىز عوي. الايدا ءبىزدى سىرتتاي باقىلاپ وتىراتىن «اقىلدى ادامدار» ساراپتاۋىنا قاراعاندا، وسىنداي ويدا قالاتىندار، جالپى ونداي ويدا ادام بالاسىنىڭ 97 پايىزى قالادى ەكەن، قالعان ءۇش پايىزدىڭ ۇدايى جەتەگىندە جۇرەتىن كورىنەدى. سوعان وراي الگى 97 پايىز ولاردى بارلىق ۋاقىتتا بيلەپ- توستەپ وتىراتىن 3 پايىزدىڭ قالاۋىنا وراي ءبىر- بىرىمەن ايتىسىپ، ءبىر-بىرىمەن پىكىر تالاستىرىپ، ءبىر-بىرىمەن جاۋىعىپ ءومىر كەشەدى ەكەن.

2005-جىل. ەكى مۇحاڭنىڭ ءبىر-ءبىرىن كورمەستەي بولعان كەزى. ءبىز، ياعني 97 پايىز سولاي دەپ ويلايمىز. ءبىر شاراعا م. شاحانوۆ ەكەۋمىز بىرگە باردىق. الگى شارا اشىق اسپان استىندا ءوتىپ جاتقان بولاتىن. وڭاشا جايعا قويىلعان ورىندىققا وڭشەڭ ىعاي مەن سىعايلار بارىپ جايعاسا باستادى. ءبىزدىڭ ابىروي مەن بەدەلىمىز ەسىك الدىنا بارۋعا دەيىن جەتتى. ارى قاراي م. شاحانوۆتى كوزبەن ۇزاتىپ سالدىق. سول كەزدە ارعى جاقتان م. ماعاۋين اعامىز شىعا كەلدى. ەكەۋى قۇشاقتاسا كەتتى. سۇيىسكەندەي دە بولدى. ولار ءوز ورىندارىنا، ءبىز كەيىن قاراي كەتتىك.

ءشاي ۇستىندە مۇحاڭا: «ءبىر- بىرلەرىڭىزدى ساعىنىپ قالىپسىزدار عوي» دەپ قويدىم. جاۋاپتىڭ قالاي قايتارىلعانى ماڭىزدى ەمەس. ءجاي، ءوزىمىز كۋا بولعان ءبىر ءجايت ەدى ءدا.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-85

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمەدە مۇحاڭنىڭ ءار قىرىن ءسوز ەتىپ كەلەمىز. ءيا، م. شاحانوۆتى اركىم ءارقيلى كورەدى. سونىڭ ىشىندە مۇحاڭدى كوپەن امىربەكتىڭ كورۋى، تانۋى، ازىلدەۋى ءوز الدىنا ءبىر الەم. كوپەكەڭ ءبىز تومەندە ايتقالى وتىرعان «شاحانوۆ تانۋىن» ساحنادا دا، ءشاي ۇستىندە دە تالاي رەت تىلگە تيەك ەتكەن. سوندىقتان اڭگىمەنى سوزباي، كەزەكتى كوپەن امىربەكتىڭ وزىنە بەرەيىك:

«ەگەر مۇحتار شاحانوۆ بۇدان مىڭ جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلسە كىم بولار ەدى؟ وتىراردا تۋىپ، سيريادا قايتىس بولعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي باباسى سەكىلدى «قايىرىمدى قالانىڭ تۇرعىندارى» دەگەن تراكتات جازار ما ەدى؟ وندا مۇحتار شاحانوۆتىڭ اتى مۇحتار شاحانوۆ ەمەس، ءابۋ-ناسىر يبن شاحان شايىر ءال-وتىرار شاھاري بوپ كەتەر ەدى.

ال، مۇحتار شاحانوۆ XV عاسىردا تۋسا شە؟ وندا «وزبەك - ءوز اعام، سارت - ساداعام» دەپ، كەرەي مەن جانىبەك حان سەكىلدى 1456 -جىلى قازاق مەملەكەتىن شۋ بويىندا ەمەس، ارىس جاعاسىنداعى شاۋىلدىردە قۇرار ما ەدى؟

ودان كەيىنگى عاسىردا تۋسا شە؟ قارا قىپشاق قوبىلاندى باتىر سەكىلدى ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ، كوسموپوليتتەر تۋرالى تولعانىپ... كەشىرىڭىزدەر، كوسموپوليت دەپپىن-اۋ، و زاماندا كوسموپوليتتەر بولعان جوق قوي... ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ، ماحاببات جىرىن تولعانىپ... «قابىرعادان وق تيسە،

قامقور بولعان قارىنداس»، - دەپ، قىز قۇرتقانى اينالدىرىپ، ۇيلەنىپ الار ەدى. جالپى، مۇحتار اعام عاشىق بولمايدى - عاشىق بولسا الماي قويمايدى.

ەگەر 1835 -جىلى تۋعاندا شوقان ءۋاليحانوۆ سياقتى قىزعىزستانعا ەلشىلىكپەن ەمەس، ەكسپەديتسيامەن بارىپ «ماناس» جىرىن ماناپتاردىڭ اۋزىنان جازىپ الار ما ەدى؟

ال، ⅩⅨ عاسىردا دۇنيەگە كەلسە شە؟ وھو- و- و، وندا ىبىراي التىنسارين اتاسى سەكىلدى:

«كەل، بالالار، وقىلىق،

وقىعاندى كوڭىلگە

ىقىلاسپەن توقىلىق.

تەك قازاقشا وقىلىق!» - دەپ ولەڭ جازار ما ەدى؟

الدە مۇستافا شوقاي سەكىلدى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرام دەپ فرانسيادا جيىرما جىل عۇمىر كەشىپ، گەرمانيادا تالقانى تاۋسىلار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟..

نەمەسە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سەكىلدى «بالا ءوز انا تىلىندە تاربيەلەنبەسە، ۇلتقا قىزمەت ەتە المايدى» دەپ شىر-پىرى شىعار ما ەدى؟ ايتپەسە احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءاليحان بايمەنوۆ... وي، بايمەنوۆ دەپپىن- اۋ... ءاليحان بوكەيحانوۆ سەكىلدى «الاش» پارتياسى ەمەس، «حالىق رۋحى» پارتياسىن قۇرار ما ەدى؟

ال، ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭىندا كىندىگى كەسىلسە شە؟ وندا ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ سەكىلدى 37 -جىلى «حالىق جاۋى» اتانىپ، اتىلىپ كەتەر مە ەدى؟ ايتپەسە «بەيىمبەت جاۋ بولسا، مەن دە جاۋمىن!» دەپ، عاباڭ سەكىلدى بەسەۋدىڭ ءبىرى بوپ ستالينگە حات جازار ما ەدى؟

نەگىزى، مۇحتار شاحانوۆ 1942 -جىلى دۇرىس تۋعان. ماسقارا-اي، گيتلەر 1941 -جىلى شىڭعىسحان سەكىلدى وتىراردى جاۋلاپ العاندا قايتەر ەك؟ وندا، ءاۋمين، مۇحتار شاحانوۆ جوق ەدى. بار بولعان كۇندە دە گەتەمەن جارىسىپ نەمىس تىلىندە ولەڭ جازىپ جۇرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟ بارىنەن بۇرىن ارال پروبلەماسىن كىم كوتەرەر ەدى؟ جەلتوقسان كوتەرىلىسىن شە؟

«ەي، مۇحا، قوي دەگەسىن قويا سال. شىندىقتىڭ تۇبىنە جەتپەيسىڭ، شىندىق سەنىڭ تۇبىڭە جەتەدى» دەگەن قاعيدانى قۇلاعىنا دا قىستىرماي، «جەلتوقسان ەپوپەياسىن» كىم جازار ەدى؟ اسىرەسە، «مەملەكەتتىك ءتىلدى شەكارانى قورعاعانداي قورعاۋ كەرەك!» دەپ كىمنىڭ شىر- پىرى شىعار ەدى؟

ءبىر كۇنى:

- مۇحتار اعا، ءسىز الماعان شەتەلدىڭ شەن-شەكپەنى، اتاق-دارەجەسى قالمادى. ءبارىن الدىڭىز. ال، ءوز ەلىمىزدىڭ وردەن، مەدالىنەن نەگە قاشاسىز؟ ەڭ بولماسا «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىڭىز جوق. سونىڭ سەبەبى نە؟ - دەپ سۇرادىم. سوندا شاحانوۆ ايتتى:

- وتان - ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن انامىز. اركىم ءوز اناسىنا قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن جىلۋ دامەتپەۋ كەرەك. وتان دا ءوزىنىڭ ەرەكشەلەنگەن، دارالانعان ۇلدارىن ماراپاتتاپ وتىرۋى شارت. ءبىراق، ول وتە ادىلەتتى بولۋى كەرەك. ال، قازىر كەز كەلگەن زاڭداستىرىلعان ۇرىنىڭ ەڭ كەمى ەكى وردەن، ءۇش مەدالى بار. سولاردىڭ قاتارىندا جۇرگىم كەلمەيدى! - دەدى.

ەسىمە برەجنەۆ ءتۇستى. كەرەگەدەي كەۋدەسىندە وردەن قادايتىن ورىن جوق ەدى عوي جارىقتىقتىڭ. «برەجنەۆتى كروكوديل جۇتسا نە بولادى؟» - دەپ سۇراعاندارعا: «وندا كروكوديل ون كۇن بويى وردەن قۇسادى!» - دەدىك.

ەگەر مۇحتار شاحانوۆتى كروكوديل جۇتسا نە بولادى؟ وندا كروكوديل رۋحتانىپ، قازاق تىلىندە سويلەپ كەتەر ەدى.»

كوپەكەڭ اڭگىمەسى سوڭىن وسىلاي تۇيىندەر ەدى. ال ءسىز م. شاحانوۆتى قالاي كورەسىز، كىم دەپ تانيسىز؟

 جالعاسى بار