ورالحان بوكەيدىڭ كۇيىگى مەن بيىگى

 استانا. قازاقپارات - ...توقسان ەكىنشى جىلدىڭ باسىندا جۇمىسسىز ءجۇردىم. قىرىقتىڭ قىرقاسىنا ەندى شىققان ادامعا ۇيدە وتىرىپ قالۋ قيىن بولادى ەكەن. ۇيدە وتىرساڭ - ۇيگە سىيىڭ جوق. بالا-شاعانىڭ الدىندا دا بەدەلىڭ قالمايدى.

«مىنا كىسىنىڭ باراتىن جەرى جوق پا؟» دەپ مۇسىركەيتىندەي. كوزتۇرتكى بولمايىن دەپ، كوشەگە شىعاسىڭ. قالام ۇستايتىن كىسىنىڭ بارار جەرى بەلگىلى - جازۋشىلار وداعى. ءوزىڭ سياقتى بەرەكەسى قاشقاننىڭ ءبارى ءبىر مەزگىل وداقتا باس قوسىپ، ۋاقىت وتكىزەدى. قولى بوس ادام وسەك ايتادى، ءبىرىن-ءبىرى جاماندايدى. الەمدىك ادەبيەتتىڭ ماسەلەلەرىن شەشەدى. ودان قول بوساسا، «وتىز ەكى قاعاز، ءتورت ساباز» دەگەن كاسىپ بار.

ياعني، ءشايىم شاۆايەۆ، قايسار جورابەكوۆ، عابيدەن قۇلاحمەتوۆ، قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ، ەسكەن ەلۋبايەۆ، تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ سەكىلدى ىرىلى-ۇساقتى قالامگەرلەر پرەفەرانس وينايمىز. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كەرىلدەسىپ جاتامىز. ءوزىڭ تۇرعىلاستارمەن شاراپ ىشۋ دە ءبىر عانيبەت. تەگىن اراق بار دەسەڭ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، توسەگىنەن تۇرىپ كەلەتىن قۇرداسىم تۇرسىن جۇرتبايەۆ سەكىلدىلەرمەن توقايلاسا قالساڭ، اۋرۋحاناعا تۇسكەنشە ىشىسۋگە تۋرا كەلەدى. وسىنداي ءبىر ءتۇرى بار، ماعىناسى جوق، باسى بار، اياعى جوق سەرگەلدەڭ ءومىر باستان ءوتىپ جاتىر ەدى...

وداقتىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا دوسىم نەسىپبەك ايت ۇلى جولىعىپ قالىپ:

-  قاراماعىمداعى ادەبي قىزمەتكەردىڭ ورنى بوس تۇر. ولقىسىنباساڭ، وسى جۇمىسقا تۇرسايشى، -  دەپ كەڭەس بەردى. نەسىپبەك «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە پوەزيا ءبولىمىن باسقاراتىن. -  ولقىسىنىپ قايتەيىن. ءبىراق ورالحان مەنى جۇمىسقا المايدى عوي، -  دەدىم شىنىمدى ايتىپ.

-  نەگە المايدى؟ نەسىپبەك بىلمەيتىن ءبىر جايتتى ەسىمە ءتۇسىردىم. جازۋشى قوعاباي سارسەكەيەۆتىڭ 50 جىلدىعى ۇيىندە تويلاندى. مەرەيتوي يەسىمەن تۋىسقاندىق جاقىندىعىم بار مەن داستارقاننىڭ تومەنگى جاعىنان، ءۇي يەسىمەن يىقتاس ورىن الدىم. توردە وڭشەڭ قاسقالار، جايساڭدار. ەداۋىر كەشىگىپ جالعىز كەلگەن ورالحان بوكەيەۆ قارسى الدىما جايعاستى. كەربۇعىداي كەكىرەيىپ، باسىن بىرەر سىلكىپ العان سوڭ: -  وسى مەن سەنى ونشا جاراتپايمىن! -  دەپ، بەتىمە تەسىلە قارادى. ءمۇيىزى قاراعايداي جازۋشى اعامىزدىڭ اي-شاي جوق، توبەدەن قويىپ قالعانى جانعا باتىپ-اق كەتتى. مەنى جاراتپايتىن، سىرتتاي جاۋىعىپ، وشىگىپ جۇرەتىن ۇلكەندى-كىشىلى قالامگەرلەر تولىپ جاتىر. ورالحانمەن اراداعى وسى ەپيزودتى كەيىن ايتىپ بەرگەنىمدە، قۇرداسىم كوپەن امىربەك تە: -  مەن دە سەنى كەزىندە ۇناتپاۋشى ەدىم. سىرتىڭنان قاراعاندا ەشكىمدى مەنسىنبەيتىن، تاكاپپار ادام سياقتىسىڭ. ءسوزىڭ تۇيەدەن تۇسكەندەي. دۇرديگەن ءتۇرىڭ دە جەكسۇرىن. ارالاسا كەلە، سونىڭ ءبارى سىرتقى، الدامشى اسەر ەكەنىن ءبىلدىم. ەندى سەنىڭ جۇرەگىڭ جۇمساق ادام ەكەنىڭدى جۇرتقا دالەلدەۋمەن شارشاپ ءجۇرمىن، -  دەپ ەدى.

اقيقاتىنا كەلگەندە، مىنەزىمنىڭ وڭىپ تۇرعانى جوق. قاسىمداعى ايەلىمنىڭ كوزىنشە الگىندەي سوزدەردى سەبەپسىز ايتا سالعان ورالحانعا: -  مەنىڭ دە سەنى ءسۇيىپ بارا جاتقانىم شامالى! -  دەپ دۇڭك ەتكىزدىم. ورالحان ءسوز قايىرعان جوق. سالدەن كەيىن داستارقان باسىندا ءۇزىلىس جاريالاندى دا، كەلەسى وتىرىستا ورالحان ءوزى قاتارلى كلاسسيكتەردىڭ قاسىنا، تورگە وزىپ كەتتى. كۇللى قازاق بالاسى مويىنداعان، تاۋ تۇلعالى جازۋشى اعامنان جوق جەردەن ءجابىر كورىپ، كوڭىلىم نىلدەي بۇزىلعان مەن ورنىمدا قالدىم. سويتكەن ورالحان بوكەيەۆ ەندى مەنى جۇمىسقا الۋشى ما ەدى؟! -  الادى! -  دەيدى نەسىپبەك.

- ول دا سەن سياقتى سىرتى دۇرديگەنى بولماسا، جانى جىبەكتەي نازىك ادام. قازىر مەن كىرىپ، سەن تۋرالى ايتىپ شىعايىن. كەتىپ قالما! كەتىپ قالۋعا دا بولۋشى ەدى. جۇمىسسىزدىققا دا ەتىم ۇيرەنە باستاعان. قىستىڭ ورتاسى. ۇيدە سوعىم سويىلعان. ايەلىم جۇمىس ىستەپ، ايلىق تابادى. بالالارىم ستيپەنديا الادى. اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ بارا جاتقانىم جوق. سوندا دا، ءبىر ەرەگەس ىشىمدە باس كوتەردى. كەتپەيىن، ورالحاننىڭ ايتقانىن ەستىپ كەتەيىن دەپ ويلادىم: ۇزىننان ءوشى، قىسقادان كەگى جوق، ايدالاداعى ورالحان بوكەيەۆتىڭ مەنى جەك كورەتىنى نەسى؟! تەلەديداردا باس رەداكتور بولىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە، جۋرناليست ومىرسەرىك جۇمانوۆتى ورالحانمەن بىرگە ەلىنە جىبەرىپ، قالامگەردى تۋعان ۇيىندە كينوعا تۇسىرتكەنىم بار ەدى. بۇل تەلەوچەرك قازاق تەلەديدارىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى، وقتا-تەكتە قايتالاپ كورسەتىپ جاتادى. سول ورالحانعا نە جازدىم ەكەن؟

باس رەداكتوردىڭ كابينەتىنە سۇڭگىپ كەتكەن نەسىپبەك كوپ كىدىرگەن جوق، اڭقىلداپ قايتا شىقتى: -  ايتتىم عوي، مەن ساعان! ورالحان كەلسىن دەپ جاتىر. دۇڭكىلدەمەي، دۇرىس سويلەس، -  دەپ ماعان بىلگەن كەڭەسىن دە بەرىپ، سۇيرەگەندەي ەتىپ، ەسىكتەن كىرگىزىپ جىبەرىپ، ءوزى تىستا قالدى. ەسىكتەن كىرە بەرگەن ماعان: -  سەن شىنىمەن بىزگە جۇمىسقا تۇرعىڭ كەلە مە؟ -  دەدى ورالحان.

-  نەگە تۇرماۋىم كەرەك؟ -  دەدىم قيتىعىپ. ورالحان ەكى سوزگە كەلگەن جوق: - مىنا جەرگە وتىر دا، پوەزيا بولىمىنە ادەبي قىزمەتكەر بولامىن دەپ ارىز جاز، -  دەدى. جازدىم. -  قازىردەن باستاپ جۇمىسقا قابىلداندىم دەپ ەسەپتە. ىسكە ءسات! - دەدى ورەكەڭ.

باياعى كيكىلجىڭ ءارى قاراي جالعاسا ما دەپ ەدىم، ول دا ءسوز قوزعامادى. مەن دە ۇندەمەدىم. بۇل «قازاق ادەبيەتى» دەگەن كىسىنى جالقاۋ ەتەتىن جەر ەكەن. كەلگىڭ كەلگەن ۋاقىتتا جۇمىسقا كەلەسىڭ. كەتكىڭ كەلگەن ۋاقىتتا كەتەسىڭ. وزىڭە تاپسىرعان جۇمىس كولەمىن ورىنداپ، اپتالىق لەزدەمەدە توبە كورسەتىپ وتىرساڭ بولدى. قىزمەتكەرلەر سايدىڭ تاسىنداي: ورالحاننىڭ ورىنباسارلارى تۇتقاباي يمانبەكوۆ پەن جۇسىپبەك قورعاسبەكوۆ، جاۋاپتى حاتشى قايىربەك اسانوۆ، ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى: يرانبەك ورازبايەۆ، نەسىپبەك ايتوۆ، جاڭابەك شاعاتاي ءتارىزدى وڭكەي دارىندى جىگىتتەر.

ارادا اپتا وتەر-وتپەستە، تۇسكى ءۇزىلىس ۋاقىتىندا، ءوز بولمەمدە الدەبىر قاعازداردى قاراپ وتىر ەدىم، ورالحان كىرىپ كەلدى. -  سەن بۇل جەردە نەعىپ وتىرسىڭ؟ سۇراقتى ونشا ۇعىنباي قالعانىمدى اڭتارىلعان تۇرىمنەن اڭعاردى-اۋ دەيمىن: -  اناۋ توردەگى ۇستەلدىڭ باسىندا نەگە وتىرمايسىڭ؟ -  دەپ سۇرادى.

- ول ەكى ۇستەلدىڭ باسىندا ەكى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى - نەسىپبەك ايتوۆ پەن يرانبەك ورازبايەۆ وتىرادى. مەن ادەبي قىزمەتكەرمىن عوي. ورنىم - وسى. -  ماعان ءجۇرشى! -  دەپ ورەكەڭ كەرى بۇرىلدى. سوڭىنان ەرىپ كابينەتىنە كەلدىك. ونى-مۇنىنى ءسوز ەتىپ ءبىراز وتىردى دا: - سەن باياعى ءسوزىمدى كوڭىلىڭە الىپ ءجۇرسىڭ بە؟ مەن ءوزىم سونداي قاسقامىن. ايتا سالام دا، ءوزىم ازاپ شەگىپ جۇرەمىن. جارايدى ەندى... ساعان ارناپ «ونەر» دەگەن ءبولىم اشايىن. باستىعى دا، قىزمەتكەرى دە ءوزىڭ بول. بولەك كابينەتتە وتىر. رەداكسيا القاسىنا مۇشە بولاسىڭ، -  دەدى. ايتتى - كوڭىل تازاردى.

وسى كۇننەن باستاپ ورالحان اعا ەكەۋمىزدىڭ ارامىز جاقىنداي باستادى. شاقىرىپ الىپ، كەڭەس سۇرايتىن بولدى. جاۋاپتى جۇمىستاردى تاپسىراتىن بولدى. رەداكسيانىڭ بولمەلەرىندە اندا-ساندا ءوتىپ تۇراتىن «شاي ىشۋلەر» كەزىندە بۇل كىسىنىڭ جانى جايساڭ، جۇرەگى جومارت ادام ەكەنىن انىق تاني باستادىم.

وسىنداي باسقوسۋلاردا سۇلۋ داۋسىمەن ولەڭ وقيدى ەكەن. بەيىمبەت مايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» اڭگىمەسىن جاتقا وقىعانى قانداي عاجاپ! - ءاي، ءوزى دە شۇعا دەسە شۇعا ەدى-اۋ! -  دەپ وكىنىپ ءبىر توقتاعاندا، ءبارىمىز دە قوبالجىپ، ورنىمىزدا ومالىپ وتىرىپ قالۋشى ەدىك. دۇرديگەن سىرتى بولماسا، ورالحاننىڭ ىشىندە جاپ-جارىق شىراق جانىپ تۇرۋشى ەدى. باس-اياعى ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولىپ، جاقىن ارالاسىپ كەتتىك. ەكى ۇيدەن كەزەك شاي ىشەتىن بولدىق. بىرگە جولساپارلارعا شىقتىق. اعادىرداعى اعىباي باتىردىڭ تويىنا، تالدىقورعانداعى عالي ورمانوۆتىڭ تويىنا، جەزقازعانداعى اپپاز قاراجىگىتوۆتىڭ تويىنا بىرگە بارعان كەزدەر كۇنى بۇگىنگىدەي ەسىمدە.

جەزقازعانعا قايىربەك اسانوۆ ەكەۋى اتتانباقشى ەدى، جەمە-جەمگە كەلگەندە ماعان دا «باراسىڭ» دەدى. -  باس رەداكتور بارعان جەرگە ءبىزدىڭ قوسارلانىپ بارعانىمىز رەتسىز شىعار، -  دەپ شەگىنشەكتەپ ەدىم: - قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىر عوي. بىرگە جۇرە تۇرايىق تا، - دەپ مۇڭايا سويلەگەنىن ۇمىتا الماي ءجۇرمىن. بۇل كەزدە ورالحاننىڭ دەمى بىتۋىنە ەكى-ءۇش اي عانا قالعان ەكەن عوي. قارت جازۋشىمىز اپپاز قاراجىگىتوۆ قايىربەككە قاسقىر ىشىك كيگىزدى دە، ورالحان ەكەۋمىزگە كارىستەردىڭ ەكى راديوقابىلداعىشىن سىيلادى. ۇشاقتان ءتۇسىپ، ۇيگە بارىپ، شاي ءىشىپ وتىرعانىم سول ەدى, ورەكەڭ تەلەفون شالدى: -  ەي، مەنىڭ راديومنىڭ ساعاتى بار ەكەن، -  دەپ بالاشا قۋانىپ تۇر ەكەن.

-  سەنىڭ راديوڭدا ساعات بار ما؟ -  بىزدە دە بار شىعار، ورەكە. كارىس اعايىنداردىڭ ءبىر قالىپتان شىعىپ جاتقان ارزان راديوسى عوي! -  سەن ءالى اشىپ كورمەگەن ەكەنسىڭ عوي. ارينە، بۋرجۋيلارعا دۇنيە تاڭسىق ەمەس. ءبىز كلاسسيك بولساق تا قاتارعا قوسىلا الماي كەلەمىز... ورەكەڭ جازۋشىلار وداعى بەرگەن ەكى بولمەلى تار پاتەردە تۇردى. سونىسى وزىنە قاتتى باتاتىن. -  ايحانىم مەن ايجانىم ءوسىپ كەلەدى. مىنا قۋىقتاي ەكى بولمەگە سىيمايتىن ءتۇرىمىز بار، -  دەپ ۋايىمدايتىن.

كەڭەس وكىمەتى تاراپ، دۇنيە استان-كەستەڭ بولىپ جاتقان الاكوبەڭ شاق. جاڭادان شىققان بايلاردىڭ الدىنا تۇرىپ بولمايدى. ورالحاننىڭ دا، مەنىڭ دە تۇرمىسىمىزدى تۇزەگىمىز كەلەدى. قول قىسقا. كوبىنە ءبىزدىڭ ۇيدە شاي ءىشىپ وتىرىپ، ءتۇرلى جوسپارلار جاسايمىز. الدىندا عانا «اۋىلداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ۇيىم سەرىكتەستىگى («اققۇس») دەگەن قاۋىمداستىق قۇرىلىپ، ورالحان - پرەزيدەنت، مەن - ۆيتسە-پرەزيدەنت بولىپ سايلانعام.

ايتپاقشى، مەنىڭ بۇل جۇمىسقا جەگىلۋىم دە كەزدەيسوق جۇزەگە اسىپ ەدى. ءبىر كۇنى قاۋىمداستىقتىڭ قۇرىلتايى الدىندا ورەكەڭ شاقىرىپ الىپ: - تۇتقاباي يمانبەكوۆ ۆيتسە- پرەزيدەنت بولادى. سەن سونىڭ ورنىنا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولاسىڭ، - دەگەن شەشىمىن جاريالادى. وزىمىزبەن جاقسى ارالاسىپ-قۇرالاسىپ، سىيلاسىپ جۇرەتىن تۇتقاباي اعامىز جەمە-جەمگە كەلگەندە «اققۇس»-قا بارعىسى كەلمەدى.

- مەنى قىزمەتتەن شەتتەتىپ جاتىرسىڭدار، - دەگەن وكپەسىن ايتتى. وسىدان كەيىن ورەكەڭ «اققۇس»-قا مەنى سايلاتتى. كەيىن «اققۇس»-تىڭ اجەپتاۋىر اۋقاتتى ۇيىمعا اينالعانىن كورگەن تۇتقاباي اعامىزدىڭ شىنىمەن وكىنگەن شاقتارىنا دا كۋا بولدىق. سونىمەن، ورەكەڭ ەكەۋمىز «اققۇس» ارقىلى شارۋا جۇرگىزۋگە تالپىندىق.

تەمىرشە سارىبايەۆتى اقسۋعا جۇمساپ، سونداعى اقىن جاماۋ بۇقاربايەۆ ارقىلى ءبىر ماشينا قاپتاۋلى قانت العىزىپ، ونىڭ جارتىسىن كوكشەتاۋداعى اكىم دوسىم قۇرمانحان بۇقارباي ۇلىنا جونەلتىپ، ول جاقتان ءبىر كاماز كارتوپ الدىرىپ دەگەندەي... ەكى بۇقارباي ۇلىنىڭ ەڭبەگى ەش بولدى: ارقادان كوكتەم شىعا الدىرعان تاڭداۋلى كارتوپتى قالاي ساتۋدىڭ رەتىن بىلمەي «الماتىەنەرگوسەت» دەگەن ۇيىمداعى بىرەۋگە ءتۇسىرىپ بەرىپ ەدىك، ول اقشامىزدى بەرمەي سىرعاقسىتىپ ءجۇردى دە، ءبىر كۇنى ءوزىن ماشينا باسىپ كەتتى. - قانت، كارتوپ وپەراتسياسى وسىمەن ءبىتتى، - دەدى ورەكەڭ ىزالانىپ.

- ەندى تەمەكى وپەراتسياسىن باستايمىز. سويتسەك، ورەكەڭ ءبىر وتىرىستا الماتى تەمەكى فابريكاسىنىڭ ديرەكتورى قادىر دەگەن جىگىتپەن تانىسقان ەكەن. قازىرگىدەي كۋبا سيگارالارى مەن انگليا سيگارەتالارى تىرەلىپ تۇرعان زامان ەمەس.

«قازاقستان» سيگارەتىنىڭ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان كەزى. - الگى ديرەكتوردان سۇحبات الىپ كەل. گازەتكە جەدەل جاريالايمىز. وسىنى پايدالانىپ، ءبىر ميلليون قوراپ «قازاقستان» سيگارەتىن وتىز تيىننان ساتىپ الامىز دا، ءۇش سومنان ساتامىز. «اققۇس» اقشانىڭ استىندا قالادى، -  دەپ قۋانىپ وتىر ەكەن. فابريكاعا بارىپ، سۇحباتتى دا دايارلادىم. ءبىر ميلليون قوراپ سيگارەتتى دە الۋعا كەلىسىم جاسادىم. بايۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر ەدىك... -  مەنى اتىپ تاستايتىن ادام جوق! -  دەپ ورەكەڭ اياقاستىنان شالا ءبۇلىندى.

- كەشە دۋلاتتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولىپ... بالكوندا تەمەكى تارتىپ تۇرىپ، ەندى تەمەكى ساتىپ باييتىنىمىزدى ايتىپ ماقتانىپ قويىپپىن. - ە، دۋلات ءوزىڭىزدىڭ دوسىڭىز، «جەتى جەتىمنىڭ» ءبىرى ەمەس پە؟ -  دۋلات الگى تەمەكى فابريكاسىنىڭ ديرەكتورىمەن باجا ەكەن.

ءبىزدىڭ دوستىعىمىزدىڭ جازىلماعان زاڭى بويىنشا بىرىمىزدەن-ءبىرىمىز وزىپ كەتۋگە بولمايدى. ەندى قارا دا تۇر، دۋلات الگى تەمەكىنى بىزگە بەرگىزبەي قويادى! راس ەكەن. الگى ميلليون قوراپ تەمەكىنى ءبىز فابريكادان شىعارىپ الۋعا ءتيىس كۇنى دە، ودان كەيىن دە ديرەكتور ورالحان ەكەۋمىزدى ماڭىنا جولاتپاي قويدى. «تەمەكى» وپەراتسياسى دا كۇيرەپ تىندى. ارتىلىپ قالعان قانتتى ورەكەڭ قايتىس بولىسىمەن، ۇيىنە بەرىپ جىبەرگەنىم ەسىمدە.

ايتپاقشى، دۇكەڭنىڭ باجاسىنان سۇحبات الۋعا بارعانىمدا، ورەكەڭ ەكەۋمىزگە مىڭ قوراپ قارا سۇزگىلى «قازاقستان» سيگارەتىن سىيلاعان. ورالحان اعا قايتىس بولعان كۇندەرى سول قارا سۇزگىسى بار سيگارەتتى كوزىمىزدەن جاس اققانشا قۇنىعا سورىپ جۇردىك قوي.

1968 -جىلى ءبىز وقۋعا كەلىپ تۇسكەندە، «لەنينشىل جاس» گازەتىندە ادەبيەت ءبولىمىن باسقاراتىن ورالحان بوكەيەۆتىڭ ادەبي داڭقى داۋىرلەپ تۇرعان بولاتىن. گازەتتىڭ بىرنەشە نومىرىنە شىعاتىن اڭگىمەلەرىنىڭ جالعاسىن وقۋ ءۇشىن ەرتەمەن گازەت دۇڭگىرشەكتەرىنىڭ الدىن كۇتۋشى ەدىك.

سول رومانتيكالىق اڭگىمەلەر بىزگە ولەڭ سوزدەي، ءتىپتى اسەم اندەي كورىنەتىن. ۇزىن، قويۋ قارا شاشى جەلكەسىن جاپقان جاس جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق باقىتىنا قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىنبىز. كەيىن ەشكىمگە ۇقسامايتىن حيكاياتتارىمەن ءوزىن ابدەن مويىنداتقان جازۋشىمەن از ۋاقىت تا بولسا قاناتتاس ءومىر سۇرگەنىم - ءالى كۇنگە ساعىنىپ ەسكە الاتىن كەزدەرىم.

تارالىمى ابدەن قۇلدىراپ كەتكەن «قازاق ادەبيەتىن» ناسيحاتتاۋ ءۇشىن 1992 -جىلدىڭ سوڭىندا اقىندار ايتىسىن وتكىزىپ، تىزە قوسقان شاقتا ونىڭ قانداي كۇرەسكەر ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ايتىسكەر اقىندار مەن تەرمەشى-جىرشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق قاۋىمداستىعىن بىرگە قۇردىق. ءدال وسى ەڭبەگى ءۇشىن كەيىن ورالحان بوكەيدىڭ قۇرمەتىنە ءۇش رەت اقىندار ايتىسىن وتكىزۋگە تۋرا كەلدى.

قاراتاي ەلىنىڭ ورتاسىندا وتكەن وسى جىر سايىسىندا اقىن ءىنى-قارىنداستارى ورەكەڭنىڭ اسقاق بەينەسىن ولەڭ سوزبەن سومداۋعا قۇلشىندى.

قارا سوزبەن جىرلايتىن قالامگەر وسى قۇرمەتكە لايىق ەدى. 1993 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا ورالحان بوكەيەۆ 50 جاسقا تولۋعا ءتيىس ەدى. مامىر ايىنىڭ باسىندا نەسىپبەك ەكەۋمىزدى وڭاشا شاقىرىپ، كەڭەس قۇردى. تۋىس-تۋعاننىڭ ازدىعىن، ەت-جاقىندارى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى باقيلىق بولعانىن ايتىپ، مۇڭايىپ وتىردى. ءوز اۋىلىنداعى ادامداردىڭ قاتىگەز، تاسباۋىر بولىپ بارا جاتقانىنا مىنانداي مىسال كەلتىردى: -  شايدى بالمەن ىشكەندى ۇناتام. شىركىن، ءبىزدىڭ التايدىڭ حوش ءيىستى بالىنا ەشتەڭە جەتپەيدى عوي. ەلگە ءبىر بارعانىمدا اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا بال قۇيدىرىپ بەر دەپ ءوتىنىش جاسادىم. - قانشا بال كەرەك ەدى؟ - 7-8 ليتردەي بولسا... - ىدىسىڭدى جۇرگىزۋشىمە تاپسىر. ۇشاققا سول اپارىپ بەرەدى، -  دەدى حاتشى. 10 ليترلىك ءبىر ىدىس ساتىپ الدىم دا، جۇرگىزۋشىسىنە بەردىم. سەنەسىڭدەر مە، جوق پا - تۋرا 8 ليتر بال قۇيىپ بەرىپتى. ىدىس 10 ليترلىك ەدى عوي. ءبىزدىڭ اۋىل وسىنداي! وسى اڭگىمەنى ايتىپ ىزالانا كۇلگەن ورەكەڭ شىلدە ايىنىڭ 3 ى كۇنى نەسىپبەك ۇشەۋمىزدىڭ مەنىڭ «جيگۋليىممەن» قاتونقاراعايعا اتتاناتىنىمىزدى حابارلادى.

- نەگە مەنىڭ «جيگۋليىممەن»؟ -  سەنىڭ ورىندىققا جاپقان تىستارىڭدى تۇنەۋ كۇنى باقىتجامال ەميراتتان الىپ كەلگەن. سونداي ۇنايدى ماعان! وسىنداي ۋاجگە توقتايسىڭ با، توقتامايسىڭ با؟ ءسىرا، ءوزىنىڭ قىزمەت بابىندا مىنەتىن «ۆولگاسىن» ەلىنە ءمىنىپ بارۋعا ساقسىنسا كەرەك. - ەلىڭىزگە دوستارىڭىزدان كىمدى شاقىراسىز؟ -  دەپ سۇرادىق نەسىپبەك ەكەۋمىز.

- ەشكىمدى دە شاقىرمايمىن. ولاردى كۇتەتىندەي قۇدىرەتتى تۋىسىم جوق. اۋدان باسشىسىنىڭ تىرلىگى الگى. ەلدەگى ءجۇمادىل دوسىم دا ءوزىم سەكىلدى قۋ سيراق كەدەي. شىڭعىستايدا ءبىر تايىم بار. سونى سويامىز. ۇشەۋمىزگە ءبىر جۇما جەۋگە سودان ارتىق نە كەرەك؟ قاتوننىڭ اۋاسىنىڭ ءوزى نە تۇرادى! ايتپاقشى، قايتاردا مەن ۇشاقپەن ۇشىپ كەتەم. سەندەر جەرمەن قايتاسىڭدار. -  نەگە ۇشىپ كەتەسىز؟ - ءبىر جۇما شىڭعىستايدا اراق ىشكەن سەندەردىڭ يىستەرىڭنەن مەنىڭ باسىم اينالادى.

وسىلايشا، جوسپارى سىزىلىپ قويعان الداعى ساپارعا شىقپاي قالامىز دەپ كىم ويلاعان... سول 1993 -جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ سوڭىندا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قالداربەك نايمانبايەۆ باستاعان 15 شاقتى قالامگەر تۇركياعا ساپار شەگىپ، ماعجان اعامىزدىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان شارالارعا قاتىسپاقشى ەدىك.

ساپاردى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە مەن دە، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى رەتىندە ورالحان بوكەيەۆ تە دەلەگاتسيا قۇرامىنا ەنگەن ەدىك. ءساۋىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ ءبىرىندە ورەكەڭ مەنى كابينەتىنە شاقىرىپ الدى دا: -  تۇركياعا بارمايتىن بولدىم. سەن گازەتكە ساپارناما جازىپ كەلەسىڭ، -  دەدى («ماعجاننىڭ تۇركياسى» دەپ اتالعان ساپارناما «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاندى).

- ءسىز نەگە بارمايتىن بولدىڭىز؟ -  ءۇندىستانعا جۇرەمىن، -  دەدى ورەكەڭ. ءۇندىستاننىڭ باسشىسى الماتىعا رەسمي ساپارمەن كەلگەلى جاتقان. سونىڭ الدىندا ءبىر توپ قازاق جۋرناليستەرى ءۇندى ەلىنە بارىپ قايتاتىن بولىپتى دا، ىشىنە ورالحان بوكەيەۆ تە قوسىلعان ەكەن. ورەكەڭنەن باسقاسىنىڭ ءبارى - جاس قالامگەرلەر.

-  ىلعي بالا-شاعانىڭ اراسىندا سىزگە نە بار، ورەكە؟ ءۇندىستانعا مەنى جىبەرىڭىز دە، ءوزىڭىز ىستامبۇلعا بارىپ كەلىڭىز، - دەگەنىم ەسىمدە.

- تۇركياعا بارسام، قالداربەك پەن سەن بەرگەن تيىن-تەبەندى ساناپ جۇرەدى ەكەنمىن. ءۇندىستان ساپارىن ۇكىمەت قارجىلاندىرىپ وتىر. ءبىز دە ەسەپ شىعارا بىلەمىز، شىراق! - دەپ ءازىل-شىنى ارالاس جاۋاپ بەرگەن ورالحان: -  مەن نە كوردى دەيسىڭ؟ قىرىمعا بارسام ەمدەلۋگە باردىم. پەرەدەلكينودا جازۋدان قولىم بوسامادى. ەلباسىمەن ەۋروپاعا ءبىر بارىپ كەلگەنىم بولماسا، وسىنداي تەگىن ساپارعا ءبىرىنشى رەت شىققالى وتىرمىن عوي. جاس بولسا، جەر ورتاسى ەلۋگە كەلىپ قالدى، -  دەپ مۇڭايدى.

قىس ايلارىنىڭ بىرىندەگى كەڭەسۋ كەزىندە: - قىلشىلداعان كەزىمدە وزگەلەر ءۇشىن جۇمىس ىستەدىم. ەندى ءوزىم باس رەداكتور بولعان كەزىمدە قاڭسىپ قالعان باسىما يدەيا كەلەر ەمەس، -  دەپ نالىعانى بار ەدى. سول كۇنى پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ «استانانى  ۇلىتاۋعا كوشىرسەك قايتەدى؟» دەگەن ماقالاسىن دايىنداپ اكەلىپ، وقۋعا بەرگەنىمدە ايتقان ءسوزى ەدى. مەن كۇماندانىپ اكەلگەن سول ماقالانى نومىرگە سالۋعا پارمەن بەرگەن ورەكەڭ استانانىڭ كوشپەي قالمايتىنىن بولجاپ ءجۇر ەكەن عوي.

ورەكەڭ ءۇندىستانعا 10 -مامىر، جاڭىلماسام، سەنبى كۇنى اتتاندى. جاۋاپتى حاتشى قايىربەك اسانوۆ ەكەۋمىز جازۋشىلار وداعىنا كەلىپ، شىعارىپ سالدىق. كولىگىنە مىنگەلى تۇرىپ: -  قايىربەك، ماعان ەكى شولمەك اراق اكەلىپ، قورجىنىما سالىپ بەرشى، - دەپ ءوتىنىش جاسادى. - اراق ىشپەيسىز عوي، ونى قايتەسىز؟ -  دەپ قايىربەك تاڭداندى.

- «اققۇس»-تىڭ قويماسىندا وتىز جاشىك اراق تۇر ەمەس پە؟ - دەپ مەن ۇسىنىس ايتتىم. -  سەنىڭ قيسىق شولمەگىڭدى شەتەلگە اپارعانىم ۇيات بولار، - دەپ كۇلدى ورەكەڭ. - ىشپەسەم دە، قورجىنىمدا ءجۇرسىن. قولىمدى جۋامىن. مەن ءوزى ءيىس-قوڭىستى جاراتپاۋشى ەدىم. ءۇندىستاندا قىسى-جازى اۋا اۋىسپاعان سوڭ ءيىس بولاتىن شىعار...

قايىربەك «بالالار الەمى» دۇكەنى جاعىنان تەز ورالدى دا، بىزبەن قول الىسىپ قوشتاسقان ورەكەڭ كولىگىنە ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى. ورالحان بوكەيەۆ دەليدە مامىردىڭ 17 سى كۇنى قايتىس بولىپتى.

«اگرا قالاسىنا ساپارلاپ بارىپ، ءتاج-ماھالدى تاماشالاپ، قايتار جولدا ءازىل-قالجىڭ ايتىسىپ، كوڭىلدى بولىپ ەدى» دەيدى كورگەندەر. وكپەسىنىڭ ىلەسى بار ەدى، 56 گرادۋس ىستىققا شىداس بەرمەگەن ءتارىزدى.

«سورقۇدىقتىڭ باسىنا سورعا بولا قوندى اكەم» دەمەكشى، وسى ساپارعا بارماي-اق قويشى دەگەن ءسوزىمدى قابىل السا، الدەقالاي بولار ەدى دەپ ويلايمىن دا جۇرەمىن. ورالحانمەن اينىماسقا، ايىرىلماسقا تابىسقانىمدى ءبىلۋشى ەدىم. ءبىراق ءدال وسىلاي جىلدام قوشتاسامىز دەپ ويلاماپپىن. كوزىمنىڭ جاسى سورعالاپ ءجۇرىپ جوقتاۋ جازدىم.

جيىرما شۋماقتان استام سول جوقتاۋ ورالحاننىڭ ءمايىتىن مۇسىرەپوۆ تەاترىنان الىپ شىعاردا ايتىلىپ تۇردى. ءبىزدىڭ شەشەلەرىمىز، جەڭگەلەرىمىز بوزداقتارىن سولاي جوقتاۋشى ەدى. جوقتاۋ ۇستىندە ىشتەگى شەر-شەمەنىن، قايعى-زارىن سارقىپ ايتىپ، ماۋقىن باساتىن. ماۋقىمدى باسقان سول جوقتاۋدىڭ ءماتىنىن دە ساقتاپ قالماپپىن. ورالحان ۇزدىگە جىرلاپ وتكەن شىڭعىستايعا، مۇزتاۋعا، قاتونقاراعايعا ءوزى ومىردەن وتكەن سوڭ ونشاقتى جىلدان كەيىن عانا جولىم ءتۇستى.

ورالحاننىڭ اۋىلى، ءۇيى، ورالحاننىڭ مەكتەبى، مۇراجايى دەگەن تۇسىنىكتەر پايدا بولىپتى. ورالحاننىڭ جەرلەستەرى ورالحاننىڭ اتىن ايتىپ ماقتانۋدى ۇيرەنىپتى. توبا! مارالشىلاردىڭ تاۋ باسىنداعى «ۆەرحوتۋر» دەگەن قوسىنان تاڭ الدىندا تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، جولدان اداستىم-اۋ دەگەن كۇدىك كوڭىلىمە كىردى.

سيىرىن ورىسكە شىعارىپ جۇرگەن جىگىت اعاسى جول جيەگىندە تۇر ەكەن. ءجون سۇراسام: -  جول سىلتەي المايمىن. وسى جاسقا كەلگەنشە مىنا بولشەنارىمنان ارعى جاققا اياق باسىپ كورگەن جوقپىن، -  دەپ شىنىن ايتتى. جان-جاعىن شىرشالى-سامىرسىندى، تاۋلار قورشاعان، ادامدارى توماعا-تۇيىق اۋىلدان شىققان ورەكەڭ قالاي الىسقا ۇزاپ كەتكەن! قانداي بيىكتەرگە شىعىپ كەتكەن؟ سول بيىكتەن، ورالحاننىڭ بيىگىنەن تومەنگە قاراساڭ - باسىڭ اينالادى.

ءجۇرسىن ەرمان

www.aikyn.kz