م. ماعاۋيننىڭ «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋىن» كەزىندە وقىدىق قوي - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-79
 م. شاحانوۆتىڭ اكە-شەشەسى قاسقاسۋداعى زيراتتا دامىلداپ جاتىر. ول كىسىلەردى مۇحاڭمەن بىرگە ءبىز دە زياراتتاپ، باسىنا قۇران وقىعانبىز.  
م. شاحانوۆ - اناسى كوتەرگەن 13 قۇرساقتان قالعان جالعىز تۇياق. راس، اكەسىنىڭ العاشقى ايەلىنەن تۋعان ىزەت اتتى جالعىز اپاسى بولدى. ول كىسى دە بيىل جۇزگە تولعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. ءومىر بويى مۇحاڭ جولىنا قارايلاپ، جولىعا قالسا جانارىمەن ايمالاپ وتىراتىن تىلەۋلەس جان ەدى.

وعان ءوزىمىز دە كۋا بولدىق. مۇحاڭ دا: «اپكەم مەنىڭ ءار باسقان قادامىمنان حاباردار بولىپ وتىرادى» دەپ ۇدايى ايتىپ وتىراتىن. سوعان وراي ءوزى دە اپكەسىنە ءجيى-ءجيى تەلەفون شالاتىن. شىمكەنتكە جولى تۇسسە مىندەتتى تۇردە ۇيىنە كىرىپ شىعادى.

كەلگەن سوڭ: «بارعانىم جاقسى بولىپتى. سىرقاتتانىپ قالعان ەكەن. اۋرۋحاناعا جاتقىزدىم» دەيدى دە: «مەنىڭ اپكەم دە قىزىق» دەپ كۇلىپ الادى. «بارسام، قىزدارىنىڭ ايتقانىن تىڭداماي، بەرگەن دارىلەرىن ىشپەي قويىپتى. «نەگە ىشپەيسىڭ؟» دەسەم: «از جاساعان جوقپىن. كەلگەن سايىن اۋرۋحاناعا اپاراسىڭ. دارىگەرلەردەن دە ۇيات بولدى. كەتەتىن ۋاقىتىم بولدى عوي» دەيدى. ءوزى كادىمگىدەي-اق دايىندالىپ قويعان ەكەن. ايتەۋىر بەتىن بەرى قاراتىپ الدىم» دەيتىن.

سول ىزەت اپكەسى دە اكە-شەشەسىنىڭ قاسىنا بارىپ جايعاستى. مۇحاڭنىڭ نەگىزگى تۋىسى وسى اپكەسىنەن تاراعان ۇرپاق پەن ناعاشىلارى. الايدا اناسى ەكەۋىنىڭ ءتۇتىنى ۇدايى بولەك بولعان. مۇحاڭ ول كەزدى:  
 «قاسقاسۋداعى كەزىمىز. سول ۋاقىتتاردا بەستەردە بولسام كەرەك. قاسىمدا ءۇش جاسقا كەلىپ قالعان ءىنىم بار. كەشكى اپاق-ساپاق مەزگىل. بىزدەن ەكى-ءۇش قادامداي جەردە كولحوزدان ءسۇتىن ساۋىپ ىشۋگە بولا العان جالعىز قويىمىز كۇيىس قايىرىپ جاتقان بولاتىن. سول كەزدە ۇستىمىزدەن قارعىپ وتكەن ءبىر ءيت قاننەن-قاپەرسىز جاتقان قويىمىزدى باس سالدى. ءىنىمىز ەكەۋمىز ويبايدى سالىپ جاتىرمىز. ارعى جاقتان جۇگىرىپ انامىز دا جەتتى. قويىمىزدى جايراتىپ سالعان ءيت ءوز جونىنە كەتتى. انام ولگەن قويدى ءارى- بەرى قوزعاپ: «قۇداي-اي، ەندى بۇنىڭ ورنىن قالاي تولتىرامىز» دەپ كوز جاسىن توگۋدە. سول سۋرەت كوز الدىمدا قالىپ قويدى. جالعىز قويىمىزدى بورشالاعان ءيتتىڭ قاسقىر ەكەنىن ءبىلدىم. سودان جۇرەگىمدە قاسقىرعا دەگەن ىزا مەن كەك پايدا بولدى. سول ويدان جۇرە كەلە زوردان ارىلدىم» دەگەن مۇحاڭا ءبىز: «قاسقىر قايتا وزدەرىڭىزگە قاستىق قىلماعان ەكەن» دەسكەنبىز. سوندا مۇحاڭ: «ىنىمە ءسۇتىن تالعاجاۋ ەتىپ وتىرعان قويدان ايىرىلۋ قاسقىردىڭ وزىمىزگە شاپقانىنان كەم بولعان جوق» دەگەن ەدى.  
 ءشاي ۇستىندە ورناعان كوڭىلسىزدىكتى سەيىلتۋ ءۇشىن مەن: «الايدا ءسىز اناڭىزدى ءوزى ارمانداعان بارلىق ارمان- تىلەگىنە جەتكىزدىڭىز عوي» دەدىم. مەنى وزگە قىزمەتكەرلەر دە قولداي كەتتى. مۇحاڭ دا كوڭىلدەندى. ءشاي اڭگىمەسى جاڭا ارناعا ءتۇستى. مۇحاڭ اڭگىمەسىن:  
 «انام وتە كوپشىل ادام ەدى. ءتىپتى جالعىز ءوزى وتىرىپ ءشاي ىشە المايتىن. جۇرتقا بەلگىلى اقىن اتانىپ، قوعامدىق جۇمىستارعا دا بەل شەشىپ كىرىسىپ جۇرسەم دە كورشىلەرىم مەنى «اپانىڭ بالاسى» دەپ تانيتىن. ايتەۋىر كورشى بىتكەننىڭ ءبارى اناما ءۇيىر. انام دا قولىندا بارىن كورشىلەرىنە ءبولىپ بەرەدى دە وتىرادى. بىردە كەزدەسە قالعان ورىس- قازاق كورشىلەرىمنىڭ ءبارى ماعان راحمەت ايتۋمەن بولدى. بىرەۋى: «ول ءتىپتى قولعا تۇسە بەرمەيتىن قىمبات زات قوي. اپانىڭ ارقاسىندا اۋىز ءتيىپ قالدىق» دەيدى. كورشىلەر كوڭىلىنىڭ حوش بولۋ سەبەبىن ارتىنان بىلسەم، تاياۋدا عانا اتىراۋدان، سونداعى جىگىتتەردىڭ ماعان دەگەن ىقىلاسى مەن ولەرمەندىگىنىڭ ارقاسىندا الىپ كەلگەن، ءبىر بانكى يكرانى انام كورشىلەرگە تاراتىپ بەرىپتى. ارينە، انامنىڭ مۇنداي مىرزالىعىنان كەيىن كورشىلەردىڭ ءبارى مەنى: «اپانىڭ بالاسى» دەپ اتايدى. جانە دە انام تاراپىنان مۇنداي مىرزالىق ءجيى- ءجيى قايتالانىپ تۇرادى» دەپ مۇحاڭ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى. ءبىز دە ىشتەي: «سونداي ساقىلىق ىلگەرگى ءداۋىر ادامدارىنىڭ بارىنە ءتان ەدى- اۋ» دەپ ويلاپ قويدىق.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-80
مۇحاڭنىڭ ش. ايتماتوۆپەن بىرلەسىپ جازعان «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» اتتى كىتابىنىڭ مۇحاباسىنا شىكەڭ ەكەۋىنىڭ ەشكىنىڭ مۇيىزىنەن ۇستاپ تۇرعان سۋرەتى بەرىلگەن. ەرەكشە سۋرەت. ەندى ءبىر كاسىپقوي سۋرەتشىنىڭ ۇشقىر ويىنىڭ جەمىسى دەۋگە دە بولادى. الايدا مۇحاڭ سول سۋرەتتى كورگەن سايىن تىجىرىنىپ قالادى. سوعان وراي ش. ايتماتوۆ ەكەۋى بىرلەسىپ جازعان كىتابىنىڭ كەيىنگى باسىلىمدارىندا مۇحاباداعى سۋرەتتى الماستىرعان. ول دا جاقسى سۋرەت.

ءبىراق الگى ەشكىنىڭ ايتار اڭگىمەسى كوپ ەدى ءدا. مۇحاڭنىڭ ءوزى دە: «كورەسىنى وسى ەشكىدەن كوردىم» دەگەن. ول ەندى راس. وسى ەشكىنىڭ ارقاسىندا م. ماعاۋيننىڭ ۇلى تۋىندىسى دۇنيەگە كەلدى. ءيا. سول تۋىندى. «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋ». بۇل ەندى ەكى مۇحاڭ ايتىسىنىڭ شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەن كەزى بولاتىن. سوندىقتان دا ول شىعارمانى ۇلى تۋىندىلار ساناتىنا قوستىق. كەكەسىن جوق. جالپى ونداي ويدان دا ادامىز. بىزدىكى سول بولعان ءجايتتى وقىرمانعا جەتكىزۋ.  
م. ماعاۋيننىڭ «ەشكى جەتەكتەگەن ەكەۋىن» كەزىندە وقىدىق قوي. مۇحاڭ ەكەۋمىز ءتىپتى استىن سىزىپ شۇقشيىپ تا وقىعانبىز. سەبەبى، كەزىندە الگى شىعارما اۆتورىن سوتقا بەرۋ كەرەك شىعار دەگەن دە ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن. ويتكەنى ول تۋىندىدا: «ەشكىدە ءتورت اياق بار. ال سول ەشكىنى جەتەكتەپ كەلە جاتقاندار اياعىن قوسساق، ول دا تورتەۋ بولادى. سوندا بىزگە تەك سولاردىڭ ءوزارا ايىرماشىلىعىن سارالاۋ عانا قالادى» دەگەنگە ساياتىن عىلىمي زەرتتەۋگە نەگىز بولاتىنداي وي ايتىلعان بولاتىن.

ءبىز ءجاي ايتىلعان وي نوبايىن عانا كەلتىردىك. بولماسا ونى انا مۇحاڭ سونشالىقتى ءبىر شابىتپەن ناشىنە كەلتىرە جازىپ ەدى ءدا.  
جالپى م. شاحانوۆتىڭ سىن قابىلداۋداعى تابيعاتى قىزىق. الگى «سىننىڭ» ىشىندە جانىڭا باتاتىن اۋىر سوزدەر بولادى عوي، وزگەلەردىڭ سول جەردى اينالىپ وتۋگە تىرىساتىندىعى كادىك. ال مۇحاڭ بولسا تۋرا سول جەرگە كەلگەندە الگى شىعارمانى داۋىستاپ وقيدى. سوسىن: «ول دا قاتىرادى» دەپ اتتاسىنىڭ ءساتتى تەڭەۋىنە ءسۇيسىنىپ قويادى. بولماسا: «بۇل جولى ايدالاعا لاعىپ كەتىپتى. مۇيىزىنەن ۇستاي الماپتى» دەپ قويادى.
ءجا، ول جابىلعان «قازان» قاقپاعىن قايتا كوتەرمەي-اق قويالىق. ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز... ءيا، سول ەشكى. مۇحاڭنان سۇراعانبىز. ەشكىنىڭ جايىن.
 مۇحاڭ: «قىرعىزستاندا ەلشى بولىپ جۇرگەن كەزىم. سودان دۇنيەگە قىزىم كەلدى. قىزىمنىڭ ەسىمىن شىڭعىس ايتماتوۆ ايشورەك دەپ قويدى. ول ءوزى ءبىر ءالجۋاز بالا بولدى. ونىڭ ۇستىنە شەشەسى دە سۇتكە جارىتپاي قويدى. سوسىن بىرەۋلەر: «ەشكىنىڭ ءسۇتىن بەرىڭدەر» دەپ اقىل قوستى. سودان نە كەرەك، سۇراستىرا كەلە ەشكىنى ءوزىمىزدىڭ قوردايدان الدىردىم عوي. ءبىر كۇنى ۇيگە شىكەڭ كەلە قالدى. اۋلادا اڭگىمەلەسىپ تۇرعانبىز. ەشكى بولسا ارقانداۋلى تۇرعان. سونى كورگەن شىكەڭمەن بىرگە كەلگەن سۋرەتشى جىگىت: «ەكەۋىڭىز ەشكىنىڭ مۇيىزىنەن ۇستاپ تۇرا قالىڭىزدار» دەگەن سوڭ ايتقانىن ىستەپ، الگى ەشكىنى ورتاعا الىپ تۇرا قالدىق. سول سۋرەت كەيىن كىتابىمىزدىڭ مۇقاباسىنا دا بەرىلىپ كەتتى. ەگەر سول ەشكىنىڭ باسىمىزعا بالە بولىپ جابىساتىنىن بىلگەندە ماڭىنا جولاماس ەدىك قوي» دەگەن بولاتىن.
ەشكى مۇيىزىنەن ۇستاعان ش. ايتماتوۆ پەن م. شاحانوۆتىڭ سۋرەتىنە قايتا نازار سالدىم. ءاپ- ادەمى- اق سۋرەت. ءتىپتى ەشكىنىڭ ورنىندا تۇلپار بولسا دا مۇنشالىقتى ءساتتى شىعا قويماس ەدى. سوعان قاراعاندا گاپ تەك سۋرەتتە ەمەس-اۋ دەيمىن ءدا...

 جالعاسى بار