الدار كوسە تۋرالى قىزىقتى مالىمەتتەر

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قىسقا ءازىل- وسپاق جانە ساتيرالىق اڭگىمەلەر مەن انەكدوتتارعا نەگىز بولعان قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ ويدان شىعارىلعان فولكلورلىق كەيىپكەرى الدار كوسە تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر ۇسىنامىز.

1. بارشا تۇركى حالىقتارىنا تانىمال الدار كوسە - حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلگەن كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى. الدار كوسە حالىقتى رۋحاني تۇرعىدان ازدىرمايدى، ول تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ سيۋجەتى دە كۇردەلى جانە فيلوسوفيالىق ءمانى زور. الدار كوسە ءوزىنىڭ اقىلى مەن تاپقىرلىعى ارقىلى ساراڭ بايلاردى، جالقاۋلاردى، اقىماق قازىلاردى الداپ، ولاردىڭ سىباعاسىن بەرەدى.

2. قىرعىز حالىق پوەزياسىندا كەزدەسەتىن الدار كوسە بەينەسى زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ. الدار كوسەنىڭ شىققان تەگى تۋرالى جازىلعان «پرودەلكي الداركوسە» اتتى اڭىزدا الداردىڭ بالا كۇنگى ەسىمى شاعاتاي ەكەنى ايتىلعان. ول الدامشى جانە ساقال- مۇرتسىز بولعاندىقتان جۇرت كەيىن الدار كوسە دەپ كەتكەن.

3. الدار الدان ۇلى دەگەن ادام تاريحتا بولعان. ول 1750 -جىلى بوكەي ورداسىندا بايلانىس ءبولىمىن باسقارعان. قىرىمبەك كوشەربايەۆ باتىس قازاقستان وبلىسىن باسقارا وتىرىپ، رەسەيدىڭ مۇراعاتتارىنداعى وبلىس تاريحىنا قاتىستى بارلىق قۇجاتتاردى قايتا جازىپ شىقتى. ول بۇعان بارلىق جاس عالىمداردى، ستۋدەنتتەردى، ماگيسترانتتاردى، دوكتورانتتاردى تارتقان بولاتىن. سول جينالعان ماتەريالداردان، الداردىڭ شىنىمەن دە ءومىر سۇرگەنىن جانە مانسابىن پوچتا قىزمەتىن جەتىلدىرۋگە باعىتتاپ، حالىققا قىزمەت كورسەتكەنىن اڭعارۋعا بولادى. وسىلايشا، ۇلىن جاقسى كورگەن حالىق بالالارىنا الداردىڭ اتىن قويعان.

4. الداردىڭ ەسىمىن اڭىزعا اينالدىرعان ادامدار. قاراپايىم حالىق ونى ادىلدىگى ءۇشىن باعالادى، ودان السىزدەرگە دەگەن مەيىرىمدىلىكتى كوردى. ونى جاقسى كورىپ، ماداقتادى.

5. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، الدار كوسە الدىمەن قازاق جەرىندە، قازاقتار اراسىندا پايدا بولىپ، سونان سوڭ باسقا تۇركى تىلدەس حالىقتارعا تاراعان. وسىنداي سيكلدار تۇرىكمەن مەن قىرعىزداردا دا بار. ءبىراق، الدار تۋرالى ەرتەگىلەر سيكلىنىڭ كولەمى قازاق حالقىنىڭ الدار كوسە تۋرالى ايتىلعان ەرتەگىلەرىندەي كولەمدى ەمەس. دەسە دە، ەرتەگى كەيىپكەرى بولعان الدار كوسە ءتيپى مەن ونىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى ەرتەگىلەر مەن انەكدوتتار العاش رەت قازاقتار اراسىندا قالىپتاسقانىن دالەلدەيتىن فاكتىلەر كوپ.

6. ءبىراق، الدار كوسەنىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى جونىندە اۋىزشا دا، جازباشا دا دەرەك جوق. تەك قانا ءومىر سۇرگەن ورتاسى مەن ءداۋىرىن جورامالدايتىن جاناما مالىمەتتەر ۇشىراسادى. ماسەلەن، وزبەك اۋىز ادەبيەتىندە «الدار كۋسا حيكوياسي» اتتى كىتاپ، 1911-1912 -جىلدارى مونوگرافيا ۇلگىسىمەن بۇقارا باسپاسىندا جارىق كوردى. وسى كىتاپتا الدار كوسەنىڭ قاي رۋدان شىققاندىعى جايلى دەرەك بار.

7. تاعى ءبىر اڭىزداردا الدار جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن دەلىنگەن. ول دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، الداردىڭ شىن ەسىمى زالي بولعان. بالا كەزىندە ايلاكەرلىگىمەن جۇرتتى تاڭعالدىرعان زاري اتاقشى جيرەنشە شەشەنمەن كەزدەسكەن. ول جيرەنشە شەشەندى دە سوزدەن تايدىرىپ، تانىمال بولدى. اتى داڭققا اينالىپ، بۇكىل الەمگە تاراعان الداردىڭ جاسى 30 عا كەلسە دە ساقال- مۇرتى وسپەگەن دەسەدى. وسىلايشا، ول حالىق اراسىندا كوسە اتانىپ كەتكەن ەكەن.

8. الايدا اڭىز- اڭگىمەلەر عىلىمي دايەك بولا المايدى. سول سەبەپتى بۇل جونىندە ناقتى، دالەلدى دەرەك كوزدەرىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى الدار كوسەنى تاريحي تۇلعا دەپ ءدوپ باسىپ ايتۋ، ءالى ەرتە.



سوڭعى جاڭالىقتار