مو ءيان. قىزىل گاۋلياڭ
الىپ- قوسارى جوق، ءدال مىنەزدەمە. مۇنى ءبىلۋ ءۇشىن بىزدە بۇعان دەيىن مۇمكىندىك بولعان جوق، ءبىراق، ەندى جاعداي وزگەردى. جازۋشىنىڭ باستى شىعارمالارىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن «قىزىل گاۋلياڭ» قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. ءبىز، اسىعىپ، سونىڭ الدىڭعى تاراۋلارىنىڭ ءبىرىن «اق جەلكەن» جۋرنالىنىڭ بەتىندە جاريالاپ وتىرمىز. مو ءيان تۋىندىلارىن انا تىلىمىزدە العاش وقىعان وقۋشىلاردىڭ ءبىزدىڭ باسىلىمنىڭ وقىرماندارى بولاتىنى انىق.
ال «قىزىل گاۋلياڭ» قانداي شىعارما دەگەنگە كەلسەك، جوعارىدا ايتىلعان سيپاتتاماعا ساي كەلەتىن قىزىق شىعارما. قىزىعى سول، مۇندا ادەبيەتتەگى ءداستۇرلى بايانداۋ ءتاسىلى كوپ ساقتالمايدى، ۇزىن ارقاۋعا ورىلگەن ۇلكەندى- كىشىلى وقيعالاردىڭ بىردە انا تۇسىن، بىردە مىنا تۇسىن، بىردە الدىڭعىسىن، ەندى بىردە ارتقىسىن ەركىن ايتىپ كەتە بەرەدى.
ءبىر تاراۋدىڭ وزىندە نەشە جەردە قوسىلىپ، نەشە جەردە ايىرىلاتىن ءتۇرلى وقيعالار ايتەۋىر ءبىر قيسىنمەن ۇيلەسىم تاۋىپ، جىمداسا توعىسىپ، سوڭىرا ءبىر تۇلعاعا اينالىپ، زورايىپ بارا جاتادى. ءبىر ءسات وتكەن جايلار قاۋزالسا، بىردە وسى شاق كەزەك الادى، ەندى بىردە، وتە- موتە كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى ءحالى باياندالاتىن كەزدە، جازۋشى توسىن ادىسكە بارىپ، ونى قيالىندا ساۋلەلەنگەن ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداي بۇلدىر ەلەسكە، جوق كورىنىسكە ەنگىزىپ جىبەرىپ، ءبىر ءسات سوندا ءومىر سۇرگىزىپ، سالدەن سوڭ قايتا وسى شاققا الىپ كەلەتىن، ونى كەيدە كەيىپكەردىڭ ءوزى دە سەزبەي قالاتىن قاراپايىم مانەرمەن سۋرەتتەپ جەتكىزەدى. مىنە، بۇل ەرەكشەلىكتەر شىعارمانىڭ تارتىمدىلىعىن ارتتىرىپ قانا قويماي، قالامگەردىڭ وزىنە ءتان وقشاۋ ءستيلىن دە ايقىنداي ءتۇسىپتى.
باس كەيىپكەر «مەننىڭ» اۋزىنان بەرىلەتىن ۇزاق حيكايادا جازۋشى تاريحتى ايتاتىن كەزدە «مەننىڭ» اتاسىنان نەمەسە اجەسىنەن ەستىگەن اڭگىمەلەرىن سۋىرتپاقتاسا، تاياۋ ۋاقىتتى بايانداماق ساتتە اكەسىن العا شىعارادى. دەگەنمەن، كەيدە «ويىن ەرەجەسى» تولىق ساقتالماي جاتاتىنى دا بار، «مەن» ءبارىن ءوزى كورگەندەي، ءوزى باستان كەشكەندەي قىلىپ «سوعىپ» جىبەرىپ تە جاتادى.
بىلاي توسىنداۋ سەزىلگەنمەن، بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قاراعاندا، وندا تۇرعان «دانەڭە» جوق. بالكىم، جازۋشىنىڭ ۇتقان جەرى دە وسى تۇس بولار. ءبارىن وقىعاننان كەيىن ونى تولىق سەزىنۋگە بولادى.
ەندى ءبىر- ەكى اۋىز ءسوز رومانداعى ادامداردىڭ اتى-ءجونى تۋرالى. مو ءياننىڭ ەسىم- سويى بۇعان دەيىن مو يان دەپ ورىسشا نۇسقادا جازىلىپ كەلدى. قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگى تۇرعىسىنان قاراعاندا بۇلاي جازۋ دۇرىس ەمەس.
سەبەبى ءبىزدىڭ انا تىلىمىزدە «ءا» دىبىسى بار. قىتاي تىلىندەگى جازىلعاندا «ا» (بۇل قىتاي تىلىندەگى دىبىستاردى لاتىنشا تاڭبالاۋ) بوپ جازىلعانمەن، وقىلعاندا «ءا» بولىپ وقىلاتىن دىبىسپەن تولىق سايكەس كەلەدى.
مىسالى: مو ءيان، ناي ءنان. ارينە، بۇل ءارىپتىڭ كەيدە «ا» بوپ وقىلاتىنىن دا ۇمىتپاعان ءجون. ول الدى-ارتىنداعى دىبىستارمەن ۇندەستىگىنە بايلانىستى.
ورىستا جوق، ءبىراق، قازاق، قىتاي تىلدەرىندە بىردەي دىبىستالاتىن دىبىستاردىڭ تاعى ءبىرى - «ڭ». مىسالى: بەيجىڭدەگى «ڭ». تاريحتاعى «تاڭ» ديناستياسى. ورىستا «ڭ» بولماعاندىقتان «ن» قولدانىلىپ، «تان» دەپ جازىلىپ كەتىپ، ۇعىمدا كوپ قيىندىق تۋدىرىپ ءجۇر. سوندىقتان تىكەلەي اۋدارما جۇمىستارى ەندى قولعا الىنعان قىتاي تىلىنەن اۋدارمادا قازاق ءتىلىنىڭ الەۋەتىن تولىق پايدالانۋىمىز كەرەك. ءبىز وسى اۋدارمادا كەيىپكەرلەردىڭ اتى-ءجونىن جازۋدا وسى قاعيداتتى باسشىلىققا الدىق.
اۋدارماشىدان.
گاۋلياڭ اراعى
I
گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىندا قىزىل گاۋلياڭ اراعىنىڭ ءيىسى قالاي مۇرىن جارىپ، ىشكەن سوڭ تاڭدايىڭدا قالار شىرىن ءدامى ءتىپتى دە كۇشەيىپ، كايىپ قىلعانمەن، اقىل- ەسىڭدى اۋدارمايتىن عاجاپ اراققا اينالعانىن انام ماعان ايتىپ بەرگەن بولاتىن. «ءبىر اۋلەتكە عانا تيەسىلى اراق اشىتۋ ءادىسىن، جەڭىلتەكتىك قىلىپ، باسقالارعا ايتىپ قويۋعا بولمايدى. سىر اشىلىپ قالسا، اۋلەتىمىزدىڭ بەتىنە شىركەۋ بولاتىنى ءوز الدىنا، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءزاۋزاتىمىزدان شىققان بىرەۋ اراق اشىتۋدى قايتا قولعا السا، باسقالار باسەكەلەس بولا الماس باسىمدىقتان مۇلدە ايرىلادى» دەگەندى دە قايتا-قايتا تاپتاعان-تۇعىن. ءبىزدىڭ ەلدە، از- كوپ ونەر قونعان شاڭىراقتار، تۇگەلىمەن دەرلىك، وزگەشە نارسەلەرى كەيىنگىگە قىزدارىنىڭ قولىمەن ەمەس، كەلىندەرى تاراپىنان جالعاناتىن بولىپتى. بۇل، ءتىپتى، كەي مەملەكەتتەگى زاڭ عۇرلى قاتاڭ ساقتالاتىن ەرەجەگە اينالىپتى.
انامنىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ اراق قايناتاتىن قازانى اكەم جالعىز اينالىسقان كەزدە كادىمگىدەي ۇلكەن بولىپتى، ول تۇستاعى گاۋلياڭ اراعىنىڭ ءدامى اجەپتاۋىر جاقسى بولعانمەن، ءدال كەيىنگىدەي جۇپار ءيىستى، بال تاتىعان شىرىن ءدامدى ەمەس ەكەن.
ءبىزدىڭ شاڭىراقتىڭ اراعىنىڭ ەرەكشە دامگە يە بولىپ، گاۋمي اۋدانىنداعى باسقا اۋلەتتەردەن وق بويى وزىپ شىعۋى اتامنىڭ اكەلى- بالالى انا ەكەۋىن جەر جاستاندىرعانىنان كەيىن، اجەمنىڭ تالاي كۇنگە سوزىلعان ۋايىم مەن ۇرەيدى باستان وتكەرىپ، بەلىن ارەڭ بەكىتىپ، ەس جيىپ، اياعىنان تىك تۇرعاننان سوڭعى ءىس ەكەن.
كوپتەگەن عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ توسىننان جانە ىڭ- جىڭسىز اشىلعانى سەكىلدى، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اراعىنىڭ اياق استى دامدەنىپ كەتۋى دە اتامنىڭ اراق كۇبىسىنە ويدا جوق سارىپ قويۋىنان بولىپتى. سارىما قالاي ءبىر كۇبى جاي اراقتى ءبىر كۇبى ەرەكشە سۇرىپتى گاۋليا اراعىنا اينالدىردى؟ بۇل، ارينە، عىلىم انىقتايتىن نارسە، مەن وتىرىك ايتىپ، اۋرەلەنبەي- اق، مۇنى عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە قالدىرايىن. كەيىن اجەم بار، لوحان اتا بار، ءبارى قايتا-قايتا سىناقتان وتكىزىپ، قۇلشىنا ىزدەنىپ، تاجىريبەلەردى قورىتىندىلاي كەلە، ەسكى نەسىپ قۇتىسىنىڭ ورنىنا سىدىك ءسىلتىسىنىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن قاراپايىم دا قولايلى، دالدىگى جوعارى اۋىستىرمالى قولونەر بۇيىمىن جاساپ شىعىپتى.
قۇپيا بولعانى سونشا، زامانىندا مۇنى اجەم مەن اتام جانە لوحان اتا، ۇشەۋى عانا ءبىلىپتى. ايتۋلارىنشا، اۋىستىرۋ جۇمىسى جەتى تۇندە اتقارىلادى ەكەن، ەل اياعى باسىلا اۋلاعا شىققان اجەم يىستەندىرگىش شام تۇتاتىپ (ءدىني ءراسىم)، ءۇش ءجۇز قاعاز جارماق ورتەپ (ءدىني ءراسىم)، سونان سوڭ بارىپ ءدارىنى قاپاققا وراپ الىپ، ۇلكەن كۇبىدەگى اراققا ارالاستىرادى ەكەن. اۋىستىرۋ كەزىندە اجەم ادەيى ءتۇرلى قالىپسىز ارەكەتتەر جاساپ، بىرەۋلەر جاسىرىنىپ كەلىپ ۇرلاماقشى بولسا، شاتاستىرۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جىن- پەرىلەرمەن الدەبىر قاتىسى بارداي، ساۋدا- ساتتىعىن ءتاڭىر دەمەپ، قولداعان قىلىپ كورسەتۋ ءۇشىن، سان ءتۇرلى قيمىل- قوزعالىس كورسەتەدى ەكەن. سول سەبەپتى دە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اراعى ماڭايداعىلاردى باسىپ وزىپ، بازاردى جالعىز يەلەدى دەۋگە تۇراتىن بيىك دەڭگەيگە جەتىپتى.
II
اجەم توركىنىنە قايتىپ كەلەدى. ەپتەپ ءۇش كۇندى وتكىزسە، ارجاعىندا قايىن جۇرتىنا قايتار ۋاقىت تا توبە كورسەتپەك. ال بۇل ءۇش كۇننىڭ ىشىندە اجەم اسقا تابەتى تارتپاي، ىشتەي سارساڭ بولىپ، اناسىنىڭ ايتقان ءتاتتى ءسوز، شىرىن لەپەستەرى قۇلاعىنا كىرمەي، قاققان قازىقتاي بولىپ وتىرىپ الىپتى. دەگەنمەن، ءۇش كۇن بويى جارىتىپ تاماق ىشپەگەنىنە قاراماستان، ماڭدايى جارقىراپ، ەكى بەتى نۇرلانىپ، كۇرەڭىتكەن قاباق استىنداعى كوز ۇياسىنان شوقتانعان جانارى بۇلت اراسىنان كورىنگەن جارىق ايداي جارق-جۇرق ەتىپ، اجارلانا ءتۇسىپتى. «و، مەنىڭ كىشكەنتاي عانا اكە- شەشەم، سەن ىشپەيسىڭ، نە جەمەيسىڭ، پەرىشتەگە اينالدىڭ با، الدە اۋليەگە؟ اناڭدى ابدەن ءىشقۇستا قىلىپ ءبىتتىڭ عوي!» دەيدى شەشەسى قايتا- قايتا كەلىپ ىزىڭداپ.
اجەمنىڭ تەرەڭ ءمىناجاتقا وتىرعانداي ءۇن- ءتۇنسىز ءتۇرىن كورگەندە ول كىسىنىڭ كىرپىكتەرىنەن ەكى تامشى ءمولدىر جاس ىرشىپ كەتىپتى. جانارىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ءارى- سارىلىك پەن ابىرجۋعا تولى ەكى شوق ساۋلە ۇشقىنداعان اجەم اناسىنا قۇددى ءبىر ءزاۋلىم جاعالاۋدان ارىنداعان وزەن سۋىندا جان- دارمەن تىربانىپ جۇرگەن قاپ- قارا كارى بالىققا قاراعانداي نازار تاستاپتى. اكەسى اجەم ۇيىنە كەلگەن سوڭ ەكىنشى كۇن دەگەندە قالىڭ ماستىقتان ارەڭ ەسىن جيادى. ءدان تيىڭشيۋ اكەپ بەرەم دەپ ۋادە ەتكەن قۇنان شىعار قارا قاشىردى ءالى ۇمىتپاپتى. تاقتايداي تەگىس تاقتاق جولدا ءبىر ىرعاقپەن قۇيىنداتا شاپقان قارا قاشىردىڭ تاپىرلاعان تۇياق دىبىسى قۇلاعىندا جاڭعىرعان ول، ويانا سالا ونى بىردەن ەسىنە الادى. قاشىر! كوزدەرى شوقتاي جانىپ، تۇياقتارى توستاعانداي دوڭگەلەنگەن قارا قاشىر! «كارى قاقپاس، قىزىڭ تاماق جەمەسە، ماعان نە قىل دەيسىڭ؟» دەيدى ول جىتىرمەلەتە. ماستىق تاراماعان كوز قيىعىمەن ءبىر قاراپ قويادى دا: «ورتەپ جىبەر ونى! تۇگىن قالدىرماي ورتە! ول كىمنىڭ شەجىرەسىن جالعاستىرار دەيسىڭ!» دەيدى.
اجەمنىڭ الدىنا كەلىپ، ەنتىگە دەم العان اكەسى:
- قىزىم، سەن نە ىستەمەكسىڭ؟ ءومىربويىڭا جالعاسار نەكەنى بولماشى سەبەپ قانا ۇستاپ تۇرادى. سۇيىسپەنشىلىك بولماسا، ەشكىم دە ەرلى- زايىپتى بولا المايدى، وشپەندىلىك بولماسا دا ەرلى- زايىپتى بولا المايدى. باسىڭ تاۋىققا بايلانسا، تاۋىقپەن كەتەسىڭ، يتكە بايلانسا، يتپەن كەتەسىڭ. اكەڭ بولعان مەن ەلدەن اسقان ادام ەمەسپىن، سەن دە التىن اعاشتىڭ اسىل جاپىراعى ەمەسسىڭ. مىنانداي داۋلەتتى كىسىگە كەز بولۋىڭ - سەنىڭ دە باعىڭ، اكە بولعان مەنىڭ دە باعىم. قايىن اتاڭ العاش اۋىز اشقاندا- اق ماعان ءبىر تۇياق قارا قاشىر بەرەتىن بولعان، بۇل قانداي ىرىلىك دەسەڭشى!...
اجەم ورنىنان قوزعالمايدى. ەكى كوزى تارس جۇمۋلى. دىمقىل تارتقان تال- تال، جۋان كىرپىكتەرى قۇددى ءبىر قويۋ بال جاعىپ قويعانداي ءبىر- بىرىمەن ايقاسا سوزىلىپ، قاباعىنىڭ استىندا قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي دوعالانىپ تىكىرەيىپ تۇرادى. مۇنى كورگەن اكەسى ودان سايىن ىزالانىپ:
- جاقسى، سەن كوزىڭدى اشپاي- اق قوي! مەن كەرەڭ بولعان بولايىن! سەن ءولىپ كەتكەن كۇننىڭ وزىندە دە ءدان شاڭىراعىنىڭ كىسىسىسىڭ، ءدان شاڭىراعىنىڭ بەيىتىندە ساعان ورىن جوق، - دەيدى.
اجەم قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرەدى.
قولىن كوتەرگەن اكەسى ونى شاپالاقپەن وسىپ قالادى.
شارت ەتكەن دىبىسپەن بىرگە اجەمنىڭ ميىعىنداعى قىزىل نۇر كەنەت سەيىلىپ، ءجۇزى دەمدە سۇرلانىپ شىعا كەلەدى. قانى تارتىلعان اق جۇزگە بىرتە- بىرتە قايتا نۇر جۇگىرىپ، قۇددى ءبىر تاڭەرتەڭ شىققان كۇندەي نارت تۇسكە ەنەدى. ارتىنشا جانارى شوقتانىپ، ءتىسىن تىستەنە باسىپ، اكەسىنە بۇرىلىپ زارلەنە كۇلەدى دە:
- تەك سەن الگى قاشىردىڭ ءبىر تال تۇگىن دە كورە الماي قالا ما دەپ قورقام، - دەيدى.
سولاي دەپ كوزىن العان اجەم قولىنا ساقپىسىن (قوس تاياق) الادى دا، الدىنداعى ءالى بۋى بۇرقىراپ تۇرعان تاماقتى سىپىرىپ- سيىرىپ سوعىپ سالادى. سوڭىنان بوساعان كەسەنىڭ بىرەۋىن توبەگە قاراي اۋەلەتە جىبەرەدى. كەڭىستىككە كوتەرىلگەن كەسە شىركوبەلەك ايلانعان كۇيى ماڭىنا جارق- جۇرق ساعىم شاشىپ، ارقالىققا بارىپ سوعىلىپ، ونداعى نەشە جىلعى شاڭ- توزاڭعا ءبىر بوگىپ الىپ، قايىرا ەڭىس قۇلدايدى. ەدەنگە تۇسكەن سوڭ شامالى دومالاپ، جارتى شەڭبەر اينالىپ بارىپ، ءتۇبى كوككە قاراپ بۇك تۇسەدى. اجەم كەلەسى كەسەنى دە لاقتىرادى، قابىرعاعا بارىپ تيگەن ىدىس ەكىگە قاق ءبولىنىپ قۇلايدى. قايران قالعان اكەسى اۋزى اشىلعان قالپى كوپكە دەيىن ءتىل قاتا الماي وتىرىپ قالادى. «اقىرى جەدىڭ- اۋ، بالام» دەيدى قاسىندا تۇرعان اجەمنىڭ اناسى.
كەسەلەردى شاعىپ بولعان اجەم ىلە ەڭىرەپ كەپ جىلايدى. ق ۇلىنداعى داۋىسىنىڭ كوككە جەتكەنى سونشا، كوكىرەگىن جارىپ ۇشقان ايار ءۇن ۇيگە سىيماي، ەسىك- تەرەزەدەن لاپ قويىپ، سىرتتاعى ەگىستىك القاپقا جامىراپ، ونداعى جاز سوڭىنا قاراي ابدەن پىسكەن گاۋلياڭنىڭ جاپىراق سىبدىرىمەن توعىسىپ، جايىلىپ كەتە بارادى. الىسقا شالقىعان ءوز وكسىگىن تىڭداپ وتىرىپ اجەم وسىدان از كۇن بۇرىن كۇيمەگە وتىرىپ ۇزاتىلىپ كەتكەنىن، ودان ەسەككە ءمىنىپ قايتىپ كەلگەن ءۇش كۇندەگى باستان كەشكەندەرىن ەسىنە الىپ، وي ەلەگىنەن ءبىر وتكىزەدى. ءۇش كۇندەگى ءاربىر سۋرەت، ءاربىر دىبىس، ءاربىر ءيىس جادىندا قايتا جاڭعىرادى.
قيقىلداعان- شيقىلداعان، باقىرعان- شاقىرعان، دۇرسىلدەگەن- تارسىلداعان... ىسقىرعان- پىسقىرعان دىبىستار... ۇزاققا سوزىلعانى سونشا، جاپ- جاسىل گاۋلياڭ قىزىل تۇسكە ەنگەندەي، تۇپ- تۇنىق اسپاننان كەنەت جاڭبىر تامشىلارى سورعالىپ قويا بەرگەندەي... جاي وتى ءجيى جارقىلداپ، ەسىرە سوققان جەل ىرگەنى قوزعاپ، بىردە ءور، بىردە ەڭىس لاقتىرعان نوسەر وتىندەگى تىنىمسىز تەربەلىستەن جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، لوبىعان ءبىر ساتتەر...
وسى ءبىر كەدىر- بۇدىرى كوپ كۇدىر جولدا كۇيمە كوتەرگەن انا ءبىر شومبال جىگىتتىڭ ەرەكشە قيمىل- ارەكەتى اجەمنىڭ كوز الدىندا قايتا كورىنىس بەرەدى. ءوزى ءبىر قالىڭ قاسقىر ىشىندەگى ارلانداي، وسى توپتىڭ ورتاسىنداعى سەركەسى ەكەن. جاس مولشەرى جيىرما ءتورت شاماسىندا بولار دەدى، قارااعاشتاي قاتقان بەتىندە ءبىر سىزىق ءاجىم جوق.
وسى ارالىقتا اجەم ونىڭ ءجۇزىنىڭ وزىنىكىنە سونشاما جاقىن كەلگەنىن، مارجان قۇرتىنىڭ قابىعىنداي قاتتى ەرنىنىڭ ءوز ەرنىن قالاي سۋىرا سورعانىن ويلاپ وتەدى. ءدال سول ساتتە اجەمنىڭ جۇرەگى كەنەت توقتاپ قالىپ، اتىنشا قايتا اتقالاقتاپ سوعا جونەلىپ، بويىنا تاراعان ىستىق قاننان كەۋدەسىنە ءدىرىل جۇگىرگەن ەكەن.
باقاي سىڭىرلەرى تارتىلىپ، قۇرساق ەتتەرى بۇلكىلدەپ قويا بەرەدى. سول مەزەتتەگى ولاردىڭ تۇتقيىل ارەكەتىنە اينالاداعى رۋحتانا تەربەلگەن قالىڭ گاۋلياڭ دەم بەرەدى. ەندەنە جايىلعان گاۋلياڭنىڭ ءمولدىر توزاڭى دىم سەزبەگەندەي اجەم مەن انا جىگىتتىڭ ۇستىندەگى اشىق كەڭىستىكتى قىمتاي تورلاپ، قورعالاپ تۇرادى... اجەم بار ىنتى- شىنتىسىمەن تىلەنىپ، باستان كەشكەن جاستىقتىڭ كەرەمەت ءلاززاتتى ساتتەرىن قاسىندا ۇستاپ قالعىسى كەلەدى- اق، ءبىراق، ءبارىبىر، ۇستاپ قالا المايدى... بار بولعانى، شۇعىل جارق ەتىپ انا ءبىر جىگىتتىڭ جاتتالىپ قالعان، شىرىگەن ءسابىز تەكتى ءجۇزى كوز الدىندا كولبەڭدەيدى قاشاندا...
قارعا تۇياعىنان اۋمايتىن انا ون ساۋساعىمەن قوسا. تاعى انە ءبىر توبەسىنە تۇلىم ورىلگەن شال، بەلىنە ءىلىپ العان ءبىر تىزبەك ساپ- سارى جەز كىلتتەرىمەن. قازىر وتىرعان جەرى ول ارادان نەشە شاقىرىم قاشىق بولعانىنا قاراماي، قولقانى قاباتىن گاۋلياڭ اراعىنىڭ ءيسى مەن تۇنشىقتىرىپ اكەتەتىن اشىتقى لەبى ءدال قازىر تاناۋىنىڭ استىندا ءۇيىرىلىپ تۇرعانداي بولادى. الگى ءبىر ايەل قۇساپ جۇرەتىن ەكى ەركەك تە ەسىندە قالىپتى، ەكەۋى دە اراق كۇبىسىنەن جاڭا عانا شىعارىپ العان، تەرىسىندەگى ءاربىر تەسىكتەن اراق سورعالاپ تۇراتىن ماس قازدان اۋماس ەدى... قولىنداعى ءجۇزى مايىرىلعان كىشكەنە قىلىشپەن تالاي جەردىڭ گاۋلياڭىن شاۋىپ قۇلاتىپ، قۇلاعان گاۋلياڭدى ساباعىن رەتتەپ ات تۇياعىنىڭ استىنا تاستاعاندا، سول ارادان جاسىل ءتۇستى قويۋ سۇيىقتىق جىلىپ اعار ەدى، قۇددى ءبىر گاۋلياڭنىڭ قانى دەرسىڭ.
ونىڭ «ءۇش كۇننەن كەيىن قايتىپ كەل!» دەگەنى جادىندا. سول ءسوزدى ايتقان ساتتەگى سىعىر كوزىنەن قانجار جۇزىندەي وتكىر ساۋلە شاشىراعانى دا ەسىندە. وسى جايلاردان- اق الدا ءوزىن ۇلكەن وقيعانىڭ كۇتىر تۇرعانىن شامالاۋعا بولاتىنداي.
بەلگىلى ءبىر ماعىنادان العاندا، باتىردى ءتاڭىر جاراتادى، ونىڭ ەرجۇرەك رۋحى تاسادا تىعىلىپ جاتادى دا، سىرتتاعى الدەبىر جاعدايدىڭ سەبەپ بولۋىمەن سۇراپىل ارەكەتكە اينالادى. اجەم ول كەزدە بار بولعانى ون التىدا، كوز اشقاننان كەستە تىگىپ، ءبىز تۇيرەگەن، ىسمەر بولۋعا تالپىنىپ، ينە ۇشتاپ، قايشى قايراعان، اياق ورايتىن ۇزىن كەزدەمە مەن شاش مايلايتىن ءجۇيحۋا مايىن سەرىك ەتىپ كۇن وتكىزگەن قاراپايىم بويجەتكەن ەدى.
بار كورگەن-باققانى كورشى ۇيلەردەگى اپەكە- سىڭىلىلەرى بولعان قىزدا ويدا جوق ءجۇز بەرگەن ۇلكەن وقيعالاردى ءبىر جاقتى ەتەتىن قابىلەت پەن جۇرەك... باسقا تۇسكەن ونداي اۋىر كۇندى ەڭسەرۋگە دايىندىق قايدان بولسىن؟ ! ءبىراق، ءبارىبىر، ول قيالعا كىرمەگەن ءور وجەتتىك كورسەتەدى. بۇل ەندى ءبىر ايتىپ جەتكىزۋ قيىن جاي.
اجەم سونشا ۇزاق جىلاعاندا جۇرەگىن تىرناعان ەشبىر قايعىنى سەزبەيدى، قايتا ىشتەگى بۋلىعىپ جۇرگەن ءبىر قۇسانىڭ تاراپ بارا جاتقان راقاتىن تۇيسىنەدى. سولىعىن تارتا وتىرىپ، وتكەن شاقتىڭ قۋانىشى مەن قايعىسىن، مەحناتى مەن ءلاززاتىن كەزەك تاتادى، وكسىگەن ءۇن ءوزىنىڭ وڭەشىنەن ەمەس، قۇددى ءبىر سوناۋ شالعايداعى، ساناسىندا قاباتتالا ساۋلەلەنگەن كورىكتە دە سۇرەڭسىز سۋرەتتەردىڭ قوسالقى كۇيى بوپ شەرتىلگەندەي شەتىن اسەرگە بولەنەدى. اجەم اقىر- سوڭىندا: «دۇنيەگە كەلگەن ەكەنسىڭ، كورەتىنىڭ ءبىر كورەسى! تاۋەكەلگە باس تىكسەم، وندا تۇرعان نە بار؟ !» دەگەن شەشىمگە كەلەدى.
- جيۋ-ار، كەتەتىن ۋاعىڭ بولدى، - دەيدى اجەمنىڭ اناسى.
كەتسەك، كەتتىك!
اجەم ءبىر شىلاپشىن سۋ اكەلىپ بەتىن جۋادى، وپاسىن جاعىپ، دالابىن سۇركەيدى. ايناعا قاراپ تۇرىپ جەلكەسىندەگى ءتۇيۋلى تورىن تارتىپ العاندا، ىشىندەگى شوقپارداي قولاڭ شاشى تارقاتىلا قۇلاپ، تۇتاس يىعىن جاۋىپ قالادى. ۇزىندىعى سونداي، كۇلتەلەنە توگىلىپ، ساكىدە تىك تۇرعان اجەمنىڭ قىلتاسىنا جەتىپ ءبىراق توقتايدى.
وڭ قولىنا تاراق ۇستاعان اجەم، سول قولىمەن شاشىن يىعىنان اسىرىپ اكەلىپ، الدىنا جايادى دا، ءبولىپ- ءبولىپ تاراي باستايدى. اجەمنىڭ شاشى وتە قالىڭ ءارى جىلتىر قارا، تەك ۇشىنا تامان عانا قوڭىرقاي تارتاتىن. تاراپ بولعان شاشىن تۇيرەۋىشپەن تۇيرەپ، نەشە تۇينەك قىلىپ ءتۇيىپ، قارا جىبەكتەن توقىلعان ۇزاق كوزدى تور دورباعا نىعاي توعىتىپ، ءتورت تال كۇمىس بەكىتكىشپەن مىقتاپ بەكىتىپ تاستايدى.
ماڭدايىنداعى كەكىلىن قايشىمەن تۋرا قاباعىنىڭ ۇستىنەن تەگىستەپ قيادى. سونان سوڭ اياعىن قايتا وراپ، ۇزىن شالبارىن كيىپ، بالاعىن قاۋسىرا بايلاپ، كەستەلى اياق كيىمىن كيگەندە، انا ءبىر تىك باقايلارى ءتىپتى دە ەرەكشەلەنىپ، قازىق بوپ شىعا كەلەدى.
ءدان تيىڭشيۋدىڭ نازارىن ەڭ العاش اۋدارعان دا اجەمنىڭ وسى شي اياقتارى بولاتىن. كۇيمە كوتەرگەن جىگىتتىڭ ەسىن اۋدارىپ، تالاعىن تارس ايىرعان دا وسى تىك سيراقتار ەدى. اجەم ونى ءارقاشان ماقتانىش تۇتاتىن. ەگەر وسىنداي كىشكەنە اياقتارىڭ بولسا، ءجۇزىڭ تولى شۇبار بولعانىنا قاراماستان وتىرىپ قالماس ەدىڭ، ال اياعىڭ تالىستاي بولسا، بەتىڭ پەريزاتتىڭ جامالىنداي بولسا دا، ەشكىمگە كەرەك بولماي قالار ەدىڭ. اياعى كىشى، اجارى نۇرلى اجەم سول تۇستىڭ ارمانداعى ارۋى بولىپتى. مەنىڭ ويىمشا، سول ءبىر ۇزاق تاريحي ۋاقىتتا ايەلزاتىنىڭ اياعى جىنىستىق بەلگىلەردىڭ ىشىندەگى بولەكشەلەۋ بىرەۋى بولعانى انىق. ءۇپ- ۇشكىر، ءسۇپ- سۇيكىمدى، تىك باقايلار سول زامانداعى ەركەك زاتىنىڭ نازىك جىنىستىلاردان تاباتىن، اراسىندا اۋەيى سەزىم دە بار، ايىرىقشا ءلاززاتتىرىنىڭ ءبىرى بولعانىندا كۇمان جوق.
اجەم تاپ-تۇيناقتاي بولىپ رەتتەلىپ، دىك- دىك باسىپ ۇيدەن شىعادى. كورپەسىن سالىپ، ەسەگىن جەتەكتەپ الدىنا اكەلگەن اكەسى كولدەنەڭ تارتادى. ەسەكتىڭ ءجاۋدىر كوزدەرىنەن اجەم ءوزىنىڭ سۇلۋ سۋرەتىن كورەدى. وزىنە قاراعان ۇلكەن كوزدەرىن اڭداعان ساتتە وندا ادامدى تۇسىنە الاتىن ءبىر سۇڭعىلا تۇيسىكتەردىڭ ۇشقىنداپ تۇرعانىن بايقايدى.
اجەم ەسەككە قارعىپ مىنەدى. سول كەزدەگى ايەلدەردىڭ ات، قاشىر، ەسەك مىنگەندەگى ورنىققان داعدىسىنا ساي قىرىمەن وتىرماي، ەسەكتىڭ قوس قاپتالى ەكى تاقىمىنىڭ استىندا قالدىرادى. اناسى ونى تۇزەلىپ وتىرۋعا شاقىرادى، ءبىراق، اجەم وكشەسىن سەرمەپ، تەبىنىپ قالادى دا، قيتىڭداپ ءجۇرىپ كەتەدى. بويىن تىكتەپ العان اجەم نازارىن ىلە الدىعا سالادى.
سول قوزعالعاننان ارتىنا قايىرىلمايدى. العاشىندا ەسەكتىڭ تىزگىنىن ىلگەرى وزعان اكەسى جەتەكتەپ جۇرەدى، اۋىلدان شىققان سوڭ، جيناپ ءوز قولىنا الادى. اكەسى امالسىز ارتقا ءوتىپ، سولپەكتەپ ەرىپ وتىرادى.
ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ءبىر رەت الاپات نوسەر جاۋىپ ءوتىپتى. اجەم جولدىڭ وڭ قاپتالىنان ديىرمەن تاسىنىڭ بيىكتىگىندەي وسكەلەڭ، جاپىراقتارى شامالى سولعىن تارتقان جاسىل ءتۇستى گاۋلياڭ جىنىسىنىڭ اراسىنان انىق سارعايعان، بىردەن كوزگە ۇراتىن بىرنەشە شوعىردىڭ بار ەكەنىن بايقايدى. ونىڭ نايزاعاي تۇسكەن جەر ەكەنىن ىشتەي شامالايدى. ەسىنە وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قۇربىسى ءچيان- ارعا جاسىل تۇسكەنى كەلەدى. ون جەتى جاستاعى قىزدىڭ شاشى ۇيپالانا ءۇيتىلىپ، كيىمدەرىنەن ساۋ- تامتىق قالماپتى. ارقاسىنان كولبەي تارتىلعان سىزىق تابىلعان. كەيبىرەۋلەر ونى اسپانداعى ءشومىشبالىقتىڭ (جۇلدىز) ءىزى دەپ ءجۇردى.
جۇرت چيان-اردىڭ ءبىر ءسابي عۇمىرعا قاستاندىق جاساپ، وڭ جاقتا وتىرىپ تۋىپ قويعان قىزدىڭ شاقالاعىن قىرشىنىنان قيعانىن كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعانداي اڭىز ەتتى سول تۇستا. ايتۋلارىنشا، ءچيان- ار بازارعا بارا جاتقان جولىندا جول بويى نارەستەنىڭ جىلاعان داۋىسىن ەستيدى. بارىپ قاراسا، الگى بوبەكتىڭ قۇنداعى ەكەن.
بەتىن اشقاندا ىشىنەن قىزىل شاقا ۇل شىعادى. تاعى ءبىر پاراق قاعاز. وندا مىنانداي سوزدەر جازىلىپتى دەيدى: اكەسى مۇنىڭ ون سەگىزدە، ال شەشەسى ون جەتى، اي اۋعاندا باتىسقا، تۋدى، ەسىمى لۋ شي. كەيىن اكەسى باتىس اۋىلدان جاڭ ارجە دەگەن تالىس اياق قىزدى الدى، شەشەسى شىعىس اۋىلدىق تىرتىق كوزگە قوسىلىپ، تاستادى بولشەك ەتتەرىن. اكەسى مۇرنىن ءسىڭبىرىپ، شەشەسى ءسۇرتتى كوز جاسىن. جۇرگىنشىلەر ەستىر دەپ، جىلاي الماي تۇنشىقتى. لۋ شي دەگەن، بۇل - ولجا، كىم السا - سونىڭ پەرزەنتى، ورادىق اسىل شاعيعا، جيىرما جامبى (كۇمىس اقشا) تاعى بار. ءوتىنىش، قامقور جولاۋشى، قۇتقارىپ مۇنى ساۋاپ ال.
جۇرتتىڭ سوزىنشە، ءچيان- ار شاعي مەن جامبىنى العانمەن، بالانى الماي، گاۋلياڭ القابىنا تاستاپ كەتەدى. سول سەبەپتى ءتاڭىردىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، جاي ءتۇسىپتى دەيدى. اجەم ءچيان- ارمەن جاقىن قۇربى بولعاندىقتان، مۇنداي اڭىزعا سەنبەگەن. دەگەنمەن، ادام ومىرىندە بولجاۋسىز نارسەلەر كوپ بولاتىنىن ويلاعاندا، كوڭىلىن كولەڭكە جاۋىپ، ۋايىم تورلاعاننان امان قالماپتى.
نازاعايلى نوسەر جاۋعالى كوپ ۋاقىت وتپەگەندىكتەن، جول ءالى باتپاق ەكەن. جاۋىن سۋى شايىپ وتكەن جول قىرتىسى تازا، ويلى- شۇڭقىر تۇستارىن ۇيىعان سۇيىق لاي تەگىستەپ تاستاپتى. ەسەك تۇياعىنىڭ بادىرايعان ايقىن ىزدەرى ىلعال سۇرلەۋدە سايراپ جاتتى. ەرتە ءبۇر جارعان وشاعان گۇلدەرى سولعىن تارتا باستاپتى، قاۋاشاعى مەن جاپىراقتارىندا شاشىراعان بالشىق تامشىلارى كورىنەدى.
ءشوپ ساباعىنا، گاۋلياڭ جاپىراعىنا قوناقتاپ العان كوك شەگىرتكەلەر ۇزىن مۇرتتارىن دىرىلدەتىپ، كۇن كورىنەتىن جۇقا قاناتتارىن قاعىپ، زارلى ۇنمەن تىنىمسىز شىرىلدايدى. ۇزاققا سوزىلعان جازدىڭ سوڭى كورىنىپ، ماڭايدان كۇز بەلگىلەرى بىلىنە باستاپتى. سونى سەزگەن توپ- توپ كوك باس شەگىرتكەلەر دانگە تولى قارىندارىن تىرسيتىپ گاۋلياڭ اڭىزىنان ىعىسىپ، جول بويىنداعى قاتقاق جەرگە جينالىپتى. الدا سوندا قۇيرىقتارىن تىعىپ الىپ بالالايتىنى كۇمانسىز.
اجەمنىڭ اكەسى گاۋلياڭنىڭ ۇزىن ساباعىنان بىرەۋىن ءۇزىپ الىپ، تۇياعىن سىلبىر قىبىرلاتىپ كەلە جاتقان ەسەكتىڭ شابىنان ءتۇرتىپ قالادى، قۇيرىعىن شىجبىڭ ەتكىزىپ ءبىر قاققان شابان كوك ءبىراز جەرگە قيتىڭداپ بارادى دا، جايباسار قالپىنا قايتا تۇسەدى. ءوز ىسىنە ماساتتانعان بولۋ كەرەك، ارت جاقتا كەلە جاتقان قارت ىلە سول تۇستا گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنا كەڭ تاراعان «حاي ماۋ زى چياڭدى» باستاپ كەتەدى. ولەڭ سوزدەرىن وتىرىك قۇراپ، وزانداي اۋەلەتەدى: ۋ ءدارى ىشكەن ۋ دالاڭنىڭ ءىشى الەمتاپىراق... جەتى تاراۋ توق ىشەك، سەگىز جاپىراق وكپە ءبارى استاڭ- كەستەڭ... اقىماق قاتىن العان باكەنەنىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىرىلدى... ا- ا- ا، و- و- و، وۋ- وۋ... ءىشى اۋىرىپ جانى قينالعان ۋ دالياۋ... تەك قانا ءىنىسىنىڭ تەزىرەك كەلۋىن كۇتەدى... كەلىپ، انا سۇمىرايدىڭ كوزىن قۇرتسا ەكەن دەيدى...
اكەسىنىڭ وتىرىكتى سوعىپ كەلە جاتقانىن بىلە تۇرا اجەم تەبىرەنىپ، جۇرەگى شورشىپ، اۋزىنا تىعىلادى. ءۇش كۇننىڭ الدىنداعى انا ءبىر قولىنا قانجار ۇستاعان جىگىتتىڭ قويۋ قاستى، وتكىر جانارلى كەسكىنى كوز الدىنا تاعى كولدەنەڭدەي قالادى. «بۇل كىم، نە قىلعان جان؟ » دەگەندى ويلايدى اجەم. ەشقاشان كەزدەسپەگەنى، كورمەگەنى انىق. سولايدا، بالىق پەن سۋداي ەتەنە، الدەقايدان ءبىر كورگەندەي، كەزدەسكەندەي، ساناسىندا ءبىر جاقىندىق سەزىلىپ، ءتۇس كورگەندەي كۇي كەشەدى. رۋحتارى شارپىسىپ، جاندارى توعىسقانداي ءبىر حالدە. «تاعدىر جازۋى دەگەن وسى شىعار» دەپ ويلاعان اجەم دەمىن تەرەڭنەن الىپ، كۇرسىنىپ جىبەردى.
ەسەكتىڭ شىلبىرىن ەركىن قاعىپ كەلە جاتقان اجەم اكەسىنىڭ ۋ دالاڭنىڭ قايعى- قاسىرەتى تۋرالى تولعاعان ۇزاق تولعاۋىن تىڭداپ، ءبىر سۋىپ، ءبىر ىسي ءجۇرىپ، جولداعى قۇرباقانىڭ سەكىرتپەسىنە قالاي كەلگەنىن بىلمەي قالادى. باسىن وقىس كوتەرىپ قايتا تۇسىرگەن ەسەك تاناۋىن تارتىپ، جەتكەن جەرىندە ءتورت اياقتاپ تۇرىپ الادى. اجەمنىڭ اكەسى گاۋلياڭ ساباعىن قۇيىمشاعىنا سۇققىلاپ، جامباسىنان قانشا ۇرعانمەن قوزعالمايدى. «ءجۇر، وڭباعان! ءاي، ءجۇر دەيمىن، وڭباعان ەسەك!» - دەپ ودان ارى سۇققىلايدى. ەسەك جۇرگەننىڭ ورنىنا كەرى شەگىنىپ، كوتكەنشەكتەپ، قىلتاسى مايىسا تۇسەدى. وسى ارالىقتا اجەمنىڭ مۇرنىنا جۇرەك اينىتار جامان ءيىس كەلەدى. ەسەكتەن قارعىپ تۇسكەن ول جەڭىمەن تاناۋىن باسىپ، شىلبىردان مىقتاپ ۇستاپ، الدىعا قاراي تارتادى. باسىن كەگجيتىپ، اۋزىن شايناڭداتقان ەسەكتىڭ كوزى كوپ وتپەي جاسقا تولادى.
- ءاي، ەسەك، تىستەنىپ الىپ وتسەڭشى! جەر بەتىندە اسۋ بەرمەس تاۋ، وتكەل بەرمەس وزەن جوق! - دەيدى اجەم.
ەسەك اجەمنىڭ سوزىنەن اسەرلەنەدى. كەلىستىرىپ ءبىر اڭىراپ الادى دا، باسىن كوتەرىپ، العا قاراي تۇرا ۇمتىلادى. اجەمدى اياعىن- اياعىنا تيگىزبەي سۇيرەگەن بەتى قولىنداعى تۇيىنشەگىمەن قوسا جەل ۇشىرعان بۇلتتاي الا جونەلەدى. وتكەن جەردە ادامنىڭ ءمايىتىن كورەدى. ءساپ سالا قاراعان اجەمنىڭ كوزى اتىزداي بولادى: ابدەن سەمىرگەن سان مىڭ قورقاۋ قوڭىز الگى كىسىنىڭ ەتىن جەپ، تەك سۇيەك- ساياعىن عانا قالدىرعان ەكەن.
اجەم ەسەگىن سۇيرەپ قۇرباقانىڭ سەكىرتپەسىنەن وتكەن سوڭ ورنىنا قايتا قونجيادى. كوپ ۇزاماي الدىنان شىعىس- تەرىستىك جەلى جەلپىپ اكەلگەن گاۋلياڭ اراعىنىڭ ءيىسىن سەزەدى. اجەم ءوزىن قانشا جەردەن بەكەمدەپ، نىق ۇستاۋعا تىرىسقانمەن، اقىر- سوڭى، ءبارىبىر، ىشكى ءبىر ءارى- سارىلىكتەن جەڭىلە بەرەدى. كۇن كوتەرىلىپ، ابدەن ىسىعان ءبىر تۇستا كوك جۇزىنەن قازباۋىر بۇلتتار كورىنىپ، اجەم سوندا بارىپ ءسال دە بولسا دامىل تاپقانداي بولادى. ءبىراق، سوناۋ الىستا مۇنارتىپ جاتقان اۋىلىن كورىپ، قويۋلانا تۇسكەن اراق ءيىسىن يىسكەگەندە، سۇيەك مايىنىڭ قاتىپ قالعانداي بولعانىن اڭدايدى. باتىس قاپتالداعى قالىڭ گاۋلياڭ اراسىنان الدەكىمنىڭ سوزاقتاتا ءان سالعان قارلىعىڭقى داۋىسى ەستىلەدى.
تىستەرى بولات،
سۇيەگى قۇرىش،
سەن العا ءجۇر، قارىنداس، قايمىقپا!
كۇنگە بارار جول توعىز مىڭ توعىز ءجۇز توقسان توعىز،
سەن العا ءجۇر، قايمىقپا!
شىق ەندى سەن گۇلگە ورانعان قىزىل مۇناراعا،
لاقتىرعان كەستەلى قىزىل دوبىڭ،
ءتيسىن مەنىڭ باسىما.
وزىڭمەن سوسىن ىشەيىن ءبىر شاينەك گاۋليا اراعىن، - دەيدى قىرىلداپ.
- ەي، ءبايىتشى، شىق بەرى! انا اۋەنگە ءبىر، مىنا اۋەنگە ءبىر سوعىپ، ابدەن جۇلمالاپ ءبىتتىڭ عوي! - دەپ ايعايلايدى ءبىر كەزدە شىداماي كەتكەن اجەمنىڭ اكەسى القاپقا قاراپ.
III
قارما نانىن جەپ بولعان اكەم باتار كۇننىڭ قىزىل ارايىنا شومىلعان قالىڭ شالعىندى كەشە ءجۇرىپ، وزەن جيەگىمەن اياڭداعان بەتى جاعاداعى سۋعا تويىپ، ءنىلى تاسىعان جاسىل ولەڭدى ەندەي ءوتىپ، اياعىنىڭ ۇشىمەن اڭدي باسقان كۇيى سۋ بويىنا كەلىپ توقتايدى. ءموشۇي وزەنىندەگى تاس كوپىردىڭ ۇستىندە ءتورت ماشينە قاڭقيىپ تۇرادى، الدىڭعى ەكەۋىنىڭ دوڭگەلەكتەرىنىڭ بالونى بىت-شىت بولعان، ۇستىندەگى كەبەجە تاقتايلارىنا، شاتىرلارىنا جۇعىپ قالعان قويۋ قان داقتارى مەن ەزىلگەن مي بولشەكتەرى الىستان كوزگە ۇرادى. ءبىر جاپون اسكەرىنىڭ جارتى دەنەسى تىركەمەنىڭ جاقتاۋىنا اسىلىپ، تومەن قۇلاعان تەمىر دۋلىعاسى موينىنا ءىلىنىپ قالىپتى. مۇرنىنان اققان قىزىل قان دۋلىعا ىشىنە تىرس- تىرس تامادى. وزەن سۋى ىرعالا تولقىپ ىڭىرانا اعىپ جاتىر. ابدەن پىسكەن گاۋلياڭ ماساعى قينالا ىسقىرادى. كۇننىڭ مول، شۇلەن شۇعىلاسىن سۋ بەتىنىڭ ۇساق تولقىندارى وراي جۇتىپ، دىمىن قۇرتادى. كۇزدىڭ ۇساق جاندىكتەرى ءشوپ تۇبىندەگى ىلعال جەرلەرگە تىعىلىپ الىپ، كۇڭىرەنە ىزىڭدايدى.
ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ماشينەلەر وتقا ورانىپ، ورتەنىپ بىتۋگە جاقىن قالىپتى، قارايعان قالىڭ تاقتايلارى شىتىناي جانىپ، شارتىلداي ورتەنەدى.
وسى ءبىر سان سارىندى ءۇن مەن ءتۇرلى ءتۇستى بوياۋلار ورتاسىندا ماڭىنا ۇڭىلە قاراپ تۇرعان اكەم كورەتىنىن كورىپ، اراسىندا جاپون اسكەرىنىڭ ءبىز تۇمسىعىنان اعىپ، دۋلىعاسىنا تامىپ جاتقان قاننىڭ ۇساق تولقىنعا اينالىپ سىرعىعان سىرىلى مەن تاسقا تامعان تامشىداي قۇلاقتى تەسكەن وتكىر ءۇنىن دە ەستيدى. قىرىقتان جاڭا اسقان شاعى. مىڭ دا توعىز ءجۇز وتىز توعىز، ەسكىشە تامىزدىڭ توعىزىنشى جۇلدىزى، التىن كۇننىڭ جانىپ بىتۋگە تاياپ، قولامتاعا اينالعان قالدىعى اسپان استىنداعى بار تىرشىلىكتى قىزىل نۇرىنا مالىندىرعان شاعى، ءبىر كۇندىك كەسكىلەسكەن شايقاستان ابدەن ارىپ، قۋ سۇيەككە اينالعان اكەمنىڭ بەتىندە ءبىر قابات كۇلگىن ءتۇستى توپىراق قالىپتى.
اكەم ۋاڭ ۋىنيدىڭ ايەلىنىڭ ءمايىتىنىڭ ۇستىنە جۇرەلەي وتىرىپ، قوس شەڭگەلىن كوسەپ سۋ ىشەدى. ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان اققان ءمولدىر تامشىلار تومەن سورعالاپ، ءۇن- ءتۇنسىز توگىلەدى. اكەمنىڭ توبارسي جارىلعان ەرىندەرى سۋعا تيگەن كەزدە قاتتى اۋىرادى. ىلە قان تاتىعان سۇيىقتىق ازۋىن ارالاپ ءوتىپ، كەڭىردەگىنە بارىپ قۇيىلادى. سول ءسات انتەك تۇيىلە قالعان جۇتقىنشاعى قىرىلداتا ءبىر كەكىرگەن سوڭ بارىپ ارەڭ اۋەلگى ساۋ قالپىنا كەلەدى. ءموشۇي وزەنىنىڭ جىپ- جىلى سۋى اكەمنىڭ وڭەشىنەن وتكەسىن، كەۋىپ قالعان كەنەزەسىن جۇمسارتىپ، بويىنا قينالىسقا تولى راحات سەزىم سىيلايدى.
قان تاتىعان سۇيىقتىق اسقازانىن استاڭ- كەستەڭ ەتكەنىنە قاراماي، ۋىستاپ العان سۋدى كومەيىنە قۇيا بەرەدى، قۇيا بەرەدى... تەك وزەن سۋى قۇرساعىنداعى قارما ناندى تولىق ءجىبىتىپ بىتكەندە بارىپ، بەلىن جازىپ، جايلانا دەم الادى. بۇل قاراڭعى تۇسۋگە تاياعان، قىزىل كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسى كوك كۇمبەزىنىڭ ەتەك جاعىنا جيەك بولىپ تارتىلعان مەزەت ەكەن. تاس كوپىردىڭ ۇستىندەگى ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى ماشينەدەن تاراپ جاتقان كۇيىك ءيىسى دە سەيىلە باستاپتى.
ءدال وسى كەزدە گۇرس ەتە تۇسكەن كۇشتى داۋىس اكەمنىڭ زارەسىن الادى. باسىن كوتەرىپ قاراعاندا، جارىلىستان سوڭ بىت- شىتى شىققان ماشينە دوڭگەلەگىنىڭ قۇددى ءبىر قارا كوبەلەك سەكىلدى قالىقتاپ بارىپ وزەنگە تۇسكەنىن كورەدى. اۋەلەپ ۇشقان اق- قارا كۇرىش داندەرى دە سۋ بەتىنە جاڭبىرشا جاۋىپ جاتادى. بۇرىلا بەرە اكەم قىزىل قانمەن بويالعان وزەن سۋىنىڭ شەتىنەن ورمەلەپ بارا جاتقان ۋاڭ ءۋىنيدىڭ كىشكەنە قىزىن كورەدى. وزەن ارناسىنىڭ قىرىنا شىققان اكەم:
- اكە! - دەپ قاتتى ايقايلايدى.
ءبىر- اق كۇندە ءجۇزىنىڭ ەتى قاشىپ، قارايعان تەرىسىنىڭ استىنان ارسا- ارسا بەت سۇيەكتەرى سىرتقا تەۋىپ شىققان اتام وزەن جيەگىنەن توبە كورسەتەدى. جاپ- جاسىل ءىڭىر مەزگىلىندە اكەم ونىڭ ءبىر ەلىدەي ءوسىپ كەتكەن ءتىپ- تىك شاشىنىڭ تۇگەل اعارىپ كەتكەنىن بايقايدى. تاڭعالىس پەن قورقىنىش اراسىندا ۇركەكتەي ءجۇرىپ تاياپ بارادى دا، قولىمەن اقىرىن ءتۇرتىپ:
- اكە! اكە، ساعان نە بولدى؟ - دەيدى.
جۇزىنەن ەكى تاراۋ جاس اققان اتامنىڭ كەڭىردەك تۇسىنان شىققان گۇرىلدەگەن دىبىس ءبىر- بىرىنە ۇلاسىپ كەتە بارادى. لىڭ روتا باستىعى راقىم ەتىپ لاقتىرىپ تاستاعان جاپون اسكەرىنىڭ جاۋساتپا قارۋى ارلان قاسقىردان اۋماي، اتامنىڭ اياعىنىڭ استىندا تەڭكيىپ جاتىپتى. ۇڭىرەيگەن ۇڭعىسىن قۇددى ءبىر ەجىرەيگەن ءيتتىڭ كوزى دەرسىڭ!
- اكە، سويلەسەڭشى... نان جە! نان جەپ، از- كەم سۋ ءىش! ىشپەسەڭ، جەمەسەڭ، قاتالاپ ولەسىڭ، اشتان قاتاسىڭ!
اتامنىڭ موينى الدىنا قاراي ءسال يىلگەنى سول باسى سىلق ەتىپ ومىراۋىنا قۇلاپ تۇسەدى. باسىنىڭ ءزىل سالماعىن كوتەرە الماعانداي دەنەسى دە بىرتە- بىرتە سولىپ، شوگە بەرەدى. اقىرى وزەن جيەگىنە تىزەرلەي وتىرادى. قوس قولىمەن باسىن ۇستاپ، شامالى دامىلداعان سوڭ، وقىس باسىن كوتەرىپ: «دۋ گۋان! مەنىڭ ۇلىم! ءبىزدىڭ وسىلاي بىتكەنىمىز بە؟» - دەپ ايعاي سالدى.
اكەم اتاما تىكسىنە قادالىپ ۇزاق تۇرادى. باقىرايا اشىلعان ۇلكەن كوزدەرىنىڭ ىشىندەگى الماستاي وتكىر قاراشىعىنان و باستا اجەمە ءتان بولعان الگى ءبىر وجەت باتىلدىق، تىزگىن- شىلبىرعا باس بەرمەس اساۋ اتتاي ءور رۋح، تۇنەك قاراڭعىلىق تۇبىنەن قىلاڭ بەرەتىن ومىرشەڭ نۇر قاتار اتويلاپ، اكەسىنىڭ جۇرەگىنە دە ساۋلە قۇيادى.
- اكە! - دەيدى مەنىڭ اكەم. - سەن تىم قامىقپا! مەن مىلتىققا جاقسىلاپ جاتتىعىپ، قۇددى ءوزىڭ جاس كەزىڭدە سۋ يىرىمدەرىن اينالىپ بالىق اۋلاعانىڭداي ابدەن ماشىعىپ، قۇرالايدى كوزگە اتار مەرگەن بولىپ شىعىپ، انا لىڭ مازى دەگەن يتتەن تۋعان وڭباعاندى تاۋىپ، ەسەپ ايىرىساتىن بولامىن.
اتام ورنىنان وقىس قارعىپ، سەكىرىپ كەتەدى. نە كۇلگەن ەمەس، نە جىلاعان ەمەس، قىرىلداعان ءۇن شىعارادى. ەزۋىنەن ءبىر جولاق قاراقوڭىر قان كەتەدى.
- ايتقانىڭ راس، ۇلىم... دۇرىس ايتاسىڭ!
اتام جەر بەتى - قارا توپىراقتىڭ ۇستىنەن اجەم ءوز قولىمەن پىسىرگەن قارما ناندى الىپ، قارپىتا جەي باستايدى. سارعىش تارتقان تىستەرىندە قارما ناننىڭ قىرتىسى مەن قان كوپىرشىگى قاتار كورىنىس بەرەدى. اكەم اتامنىڭ نان شايناعانداعى مالجاڭداعان ءۇنىن ەستىپ، قويمالجىڭعا اينالعان تاڭدايىنداعى استىڭ كەڭىردەگىنەن اسىپ، جوعالىپ بارا جاتقانىن كورىپ تۇرادى.
- اكە، ەندى وزەنگە ءتۇسىپ سۋ ءىشىپ، ىشىڭدەگى ناندى ءجىبىت، - دەيدى اكەم.
اتام تانتىرەكتەي ءجۇرىپ وزەن جاعاسىنا بارادى دا، جاعاداعى شوپكە تىزەسىن تىرەي بەرە، قاشىر قۇساپ موينىن سوزىپ، سۋعا باس قويادى. سۋ ءىشىپ بولعان سوڭ، ەكى قولىن جازىپ جىبەرىپ، باسىمەن قوسا موينىن سۋعا بويلاتا تىققانىن، كەدەرگىگە تاپ بولعان اعىننان دوڭگەلەنە ۇيىرىلگەن بۇيرا تولقىن پايدا بولعانىن اكەم انىق بايقايدى.
اتام باسىن سۋعا ءبىر شاما ۋاقىت تىعىپ تۇرادى - جاعادان باقىلعان اكەم ونى تاربيعان ۇلكەن مىس باقاعا ۇقساتىپ، جۇرەگى دىرىلدەي سوعادى - اتام سۋعا مالشىنعان باسىن جۇلىپ الىپ، ىرسىلداي دەم الادى. ورنىنان تۇرىپ، جاعاعا كوتەرىلىپ، اكەمنىڭ الدىنا كەلىپ توقتايدى. اتامنىڭ باسىنان تومەن قۇلاپ جاتقان ءمولدىر مونشاقتاردى اكەم اپ- انىق كورەدى. ال اتام باسىن شايقاپ- شايقاپ قالعاندا قىرىق توعىز ميليگرامم ۇلكەندىكتەگى، ءبىر- بىرىنە ۇقسامايمىن ءمولدىر مونشاقتار قۇددى ءبىر مەرۋەت مارجان شاشىلعانداي جان- جاققا سەرپىلە جامىرايدى.
- دۋ گۋان، - دەيدى اتام. - اكەڭمەن بىرگە بارىپ باۋىرلاستاردى كور.
اتام جولدىڭ باتىس جاعىنداعى گاۋلياڭ القابىن ەندەپ، ءسۇرىنىپ- جاعىلىپ كەلە جاتادى. ارتىندا اكەم. قوعاداي جاپىرىلعان گاۋلياڭ ساباقتارى مەن ولەۋسىرەي جىلتىراعان وق جەزدەرىن كەشكەن كۇيلەرىندە، وقتىن- وقتىن ەڭكەيىپ، كولدەنەڭ جىعىلعان، تىك سۇلاعان، اۋزى اشىلىپ، ءتىسى اقسيىپ قالعان جاساق مۇشەلەرىن تۇگەندەۋمەن بولادى. ولاردىڭ ءبارى ولگەن ەكەن. اتام مەن اكەم ءتىرى بىرەۋىنە كەزدەسىپ قالامىز با دەگەن ۇمىتپەن ولاردى اۋدارىپ، قوزعاي بەرەدى. ءبىراق ولار تۇگەلىمەن مەرت بولىپتى.
اكەم مەن اتامنىڭ قولدارى قىزىل قانعا بويالادى. ارالىقتا باتىس جاقتا جاتقان ەكى كىسىنى اكەمنىڭ كوزى شالادى: مىلتىق ۇڭعىسىن تىستەگەن بىرەۋىنىڭ جەلكە تۇسى قۇددى بۇزىلعان بال اراسىنىڭ ۇياسىنداي بىت- شىت بولىپتى؛ ال جانتايا قۇلاعان ەكىنشىسىنىڭ كەۋدەسىنە قادالعان قانجار بارى انىق كوزگە ۇرىپ تۇرادى. اتام بارىپ اۋدارىپ جاتقىزعاندا، اكەم ولاردىڭ اياقتارىنىڭ سىنىپ، ىشتەرىنىڭ جارىلعانىن بايقايدى. قاتتى ءبىر كۇرسىنگەن اتام ولاردىڭ اۋزىنداعى مىلتىقتى الىپ، كەۋدەسىندەگى قانجاردى سۋىرادى.
اكەم اتاما ەرىپ، ءىڭىر قاراڭعىلىعىنان وزگەرىپ جارقىراي تۇسكەن تاس جولدان ءوتىپ، جولدىڭ شىعىس جاعىنداعى سۇراپىل اتىلعان وقتان قىرقىلىپ تۇسكەن گاۋلياڭ ساباعىنىڭ ماڭىنا جەتكەندە تاعى دا اندا ءبىر، مۇندا ءبىر قۇلاپ جاتقان اۋىلداستارىن كورەدى. قوس قولىمەن داۋىس كۇشەيتكىشىن تاس قىلىپ قۇشاقتاعان ليۋ داحاۋ ءالى سول ورنىندا، كەرنەيىن ۇرلەۋگە ءازىر قالپىندا، جۇگىنگەن كۇيى جاتىپتى. اسەرلەنىپ كەتكەن اتام: «ليۋ داحاۋ!» دەپ ايعاي سالادى. داحاۋ ۇندەمەيدى. «كوكە!» دەپ ايعاي سالادى اكەم دە قاسىنا بارىپ. داۋىس كۇشەيتكىش سىرعىپ جەرگە تۇسەدى. ەڭكەيىپ قاراعاندا، كەرنەيشى كىسىنىڭ بەتى قارا تاس بولىپ قاتىپ قالعانىن اڭدايدى.
وزەن بويىنان ۇزاپ، اسا قاتتى بۇلىنبەگەن گاۋلياڭ القابىنا جەتكەندە اتام مەن اكەم ىشەگى سىرتىنا شىعىپ قالعان فاڭ چي مەن «لاۋلاۋ سى» (قۇرت ءتورت) اتالىپ كەتكەن جاساق جاۋىنگەرىن (ول كەزەك بويىنشا ءتورتىنشى، كىشكەنە كەزىندە قۇرت اۋرۋىنا شالدىققان ەدى) تاۋىپ الادى. «لاۋلاۋسىنىڭ» قارا سانىنا وق دارىپ، قان كوپ كەتكەندىكتەن، ەسىنەن تانىپ قالىپتى. اتام قانعا بويالعان ساۋساقتارىن ونىڭ تۇمسىعىنا قاراي اپارعاندا، تاناۋىنان ەسكەن بولماشى ىستىق لەپتى سەزەدى.
فاڭ چيدىڭ ىشەگىن ىشىنە سالىپ، جارالانعان جەرىن گاۋلياڭ جاپىراعىمەن جاۋىپ، بىتەپ تاستايدى. تىرشىلىك ىسىنەن ءالى قول ۇزە قويماعان ول اتام مەن اكەمدى كورە سالا ەرنىن زورعا قىبىرلاتىپ: «ساردار... مەن ءبىتتىم! مەنىڭ قاتىنىمدى كورسەڭىز... از- تولا اقشا بەرىڭىز... باسقا كۇيەۋگە شىعىپ كەتپەسىن دەڭىز... مەنىڭ ارتىمدا... ەگەر ول ۇيدەن كەتسە... فاڭ اۋلەتىندە شىراق جاعۋشى ۇزىلەدى...». اكەم ونىڭ ءبىر جاستان اسقان ۇلىنىڭ بار ەكەنىن بىلەتىن. قاتىنىنىڭ وجاۋقاباقتاي ءسۇت تىرەگەن ەمشەگى ءسابيىنىڭ ءشولىن قۇنارلى دا شىرىن سۋسىنمەن تولىق قامتاماسىز ەتە الاتىن.
- باۋىرىم، مەن سەنى كوتەرىپ الىپ كەتەمىن، - دەيدى اتام.
سونى ايتادى دا وتىرا قالىپ، فاڭ ءچيدىڭ ەكى بىلەگىن يىعىنا سالىپ، كوتەرەدى. فاڭ چي باج ەتە قالادى، اكەم ونىڭ الگىندە جارالانعان جەرىن بىتەگەن گاۋلياڭ جاپىراعىنىڭ ءتۇسىپ قالعانىن، اقبوز ىشەكتەرىنىڭ بۋى بۇرقىراعان قالپى تىلىنگەن قارنىنان شىعىپ تۇرعانىن كورەدى. اتام فاڭ ءچيدى قايتا جەرگە قويادى. اۋىرسىنا ىڭىرانعان فاڭ چي: «اعا... بولدى... مەنى قيناماڭىز... ودان دا مەنى ءبىر وقپەن جامساتىڭىز...» دەيدى.
جۇگىنىپ وتىرا قالعان اتام فاڭ ءچيدىڭ قولىن ۇستاي الىپ:
- باۋىرىم، مەن سەنى كوتەرىپ جاڭ شىنيگە اپارامىن. جاڭ مىرزا جاراقاتىڭدى جازا الادى، - دەيدى.
- اعا... تەزىرەك... مەنى قيناما... مەن مال بولۋدان كەتتىم...
اتام كوزىن جۇمعان قالپى ون نەشە جۇلدىز ءوشىپ- جانىپ، زورعا كورىنىپ تۇرعان تامىزدىڭ بوزالاڭ اسپانىنا قاراپ، ۇزاق وكىرە جىلاپ الادى دا، اكەمە قاراپ:
- دۋ گۋان، سەنىڭ مىلتىعىڭدا وق بار ما؟ - دەيدى.
- بار، - دەيدى اكەم.
اتام اكەم لاقتىرىپ بەرگەن براۋنىك ناگانىن قاعىپ الادى دا، سەرىپپەسىن قايىرىپ، الا كولەڭكە جارىقتا جاقسىلاپ ءبىر قاراپ، وق سالاتىن ايلانبا شىعىرشىقتى ايلاندىرىپ قالادى.
- چي ءىنىم، سەن الاڭسىز كەتە بەر... مەن باردا ەشكىم تالعاجاۋسىز قالماس، كەلىن مەن ۇلدى اش قويمايمىن، - دەيدى ارتىنان.
باسىن يزەگەن فاڭ چي كوزىن جۇمادى.
اتام براۋنىك ناگانىن كوتەرەدى، سول ءسات قۇددى ءبىر تاۋ ارقالاعانداي كۇيگە ءتۇسىپ، تۇتاس تۇلا بويى دىرىلدەپ كەتەدى.
كوزىن اشىپ العان فاڭ چي:
- اعا... - دەيدى.
اتام ءجۇزىن الا بەرەدى. ناگان اۋزىنان لاق ەتكەن ءبىر قۇشاق وت فاڭ چيدىڭ جالتىر باسىن ءبىر ءسات نۇرلى جارىققا بولەيدى. جارتىلاي جۇگىنىپ وتىرعان ول الدىعا قاراي قۇلاپ، اقتارىلعان ءىش- قارنىن كەۋدەسىمەن باسىپ قالادى. اكەم ادامنىڭ ىشىنە وسىنشاما ىشەك سىياتىنىنا سەنە الماي اڭىرىپ تۇرادى.
- لاۋلاۋسى، سەن دە جولىڭا ءتۇس. ەرتە قايتساڭ - تىرلىك مەحناتتان ەرتە قۇتىلاسىڭ! سوسىن قايتىپ كەلىپ مىنا شىعىستىق ازعىندارمەن اينالىسارسىڭ! - اتام ناگان تاڭدايىنداعى تاعى ءبىر وقتى سوڭعى دەمدەرى عانا قالعان لاۋلاۋسىنىڭ جۇرەگىنە قادايدى.
جاقىندارىن قىرىپ سالعان اتام لاۋلاۋسىنى ولتىرگەن سوڭ، قولىنداعى براۋنىك ناگانى جەرگە قۇلاپ تۇسەدى. بىلەكتەرى ءولى جىلان قۇساپ بىلق- سىلق ەتىپ، قارۋىن قايتا كوتەرىپ الا الماي قالادى.
قۇرالدى اكەم كوتەرىپ الىپ، بەلىنە قىستىرادى دا، ەسى كىرەسىلى- شىعاسىلى اتاما قاراپ:
- اكە، ۇيگە قايتايىقشى... ۇيگە كەتەيىك... - دەيدى.
- كەتەيىك... كەتەيىك ... - دەيدى اتام.
اكەم اتامدى جەتەكتەپ وزەن قىرىنا شىققان سوڭ، تەڭسەلە باسىپ باتىسقا قاراي ءجۇرىپ كەتەدى. تامىزدىڭ توعىزىندا جارتىلاي تولعان اي تىك توبەگە كوتەرىلىپ، توگىلگەن سالقىن نۇرى اكەم مەن اتامنىڭ ۇستىنە جارىق ءتۇسىرىپ، تەرەڭ دە ۇلى حان مادەنيەتىنە ۇقساعان ءموشۇي وزەنىنىڭ بەتىنە ساۋلەسىن سەۋىپ تۇرادى.
قاندى سۋ ارباپ، رۋحى تاسقىنداعان اق جىلان بالىقتار وزەن بەتىنە قارعىپ شىعىپ، بۇراتىلىپ وينايدى، سىزىق- سىزىق بوپ تارتىلعان كۇمىس جولاقتار اشىق ايدىندا الىستاپ بارىپ، كەرى قايتادى. وزەن بەتىنەن كوتەرىلگەن ساپ- سالقىن كوگىلدىر بۋ مەن گاۋلياڭ القابىنان تاراعان قىپ- قىزىل جىلى بۋ وزەن جيەگىندە توعىسىپ، ارالاسىپ، ارجاق- بەرجاعى انىق كورىنەتىن اقبوز تۇمانعا اينالادى. اكەمنىڭ ەسىنە ءتاڭسارى جورىققا اتتانار الدىنداعى ساعىزشا سوزىلىپ، شۋداشا شۇباتىلعان قالىڭ تۇمان تۇسەدى.
كۇن ءبىر قاراعاندا ون جىلداي ۇزاق سەزىلگەنىمەن، ەندى ءبىر قاراعاندا، قاس قاققانداي تەز ءوتىپتى. اكەم تاعى سول تۇتاسقان تۇمان ىشىندە اناسىنىڭ ءوزىن جولعا شىعارىپ سالعانىن ويلايدى. جەر تۇبىندە قالعانداي كورىنىس، كىرپىك ۇشىندا تۇرعانداي تىم جاقىن ەكەن. اكەم جانە اسكەرلەردىڭ گاۋلياڭ اتىزىنداعى كورگەن كورەسىسىن - گراناتتىڭ ۋاڭ ءۋىنيدىڭ قۇلاعىنا ءدال تيگەنىن، ەلۋ نەشە جاساقتىڭ تاسجولدا قۇددى ءبىر قوي قۇمالاعىنداي قاپتاپ كوپىرگە لاپ قويعانىن، ءۇنسىز قىلپىلداعان وتكىر پىشاق، قان تولعان وقتى كوز، اۋەدە قالقىعان جاۋدىڭ باسى، دۇشپاننىڭ قاتىپ- سەمگەن ارىق قۇيرىعى... قاناتىن جايعان سامۋرىقتاي وزەن قىرىنا شىعا كەلگەن اناسى... قارما نان... قىرىمەن دومالاپ بارا جاتقان قارما نان... ىركەس- تىركەس جاپىرىلعان قىزىل گاۋلياڭ... قۇددى ءبىر قاھارماندار سەكىلدى ارت- ارتىنان قۇلاعان قىزىل گاۋلياڭ... ءبارى- ءبارىن جادىنا تۇسەدى.
اتام ۇيقى مەڭدەپ كەلە جاتقان اكەمدى كوتەرىپ الادى، جاراقات العان بىلەگى مەن ەكىنشى ساۋ بىلەگى دە اكەمنىڭ تاقىمىنىڭ اراسىندا قالادى. اكەمنىڭ ىشقىرىنا قىستىرۋلى براۋنىك ناگان ارقاسىنا باتىپ، اتام ىشتەي قاتتى ىڭعايسىزدانىپ كەلە جاتادى. بۇل ناگان جوعارى ءبىلىمدى، كەلبەتى دە كەلىسكەن، قاتقان ارىق قارا رىن ورىنباساردىڭ قۇرالى ەكەن. اتام ءدال وسى قارۋمەن رىن ورىنباساردى، فاڭ ءچيدى جانە لاۋلاۋسىنى اتىپ ولتىرگەنىن ويلاعاندا، جەك كورگەنى سونشا، جەكسۇرىن پالەنى ءموشۇي وزەنىنە لاقتىرىپ جىبەرگىسى كەلەدى. لاقتىرۋدى نيەت ەتىپ، بەلىن ءسال ءيىپ، ارقاسىنداعى ۇيقىداعى ۇلىن جوعارى قاراي سىلكي كوتەرگەنمەن، بۇنىڭ ءوزى تەك جۇرەگىن تىرناعان ازاپتى قايعىنى ءسال جەڭىلدەتىپ الۋ ءۇشىن عانا بولادى.
اتام جۇرە بەرەدى، جۇرە- جۇرە اياعىنىڭ قانداي جەردى باسىپ كەلە جاتقانىن سەزۋدەن قالادى. بۇل جۇرسەم دەگەن كۇشتى نيەتتىڭ جەتەگىندە، ۇيىپ قالعان اۋانىڭ سەرپىمە تولقىنىندا قينالىپ جانتالاسۋ ەدى. ەسى كىرەسىلى- شىعاسىلى كۇيدە كەلە جاتىپ ءبىر كەزدە الدىڭعى جاقتان تالىعىپ جەتقەن تولقىن ءتارىزدى شۋىلدى ەستيدى. باسىن كوتەرىپ قاراعاندا، الىستاعى وزەن جاعاسىنان ايداھار تەكتەنىپ ۇزاققا سوزىلعان ءيىر- قيىر وت تىزبەگىن كورەدى.
اتام تىكسىنە قاراپ از تۇرادى، كوز الدى بىردە تۇمانداناپ، بىردە تۇنيدى. تۇماندانعان كەزدە الگى ءبىر ۇزىن ايداھار اۋزىن اشا ايبات شەگىپ، بۇلت ءۇيىرىپ، بوران سوقتىرىپ، زورايا تۇسكەن دەنەسىندەگى التىن قابىعى تىنىمسىز سىڭعىرلاپ، وعان قوسا، جەل ىسقىرىپ، تۇمان ۇيىتقىپ، كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلداپ، بار دىبىس جيىلا توعىسىپ، دۇلەي داۋىل دۇنيە بەتىن تازالاپ جاتقانداي بولادى؛
ال اشىق تارتقان تۇستا توقسان توعىز الاۋ ۇستاعان نەشە ءجۇز ادام جوڭكىلىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقانداي حال كەشەدى. وت جارىعى الاۋلاپ، وزەننىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىگىندەگى قالىڭ گاۋلياڭدى نۇرعا بولەيدى. ىلگەرى تاراپتاعى وت ارت جاقتاعى ادامداردى، ال ارت جاقتاعى وت ىلگەرى تاراپتاعى ادامداردى جارىققا شومدىرادى. اتام ارقاسىنداعى اكەمدى جەرگە ءتۇسىرىپ، تەسىلىپ تۇرىپ بار كۇشىمەن:
- دۋ گۋان! دۋ گۋان! ويان! تەز ويان! اۋىلداستار ءبىزدى قارسىلاۋعا كەلە جاتىر... اۋىلداستار كەلدى... - دەپ ايقايلايدى.
اكەم اتامنىڭ قارلىعا شىققان داۋىسىن ەستيدى. جانە اتامنىڭ كوزىنەن جاس تامشىلارىنىڭ ىرشىپ كەتكەنىن دە كورەدى.
VI
اكەلى- بالالى ءدان ءتيىڭشيۋدى ولتىرگەن كەزدە اتامنىڭ جاسى جاڭا عانا جيىرما تورتكە تولىپتى. اجەم ەكەۋىنىڭ گاۋلياڭ القابىندا ىنتىق سامۇرىقتارداي جاسىرىن جاناسىپ جۇرگەن كەزى، سول ءبىر جارتىلاي باقىتتى، جارتىلاي قاسىرەتتى كۇندەردە اجەم كەيىن ەرلىگىمەن ەلگە تانىلىپ، زامانىندا گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىندا اڭىزعا اينالعان مەنىڭ اكەمدى كوتەرىپتى. اجەم ول كەزدە ءدان اۋلەتىنىڭ اراعا ەلشى سالىپ، ايتتىرىپ العان كەلىنى بولعاندىقتان، اتاممەن كەزدەسۋى قيۋى كەلمەس قيىن ىسكە اينالادى، ەرىكسىزدىككە، كەزدەيسوقتىققا، تۇراقسىزدىققا تولى جاي بولادى. ونىڭ سىرتىندا، اكەمنىڭ ءالى جارىق دۇنيەگە كەلمەگەن كەزى عوي، سول سەبەپتى، ول كەزدەگى وقيعالاردى جازعاندا، مەن وعان ءۇي جاناۋ دەگەن ات بەرگەندى دۇرىس دەپ تاپتىم.
سول كۇندەردە قايعىدان قان جۇتقان اجەم ءۇي جاناۋعا ءوزىنىڭ زاڭدى كۇيەۋى ءدان پيانلاڭنىڭ اقپا كەسەلىنە شالدىققان بەيباق ەكەنىن ايتادى. مۇنى ەستىگەن ءۇي جاناۋ قولىنداعى قىلپىلدانعان وتكىر قانجارىمەن ەكى تال گاۋلياڭ ساباعىن شاۋىپ تۇسىرەدى. «ءۇش كۇننەن كەيىن ەشتەڭەدەن الاڭداماي ۇيىڭە قايتىپ كەت» دەيدى اجەمە. ماحاببات يىرىمىنە تۇنشىعىپ، باسى اينالعان اجەم ونىڭ ءسوز استارىندا باسقا ماعىنا جاسىرىنعانىن ويلاپ جاتپايدى. ءۇي جاناۋ سول كەزدە ادام ءولتىرۋ نيەتىنە كەلگەن ەكەن. اجەمدى گاۋلياڭ القابىنان تۋ سىرتىنان قادالعان قالپى شىعارىپ سالعان ول گاۋلياڭ ساباقتارىنىڭ اراسىنان اجەمنىڭ اقىلدى ەسەگىن داۋىستاپ شاقىرعانىن، سول ارالىقتا ابدەن ماس بولىپ ۇيىقتاپ قالعان اكەسىنىڭ ويانعانىن كورىپ تۇرادى. ارتىنشا شالا ەس كىسىنىڭ ءتىلى كۇرمەلە بىلدىرلاپ:
- قىزىم... سەن... ءبىر سيگەندە جارتى كۇن ءسيدىڭ عوي... سەنىڭ قايىن اتاڭ... بىزگە ءبىر باس قاشىر بەرەم دەگەن، - دەگەنىن اپ- انىق ەستيدى.
اجەم اكەسىنىڭ ساندىراقتاعان سوزدەرىن ەلەمەيدى، ەسەگىنە مىنەدى دە، سامال سيپاپ، اجارلانىپ كەتكەن اق ءجۇزىن جولدىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى گاۋلياڭ القابىنا بۇرادى. انا ءبىر كۇيمە كوتەرۋشى جاس جىگىتتىڭ وزىنە قاراپ، باعىپ تۇرعانى كوڭىلىنە ايان ەدى. اجەم ءوزىنىڭ ءىشىن ورتەپ، جۇرەگىن جاندىرىپ بارا جاتقان الەمتاپىراق حالىنەن ارەڭ سىتىلىپ شىعىپ، العا قاراي قاراعاندا، كوز الدىنا مۇنارلانا تارتىلعان شىت جاڭا، مۇلدە بەيتانىس، بەتىنە ۇلكەندىگى گاۋلياڭ داندەرىندەي قىزىل مەرۋەرت توسەلگەن داڭعىراعان كەڭ جولدى، ەكى قاپتالداعى تەرەڭ ارىقتا مولدىرەي اعىپ جاتقان گاۋلياڭ اراعىن كورەدى.
قوس جاعالاۋ ونسىز دا تەڭىزدەي تولقىپ، ساباسىندا ساپىرىلىپ جاتقان قىزىل گاۋلياڭ عوي، وسى ومىردە بار قىزىل گاۋلياڭ مەن اجەمنىڭ ساناسىندا ساۋلەلەنگەن قىزىل گاۋلياڭ بىتە قايناسىپ، ارا- جىكتەرى اشىلماي، جىمداسىپ كەتەدى. اجەم وسىنداي ءبىر ەلەس پەن شىندىق ميداي ارالاسقان، بولعان ءىستىڭ بارانى انىق تانىلماس اڭكى- تاڭكى كۇيدە ۇزاپ بارا جاتادى.
ءۇي جاناۋ گاۋلياڭ ساباعىنا سۇيەنگەن قالپى اجەم ءبىر تۇمسىقتان ايلانىپ كەتكەنشە قاراپ تۇرادى. ىلە سۇمدىق شارشاعانىن سەزگەن ول ەشتەڭەگە قاراماي فاڭ ءسايدىڭ اۋلاسىنا كەلەدى دە، اينالاسى بىتەۋ ۇلكەن قۇمىراعا قۇلاپ، قورىلداپ ۇيقىعا كەتەدى. سودان كۇن ۇياسىنا باتقاندا ءبىر- اق ويانادى.
كوزىن اشار الدىندا سىڭسىعان گاۋلياڭ ساباعىنا، گاۋلياڭ ماساعىنا ءبىر قابات قالىڭ قان قىزىل بوياۋ جاعىلعانىن كورەدى. جەيدەسىن جامىلىپ، گاۋلياڭ اتىزىنا شىعادى. جولاي بولماشى جەلەمىك ەسىپ، گاۋلياڭ ساباقتارىن ءان سالدىرادى. ءوزىنىڭ ءسال جاۋراعانىن سەزگەن سوڭ جەيدەسىن قىمتاپ، قۋسىرىنىپ الادى. بىلەگىنىڭ قۇپساعىنا ءتيىپ كەتكەنى سول، ىشەك- قارنىنىڭ شۇرىلداپ قويا بەرگەنىن اڭدايدى.
سول ءسات ەسىنە وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن انا ءبىر جاس كەلىنشەكتى اۋىلعا كوتەرىپ كىرگەندە، اۋىلدىڭ باس جاعىندا، ءبىر جانىنداعى باعانادا جەل جەپ، جاڭبىر توزدىرعان ەسكى اراق تۋى جەلبىرەگەن ءۇش بولمەلى سابان ءۇيدىڭ دودەگەسىن كورگەنى تۇسەدى. اشقان قارنى كوتىن قونىس تاپتىرمايدى. تاۋەكەلگە مىنەدى دە، گاۋلياڭ القابىنان شىعىپ، ادىمداي باسىپ اراق دۇكەنىنە قاراي تارتادى.
دۇڭبي اۋىلىنا كەلىپ، «ۇيلەنگەندەرگە قىزمەت كورسەتۋ» سەرىكتەستىگىنە جۇمىسقا تۇرعانىما ءالى ەكى جىل بولعان جوق، اينالاداعىلاردىڭ مەنى تاني قويۋى ەكىتالاي، اۋىلدىڭ باسىنداعى اراق دۇكەنىنە بارىپ، تويا جەپ، ءشولىمدى قاندىرايىن دا، ورايىن تاۋىپ، كوزدەگەن شارۋامدى بىتىرەيىن. سونان سوڭ قايتا شەگىنىپ، گاۋلياڭ اراسىنا ەنىپ، تەڭىزگە سۇڭگىگەن بالىقتاي الىسقا ءجۇزىپ كەتە بەرەيىن دەپ ويلايدى. ويلاي ءجۇرىپ، كەشكى شاپاققا ماڭدايىن سۇيگىزىپ، باتىستى بەتكە الىپ كەتە بەرەدى. كۇن ۇياسىنىڭ ۇستىندە قىزعىلت ءتۇستى بۇلت كوبەيىپ، قۇددى ءبىر مۋدان گۇلى اشىلعانداي، جوعارعى قاباتى ءورت شالعانداي التىن جيەكتەنىپ، كورەر كوزگە تىم قورقىنىشتى كورىنىپ قالىپتى.
سولاي قاراپ از جۇرگەن سوڭ، قايتا سولتۇستىككە بۇرىلىپ، تىكە اجەمنىڭ اتاستىرىلعان كۇيەۋى ءدان پيانلاڭنىڭ اۋىلىنا قاراي تارتادى. ادام قاراسى سەيىلگەن القاپ الدەقاشان تىنىشتىققا شومىپتى. ول كەزدە اس ءىشىپ، اياق بوساتا الاتىن ادامنىڭ ءبارى ەرتە جارىقتا ۇيىنە قايتاتىن. كەش قالۋعا جۇرەگى داۋالامايتىن. قاراڭعى تۇسە سالا، گاۋلياڭ القابى قاراقشى مەن توناۋشىلاردىڭ ورداسىنا اينالاتىن. ول كۇندەرى ءۇي جاناۋدىڭ سالىمى جامان بولماعان-دى، جول تورىعان كولدەنەڭ كوكىرەكتىڭ ەشبىرى كەزدەسىپ، اۋرەگە سالماعان-تىن. ءتۇتىنى ىڭ- جىڭسىز كوككە كوتەرىلگەن اۋىلدىڭ كوشەسىنەن الدەبىر ەركەكتىڭ قوس قۇمىراسىن سۋعا تولتىرىپ الىپ، قۇدىقتان كەلە جاتقان بارانى بايقالدى. شىلپىلدان سۋ دىبىسى الىستان جەتەدى.
ءۇي جاناۋ كونەتوز تۋ ىلىنگەن سابان ۇيگە كىرىپ بارادى. ءۇي ءىشى اڭىرايعان اشىق، كەدەرگى بولار كەرەگە جوق ەكەن. تەك بالشىق كەسەكتەن جاسالعان بيىك سورە عانا ۇلكەن بولمەنى ەكىگە ءبولىپ تۇرىپتى. ىشكى جاقتان جىلى ساكى، وشاق جانە قۇمىرا كوزگە شالىنادى. بەرىدە سيراعى قيسىق، ءجۇزى ايقاش- ۇيقىش سىزىققا تولعان اباجاداي ەكى ۇستەل. قاسىندا قالاي بولسا سولاي جاساي سالعان ءۇش- ءتورت ۇزىن ورىندىق.
بالشىق سورەنىڭ ۇستىنە ۇلكەن اراق قۇمىراسى قويىلىپتى. اراققۇيعىش قۇمىرانىڭ ەرنەۋىندە ءىلۋلى تۇر. ساكىدە بۇعان تەسىلە قاراپ ەتجەڭدى شال وتىر. ءۇي جاناۋ ءبىر قاراعاننان جازباي تانيدى، «كارىسشوقپار» اتانىپ كەتكەن، انا ءبىر يت سويۋمەن اينالىساتىن كىسى ەكەن. ءۇي جاناۋ ءبىر جولى ماديانجيدە ونىڭ ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە ءبىر ءيتتىڭ جانىن العانىن كورىپ ەدى. ماديانجيدەگى يت بىتكەن ونى كورسە جۇندەرى ءۇرپيىپ، قىڭسىلاپ قويا بەرەتىن. ءبىراق ەشقاشان تاپ بەرمەيتىن.
- قوجايىن، ءبىر جارتى اراق بەرىڭىز، - دەيدى ءۇي جاناۋ ۇزىن ورىندىقتاردىڭ بىرىنە وتىرىپ جاتىپ.
سەمىز شال ورنىنان قوزعالمايدى، تەك انا ءبىر سۇرعىلت كوزدەرىن اۋدارىپ- توڭكەرىپ قويادى.
- قوجايىن! - ءۇي جاناۋ ايعاي سالادى.
سەمىز شال سوندا بارىپ تىزەسىندەگى يت تەرىسىن الىپ، ساكىدەن تۇسەدى. ول قارا ءيتتىڭ تەرىسىن جاۋىپ، اق ءيتتىڭ تەرىسىن استىنا توسەپ وتىرعان ەكەن. ءۇي جاناۋ تامدا ءىلۋلى تۇرعان تاعى جاسىل، كوك جانە الا يتتەردىڭ تەرىلەرىن بايقايدى.
شال تەكشەنىڭ قۋىسىنان قىزىل قوڭىر ءتۇستى كەسەنى الىپ شىعىپ، وعان اراققۇيعىشپەن اراق قۇيادى.
- تىسكە باسارعا نە بار؟ - دەپ سۇرايدى ءۇي جاناۋ.
- ءيتتىڭ باسى، - دەيدى شال ىزبارلانىپ.
- مەنىڭ ءيتتىڭ ەتىن جەگىم كەلەدى، - دەيدى ءۇي جاناۋ.
- ءيتتىڭ باسى عانا بار، - دەيدى شال.
- ءيتتىڭ باسى بولسا، ءيتتىڭ باسى بولسىن، - دەيدى ءۇي جاناۋ.
سەمىز شال قازاننىڭ قاقپاعىن اشادى، ءۇي جاناۋ وندا ءبۇتىن ءبىر ءيتتىڭ بىلقىپ تۇرعانىن كورەدى.
- مەنىڭ ءيتتىڭ ەتىن جەگىم كەلەدى! - دەپ ايعايلايدى ءۇي جاناۋ.
سەمىز شال ونى ەلەمەيدى، قولىنا ۇلكەن پىشاق الىپ، ءيتتىڭ موينىنا قاراي سىلتەپ قالادى. شالپ ەتىپ سورپا شاشىرايدى. كەسىلگەن باستى تەمىر ىستىكپەن شانشىپ الىپ، سورەنىڭ سىرتىنا قاراي تاستايدى. كوكىرەگىن اشۋ كەرنەگەن ءۇي جاناۋ:
- اعا- شونەڭنىڭ ءيتتىڭ ەتىن جەگىسى كەلەدى! - دەيدى ايعايلاپ.
ءيتتىڭ باسىن تەكشەدەن اسىرا تاستاعان شال:
- جەسەڭ - جە، جەمەسەڭ، كوزىڭدى جوعالت! - دەيدى اشۋلانىپ.
- مەنى بوقتاۋعا قالاي ءداتىڭ باردى؟
- تىپ- تىنىش جايىڭا وتىر، بالا، - دەيدى شال. - سەن ءيتتىڭ ەتىن جەۋگە جاراعان جوقسىڭ! ونى حۋا بوزىعا الىپ قويعام.
حۋا بوزى گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنداعى اتى شۋلى قاراقشىلاردىڭ سەركەسى ەدى، اتىن ەستىگەندە ءۇي جاناۋ انتەك تىكسىنىپ قالادى. ايتۋلارعا قاراعاندا، حۋا بوزىنىڭ قولىندا كەرەمەت ءبىر جاقسى مىلتىق بار، اتى «ءۇش باستى سامۇرىق» . جۇرت وسى مىلتىقتىڭ داۋىسىن ەستىگەندە- اق حۋا بوزىنىڭ كەلگەنىن بىلەدى ەكەن. ءۇي جاناۋ ىشتەي اسا مويىنسال بولماسا دا، اشۋىن جۇتىپ، ءۇنسىز قالادى.
ءبىر قولىمەن كەسەنى كوتەرىپ، ەكىنشى قولىمەن ءيتتىڭ باسىن الىپ، اراقتان ءبىر ۇرتتاپ الادى دا، سوسىن الدەقاشان شەگىنە جەتە پىسسە دە، ءوزىنىڭ قاباعان قاتىگەزدىگىنەن ارىلماعان ءيتتىڭ كوزىنە تىكتەپ قاراپ، ارانداي اشىلعان اۋىزىن ءيتتىڭ مۇرنىنا تۋرالاپ، ىزالانا بارىپ قاۋىپ الادى، بال تامعان ءدامى ءتىلىن ۇيىرەدى. شىنىمان- اق اشىققان ەكەن، ەزۋىن جالاپ، تامسانىپ جاتۋعا ۇلگەرمەيدى، ءيتتىڭ كوزىن جۇتىپ، ميىن وبادى، ءتىلىن سورىپ، جاعىن ءمۇجيدى، كەسەدەگى اراقتى دا دەمدە باسىنا كوتەرەدى. ول ءيتتىڭ ارشىلىپ، جالاڭاشتانعان باس سۇيەگىنە قادالا قاراپ از وتىرىپ، جاقسىلاپ ءبىر كەكىرەدى.
- ءبىر تەڭگە، - دەيدى شال.
- مەندە جەتى تيىن عانا بار. - جەتى تيىنىن الىپ شىققان ءۇي جاناۋ ۇستەل ۇستىنە تاستايدى.
- ءبىر تەڭگە!
- مەندە بارى تەك جەتى تيىن.
- بالا، سەن مۇندا ساداقا اس ىشۋگە كەلىپ پە ەدىڭ؟
- مەندە بارى جەتى تيىن عانا. - ءۇي جاناۋ ورنىنان تۇرىپ، جۇرۋگە ىڭعايلانادى. سەمىز شال سورە ىشىنەن جۇگىرىپ شىعىپ، ءۇي جاناۋدى ۇستاي الادى. ۇستاسا بەرگەندەرى سول، ەڭگەزەردەي بىرەۋ دۇكەنگە كىرىپ كەلە جاتادى.
- كارىسشوقپار، نەگە شام جاقپاعانسىڭ؟ - دەپ سۇرايدى الگى.
- ساداقا اس ىشەتىن بىرەۋگە كەزدەسىپ قالىپ، - دەيدى سەمىز شال.
- ءتىلىن كەسىپ تاستا ونىڭ! شام جاق! - دەيدى الگى تۇنەرگەن قالپى.
شال ءۇي جاناۋدى بوساتادى. سورەنىڭ ىشىنە كىرىپ، شاقپاعىن شاعىپ، بىلتەلى شىراعداندى جاعادى. شالقىعان شام جارىعى الگى كىسىنىڭ قارا سۇر جۇزىنە تۇسەدى. ءۇي جاناۋ ونىڭ قارا تورقادان كيىم كيىپ العانىن كورەدى. جەيدەسىنىڭ شالعايى تولعان تۇيمە ەكەن، بۇتىندا ەرەپايسىز كەڭ جۇقا شالبار، ونىڭ بالاعىن جىڭىشكە قارا باۋمەن مىقتاپ بايلاپ تاستاپتى. اياعىندا ءبىر جۇپ ۇشكىر تۇمسىق كەزدەمە شوقاي. سۇڭقيعان ۇزىن ءارى جۋانتىق مويىن بىتكەن ازاماتتىڭ ساعاعىندا الاقاننىڭ ۇلكەندىگىندەي اق تەرى بار ەكەن. ءۇي جاناۋ ىشتەي ءداۋ دە بولساڭ حۋا بوزى بولارسىڭ دەپ تۇسپالدايدى.
ءۇي جاناۋعا شولا ءبىر كوز جۇگىرتكەن حۋا بوزى كەنەت سول قولىنىڭ ءۇش ساۋساعىن شىعارىپ، ماڭدايىنا باسادى. تۇككە تۇسىنبەگەن ءۇي جاناۋ وعان باقىرايا قارايدى.
ۇمىتسىزدەنگەن بەينەمەن باسىن شايقاپ- شايقاپ قويعان حۋا بوزى:
- كومەكتەسپەيسىڭ بە؟ - دەيدى.
- مەن جۇك كوتەرىپ كۇن كەشكەن كۇيمەكەشپىن، - دەيدى ءۇي جاناۋ.
- يىقپەن اس ايىرعان ادام ەكەنسىڭ عوي، - دەيدى حۋا بوزى كوزگە ىلمەي. - قالاي، مەنىمەن قارما نان جەسكىڭ كەلە مە؟
- جوق، - دەيدى ءۇي جاناۋ.
- قاراڭدى باتىر! جاس بولعانىڭ ءۇشىن ءتىلىڭدى امان قالدىرايىن، قىزداردى ءوپ! - دەيدى حۋا بوزى. - سىرتقا شىققان سوڭ اۋزىڭدى باعىپ ءجۇر!
ءۇي جاناۋ ءوزىنىڭ اشۋلانعانىن، الدە قورىققانىن بىلمەگەن كۇيى كەرى شەگىنىپ، قاباقحاندان شىعىپ كەتەدى. قاراقشىدا بولۋعا ءتيىس نەگىزگى قاسيەتتەردى تولىق ازىرلەگەنمەن، شىن قاراقشىنىڭ قاسىندا جەتپەيتىن تۇستارى ءالى كوپ ەكەن. ولارعا قوسىلماي كەلۋىنىڭ سەبەبى دە جەتەرلىك ەدى.
جيناقتاپ ايتقاندا، باستىسى مىنا ءۇش سەبەپكە ساياتىن: ءبىرىنشىسى، ول العان احلاق تاربيەسىنىڭ شەكتەمەسى، ونىڭ ويىنشا، قاراقشىلىق - زورلىق، قۇداي زاڭىن بۇزۋ بولىپ ەسەپتەلەتىن؛ وندا بيلىككە دەگەن وتە زور سوقىر سەنىم بار ەدى، «ادال» جولمەن مال تاۋىپ، قاتىن الۋعا بولادى دەگەن ءۇمىتى ءالى سونە قويماعان- دى. ەكىنشىسى، ازىرشە شاراسىزدان «لياڭ شانعا شىعاتىن» قيىن جاعدايعا تاپ كەلمەگەن، ءوز الدىنا تىربانىپ كۇن كەشىپ جاتقان، تىرلىگى ءالى تۇيىققا تىرەلە قويماعان بولاتىن.
ءۇشىنشىسى، ونىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى تولىق قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن، بالاڭ قالپى، جەكە تىرشىلىك پەن قوعام تۋرالى تۇسىنىگى ءدال قاراقشىلاردىكىندەي الىنەن اسىپ، شەگىنەن شىعىپ كەتپەگەن- تۇعىن. التى كۇننىڭ الدىنداعى انا ءبىر جول تورىعان توناۋشىلاردىڭ كومەكشى توبىن جاۋساتىپ سالعان كەسكىلەسكەن شايقاستا ەرەكشە ەرلىك، توتەن باتىرلىق كورسەتكەنىمەن، وعان سەبەپ بولعانى تازا ادىلەتشىلدىك پەن اياۋشىلىق سەزىم ەدى، قاراقشىلارعا ءتان باسسىز اساۋلىق جوققا ءتان بولاتىن.
ءۇش كۇننىڭ الدىندا مەنىڭ اجەمدى الىپ قاشىپ گاۋلياڭ القابىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە كەتىپ قالۋى دا، نەگىزىنەن، ايەل سۇلۋلىعىنا دەگەن سۇمدىق ىنتىزارلىقتىڭ جارقىن كورىنىسى، جابايىلىقتان مۇلدە ادا- تىن. گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلى قاراقشىلاردىڭ ۇياسى، ال قاراقشىلاردىڭ قۇرامى وتە كۇردەلى ەدى. مەندە گاۋميدىڭ دۇڭبي اۋىلىنداعى قاراقشىلار تۋرالى ۇلكەن كىتاپ جازايىن دەگەن ۇلى جوسپار، ناقتى دايىندىق، سوعان قوسا، جاسالعان تەرەڭ زەرتتەۋلەر بار بولاتىن - الدىن- الا ۇلكەن- ۇلكەن سوزدەر ايتىپ، الدەكىمدەرگە قوقاڭداپ وتىرۋىم سودان ەدى.
ءۇي جاناۋدىڭ جۇرەگىندە قاراقشىلار سەركەسى حۋا بوزىنىڭ ءىس- ارەكەتتەرىنە دەگەن جاسىرىن قۇرمەت ءارى جەك كورۋ بار- تىن.
ءۇي جاناۋ كەدەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن- ءدى. اكەسى ەرتە قايتىس بولىپ، شەشەسى ەكەۋى ءۇش جەتى سوتوك جەرگە ەگىن سالىپ كۇن كوردى. قاشىر ساۋداسىن جاسايتىن كوكەسى ءۇي دايا اندا- ساندا قول ۇشىن بەرەتىن، دەگەنمەن، مولشەرى تىم از ەدى. ول ون ءۇش جاسقا شىققان جىلى اناسى تيان چي بۇتحاناسىنداعى ءبىر موناقپەن بارىس- كەلىس جاساي باستايدى، قولىندا بار موناق ۇنەمى ۇن، كۇرىش اكەپ بەرىپ تۇرادى.
ول كەلگەن سايىن اناسى ءۇي جاناۋدى الدەقايدا جۇمساپ جىبەرىپ، ەسىكتى جاۋىپ الادى. ىشتەن شىققان كوڭىلدى اۋەندى ەستىگەندە بوزبالانىڭ كوكىرەگىن اشۋ كەرنەگەنى سونشا، جەك كورۋدەن ۇيگە وت قويىپ، ورتەپ جىبەرگىسى كەلەتىن. ول ون التىعا تولعان جىلى اناسى مەن موناقتىڭ بارىس- كەلىسى ءتىپتى دە قالىپتان شىعادى، اۋىل ىشىنە ءتۇرلى قاۋەسەت تارايدى. اۋىلداس دوسى شىڭ شياۋ تەمىرشى ءبىر كۇنى وعان الماس قانجار ۇسىنادى، كوكتەمنىڭ ءبىر جاڭبىرلى كەشىندە، ءۇي جاناۋ الگى موناقتى المۇرت گۇلدەگەن بۇلاق بويىندا پىشاقتاپ ولتىرەدى. الگى بۇلاقتىڭ جاعاسى تولعان المۇرت اعاشى ەكەن، موناق ولگەن كەزدە كۇنى تولىپ، جاپپاي گۇلدەپ جاتادى.
سەبەزگىلەگەن جاۋىن اراسىندا المۇرت گۇلىنىڭ جۇپار ءيسى جايىلا تارايدى. موناقتى ولتىرگەن سوڭ ءۇي جاناۋ اۋىلدان كەتىپ، قيىر جايلاپ، شەت قونادى، باسىنان تالاي ءىس وتەدى، اقىرى قۇمار ويىنىنىڭ قۇرىعىنا ىلىنەدى. اي اۋناپ، جىل جىلجىعان سايىن شەبەرلىگى ارتا تۇسەدى. مىس تەڭگەنىڭ ءنىلى ەكى قولىن جاسىل تۇسكە بويايدى.
ساۋ مىڭجيۋ گاۋمي اۋدانىنا كەلگەن سوڭ كۇن- ءتۇن دەمەي قۇمارپازداردى قۋعىندايدى، سوندا ول الدەبىر قابىرلىقتا قولعا ءتۇسىپ، اياق كيىم تابانىمەن ەكى ءجۇز دۇرە جەيدى. تاعى ءبىر بۇتىنا قىزىل بالاق، ەكىنشى بۇتىنا قارا بالاق شالبار كيگىزىلىپ، اۋدان ورتالىعىندا ەكى اي كوشە سىپىرۋ جازاسىنا كەسىلەدى. بوساپ شىققان سوڭ، دۇڭبي اۋىلىندا سەندەلىپ ءجۇرىپ، كىرەكەشتىڭ جۇمىسىنا تۇرادى. موناق ولگەن سوڭ اناسىنىڭ دا ەسىك كازينەگىنە اسىلىپ ولگەنىن ەستيدى. ءتۇن جامىلىپ بارىپ ءبىر رەت كورەدى. ارتىنان گاۋلياڭ القابىندا مەنىڭ اجەممەن بولعان ءىس ءجۇز بەرەدى.
جالعاسى بار
قىتاي تىلىنەن اۋدارعان سەرىك نۇعىمان
«اق جەلكەن» جۋرنالى