ورىستىڭ ۇلى اقىنى سوناۋ امەريكادا جاتىپ تا مۇحاڭدى ىزدەيتىن - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-73
 مۇحاڭنىڭ قاي ءانىنىڭ دە وزىندىك شىعۋ تاريحى بار. كەي ولەڭدەرى دە جەكە ادامدارعا ارنالعان. كەيبىرى سىيعا تارتىلعان.
 ال ءشامشى قالداياقوۆپەن بىرلەسىپ جازعان «اق بانتيك» ءانىن ەكەۋى دە دوس-جاران بولىپ ارالاسقان، كەزىندە شىمكەنت وبلىستىق كومسومول كوميتەتىندە حاتشىلىق قىزمەت اتقارعان قاراجان ءابلازىموۆ دەگەن جىگىتتىڭ ۇيلەنۋ تويىنا ادەيى ارناپ جازعان.  
قاراجان جاسى ءبىرازعا كەلسە دە ۇيلەنۋدى كەيىنگە سىرىپ جۇرگەن سۇربويداق جىگىتتەردىڭ ءبىرى ەكەن. سول سۇربويداق جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭ قالدىرىپ مەكتەپتى بىتىرگەنىنە ساناۋلى-اق كۇن بولعان ءبىر بۇلدىرشىندەي قىزعا ۇيلەنەدى عوي. سوندىقتان دا بۇل اندە قىزدىڭ جاستىعىنا، اق بانتيككە باسىمدىق بەرىلگەن.

ءسويتىپ، قالىڭ كوپشىلىك كۇنى بۇگىنگە دەيىن شىرقاپ كەلە جاتقان «اق بانتيك» ءانىنىڭ تۇساۋى قاراجان ءابلازىموۆتىڭ تويىندا كەسىلەدى. وڭتۇستىك ءوڭىر جۇرتشىلىعى ءاندى بىردەن جىلى قابىلدايدى. الايدا «اق بانتيكتى» رەسپۋبليكا كولەمىنە تانىمال ەتەتىن ءانشى تابىلا قويمايدى.

ورايى كەلگەندە شىمكەنتكە سول كەزدە ساحىنانىڭ ءسانىن كىرگىزىپ جۇرگەن اعايىندى ريشات پەن ءمۇسىلىم ابدۋلليندەر كەلە قالادى. شاكەڭ مۇحاڭا: «ءاندى وسىلارعا بەرەيىك» دەپ ۇسىنىس جاسايدى. م. شاحانوۆ كەلىسەدى. ەكەۋى ويلانا كەلە اعايىندى قوس ءانشىنى مۇحاڭ ۇيىندە قوناق ەتىپ جىبەرمەكشى بولادى. سول اس قامىمەن شاكەڭ شاپقىلاپ سوناۋ شاۋىلدىردەن قوي الىپ كەلەدى. ءوزى اسىعىپ-ۇسىگىپ ءجۇرىپ كولىك تەرەزە اشقىشىنا ۇرىنىپ، قاباعىن دا جارىپ الادى. ەندى قوناق كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن بارىن سالادى عوي. ەت تە اسىلادى.

ءبىراق اعايىندى ابدۋلليندەر جايۋلى داستارقانعا قاراماي، اتتانىپ كەتپەك بولادى. جارىلعان قاباق پەن جەر تۇبىنەن جەتكىزىلگەن قوي تاريحى دا قوس انشىگە اسەر ەتە قويمايدى. الايدا شاكەڭ ىڭىلداپ سالعان «اق بانتيك» ءانىن ۇناتادى. سولاي بولا تۇرا ول ءاندى وزدەرىندەي داڭق تۇعىرىنا كوتەرىلگەن انشىلەر ورىنداۋ ءۇشىن قوي ەتىنە قوسا ءبىر جىلقىنى كىسىنەتىپ الماتىعا جەتكىزۋ قاجەتتىلىگىن دە ەسكەرتەدى. وسى جەرگە كەلگەندە م. شاحانوۆ شارت كەتەدى. ولاردىڭ استان اتتاپ كەتكەن استامشىلىقتارىن بەتتەرىنە باسىپ: «وسى ءان بۇدان بىلاي ايتىلماي قالسا دا ەكەۋىڭىزگە بەرىلمەيدى» دەپ ءبىر-اق كەسەدى. دەگەنمەن ول ءاننىڭ ابدۋلليندەرسىز دە باعى جانعانىن ءبىز جاقسى بىلەمىز.
وسى اعايىندى قوس ءانشى بالا كەزىمىزدە ءبىزدىڭ اۋىلعا دا كەلگەن ەدى. اكەمىز ونەردەن الىس بولسا دا ەكەۋىن ۇيدە قوناق ەتكەن. سوندا: «ويپىرماي، اقشاسى بار بولعىر بۇلارعا دا جەتپەيدى. قانشا بيلەتتىڭ ساتىلعانىن قايتا-قايتا تەكسەرۋمەن بولدى» دەگەن ەدى.  
ش. قالداياقوۆ اعامىز دا ۇيدە قوناق بولعان. سول كەزدە «ساعىنىشىم مەنىڭ» دەگەن ءانىن:

«قىرقاسىنان قىردىڭ اراسىنان نۇردىڭ
ەركەتايىم، سەنى كورىپ قالدىم با؟!» دەپ ءوزى موندولينمەن ورىنداپ بەرگەن ەدى.  
ءشاي ۇستىندە سول ءجايتتى قاپەرىمە العانىمدا مۇحاڭ: «وسى ءان سوزىندەگى «اراسىنان نۇردىڭ» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ دە «ن» دىبىسىمەن اياقتالىپ، «ن» دىبىسىمەن باستالعانى دۇرىس ەمەس، مەن ونى كەزىندە شاكەڭنىڭ وزىنە دە ايتقانمىن. سەبەبى، «اراسىنان نۇردىڭ» دەگەن ءسوز سول ەكى «ن»- نىڭ قاباتتاسۋى سالدارىنان بىرەۋى جۇتىلىپ، «اراسىنان ۇردىڭ» بولىپ ەستىلەدى» دەگەن بولاتىن. انگە نازار اۋدارساڭىز شىنىندا دا سولاي ەستىلەدى. ءان ماتىنىنە ىقتياتپەن قارايتىن شاكەڭنىڭ ءوزى سوعان وكىنىش بىلدىرگەن ەكەن.
ءيا، سودان بەرى تالاي سۋ اقتى. «ساعىنىشىم مەنىڭ» دە، «اق بانتيك» تە ءالى كۇنگە دەيىن شىرقالۋمەن كەلەدى. ال اعايىندى ابدۋلليندەر بولسا ۇمىتىلعان. ونداي انشىلەر بولعانىن... ءيا. بىلەتىندەر از. «دۇنيە - جالعان» دەگەن سول.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-74
م. شاحانوۆتىڭ ومىرىندە ە. ەۆتۋشەنكونىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ەكەندىگىن جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى بىلەدى. الايدا وسى دوستىقتى سان-ساققا جۇگىرتەتىندەر دە جەتىپ ارتىلادى. بۇل دوستىققا كۇمانمەن قارايتىندار دا از ەمەس.

راس، مۇحاڭ ە. ەۆتۋشەنكو دوسىنىڭ جاقسىلىعىن، دەمەۋىن ءبىرشاما كورگەن ادام. ءبىراق سونىڭ ءبارى ەكەۋارا قالىپتاسقان شىنايى دوستىقتىڭ ناتيجەسى ەدى ءدا. ال ول دوستىق سوناۋ جەتپىسىنشى جىلدارى قالىپتاسقان. ەكەۋىن تابىستىرعان جانە اجىراماستاي ەتىپ ءبىر جىپكە بايلاعان... ءيا. ەكەۋىنە دە ءتان ايرىقشا تالانت بولاتىن. م. شاحانوۆ بويىنداعى سول بۇلا تالانتتى تانىعان ە. ەۆتۋشەنكو مۇحاڭا دەگەن مەيرىمگە تولى جۇرەك قاقپاسىن ايقارا اشادى.

جانە سول مۇحاڭا دەگەن مەيىر-شاپاعات ە. ەۆتۋشەنكو تاراپىنان ولە-ولگەنشە تولاستاعان ەمەس. وعان ءوزىمىز دە كۋالىك بەرە الامىز. ورىستىڭ ۇلى اقىنى سوناۋ امەريكادا جاتىپ تا تەلەفون ارقىلى مۇحاڭدى ىزدەيتىن. توسەك تارتىپ جاتقان كەزدە دە «الماتىعا، وزىڭە بارامىن» دەگەن سوزدەن جاڭىلعان ەمەس.

ال دوسى ومىردەن وزعاندا مۇحاڭنىڭ جەر-كوكە سىيماي الاسۇرعانىنا كۋا بولدىق. دوسى قابىرى باسىندا سويلەر ءسوزىنىڭ قالاي دايىندالعانىن دا جاقسى بىلەمىز. ءيا، جۇرەكتەن شىققان ءسوز عانا جۇرەككە جەتەدى. ۇلى اقىنمەن قوشتاسۋ ساتىندە سويلەگەن م. شاحانوۆ سوزىنە قارا جامىلىپ تۇرعان ىعاي مەن سىعايلاردىڭ ءوزى دۇركىرەتە قول سوعىپ جىبەرەدى.

سونىمەن قاتار زيرات باسىنا بارىپ، جەرلەۋ راسىمىنە قاتىسۋعا مارقۇمنىڭ ەڭ جاقىن ساناۋلى-اق ادامدارىنا ۇرىقسات ەتىلەدى. سول جاقىندار، ياعني ە. ەۆتۋشەنكو وتباسىلارىنىڭ ءبىرى ساناتىندا مۇحاڭ دا دوسى قابىرىنە توپىراق سالادى.
بۇل كۇندە مۇحاڭنىڭ ە. ەۆتۋشەنكومەن بىرگە وتكىزگەن جارقىن كۇندەرىنىڭ ءبارى ەستەلىككە اينالدى. ەكەۋى العاش ماسكەۋدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءدامحاناسىندا تانىسقان ەدى. سول تانىسۋ تابىسۋعا، ودان ارادان قىل وتپەيتىن قيماس دوستىققا ۇلاستى. سول العاشقى كەزدەسۋدە-اق ە. ەۆتۋشەنكو رەستوراندا وزدەرىنە قىزمەت جاساپ جۇرگەن تانىس وفيسانت ايەلگە: «مىنا اقىندى ەسىڭە ساقتا. قاي ۋاقىتتا، قاي كەزدە كەلسە دە بۇعان مەنىڭ ەسەبىمنەن قىزمەت جاسا» دەگەن.

مۇحاڭ سول كەزدى ەسىنە العاندا: «ءبىراق ە. ەۆتۋشەنكونىڭ الگىندەي جومارتتىعىن بىردە-ءبىر رەت پايدالانعان ەمەسپىن» دەيتىن.
2003-جىلى الماتىداعى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ەۆگەني ەۆتۋشەنكونىڭ شىعارماشىلىق كەشى وتەدى. مۇحاڭ: «تامىزدىڭ 23 ى بولاتىن» دەپ ول كەزدى كۇنىنە دەيىن جاڭىلماي ايتادى. سول كەزدى ەسىنە العان سايىن ءوزى راحاتتانا كۇلىپ الادى. ءسوزدى مۇحاڭنىڭ وزىنە بەرەيىك:
«ە. ەۆتۋشەنكو سول شىعارماشىلىق كەشى وتەتىن كۇنى ساعات 6-دا ۇشىپ كەلدى. ش. ايتماتوۆ ەكەۋمىز تۇنىمەن كەشتى قالاي وتكىزەتىندىگىمىز تۇرعىسىندا اقىلداستىق. ونىڭ ۇستىنە شىكەڭ دە سول كۇنى كەلگەن. نە كەرەك، كەش جاتساق تا ۇشاقتى كۇتىپ الامىز دەپ ەرتە تۇرعانىمىز بار، اينالىپ كەلگەندە بار جوعى ءبىر جارىم ساعاتتاي عانا كوز شىرىمىن الدىق.
شىعارماشىلىق كەش باستالدى. كەشتى ۇشەۋمىز قاتار وتىرىپ جۇرگىزۋدەمىز. كوزگە ۇيقى تىعىلا باستادى. سول كەزدە قاس قىلعانداي ە. ەۆتۋشەنكونىڭ دا «ليۋبيمايا، سپي» دەگەن ۇزاق ولەڭىن وقي قالماسى بار ما؟! ولەڭ اۋەنى «سپي، سپي» دەپ تەربەتە باستادى. شىكەڭ مۇندايدا قولىن يەگىنە سۇيەپ ادەمى ۇيىقتايدى. ول كىسى سول ادىسىنە باسىپ ۇيقىعا مەننەن بۇرىن كەتتى. ىلە مەنىڭ دە كوزىم ءىلىندى. ءبىر كەزدە الگى اۋەن توقتاپ قالعانداي بولدى دا ويانىپ كەتتىم.

ە. ەۆتۋشەنكومىز ولەڭدى جيىپ قويىپ، ەكەۋمىزگە جاقتىرماي قاراپ تۇر ەكەن. ونىڭ ءتۇر-الپەتىنە قاراعاندا ءبىز قورىلداپ تا جىبەرگەن ءتارىزدىمىز» دەگەن مۇحاڭ: «ە. ەۆتۋشەنكو اشۋىن ۇيقىدان قالۋىمىزدىڭ سەبەبىن جايىپ سالۋىمىزبەن جانە ءوزىڭىز: «سپي» دەگەن سوڭ تاپسىرماڭىزدى ورىندادىق، ونىڭ ۇستىنە ولەڭىڭىز دە ءبىزدى جادىلاپ تاستادى» دەپ زورعا باستىق» دەيتىن.
ءۇش دوس اراسىندا مۇنداي قىزىقتى ءجايتتار از ەمەس. قالعان اڭگىمەنى ەرتەڭگى ءشايدا جالعاستىرارمىز.

جالعاسى بار