ال مۇحاڭ بولسا وزگە ۇلتتىڭ قازاقىلانۋىن استە قالامايدى - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-71
 م. شاحانوۆ تاياۋدا قىرعىزستاننان ورالدى. ش. ايتماتوۆ دوسىنىڭ 90 جىلدىعىنا وراي وتكەن حالىقارالىق شاراعا قاتىسىپ قايتتى. ءسوز سويلەدى. ورىسشا. ادەتتە مۇحاڭنىڭ وسىنداي شارالاردا جاساعان باياندامالارى جۋرناليستەر قاۋىمى تاراپىنان «ورىسشا جاسالدى» دەپ تاپتىشتەلىپ جاتادى.

ءبىز دە ءشاي ۇستىندە مۇحاڭا: «ورىس تىلىندە گاپىرام دەپ سىنعا ۇشىراپ جاتىرسىز» دەپ قويامىز. وندايدا مۇحاڭ: «ەندى جيىنعا قاتىسقاندار تۇگەلدەي دەرلىك وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى عوي. ولارعا قازاق تىلىندە قالايشا ءسوز ۇعىندىراسىڭ. وسىلار سونى دا بىلمەي مە؟!» دەپ كادىمگىدەي-اق شىج-بىج بولادى. سولاي بولا تۇرا وزگە ۇلت وكىلدەرى، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر دە م. شاحانوۆتى ۇلتشىل دەپ قابىلدايدى.

شىنتۋايتىنا كەلگەندە مۇلدە ولاي ەمەس. ماسەلەن ءبىز قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرۋ ارقىلى قازاقستانداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە قازاقىلانىپ كەتكەنىن ىشتەي قالاپ تۇرامىز. ال مۇحاڭ بولسا وزگە ۇلتتىڭ قازاقىلانۋىن استە قالامايدى. ونى باسقىنشى ۇلتتار ۇستاناتىن ساياسات دەپ قابىلدايدى. بۇل تۇرعىدا: «ءار گۇلدىڭ وزىنە ءتان ءيسى بار. گۇلزار باق جۇپارىنىڭ ادام بالاسىن وزىنە باۋرايتىنى سوندىقتان. ەگەر سول جەردە تەك ءبىرىڭعاي گۇل بولسا، ءبىز ونىڭ اسەمدىگىن دە، وزگە گۇلدەردەن ايىرماشىلىعىن دا سەزىنە الماعان بولار ەدىك. سول سياقتى ءار ۇلت الگى گۇلزار باقتاعى گۇلدەر ءتارىزدى وزىندىك جاراتىلىستىق ەرەكشەلىگىمەن ايشىقتالىپ تۇرادى. ال ونى جويىپ جىبەرۋ - ادىلەتسىزدىك. ءتىپتى بۇل جاراتۋشى يەمىزدىڭ وزىنە قارسى شىققانمەن پارا-پار» دەيدى. وكىنىشكە قاراي م. شاحانوۆتىڭ وسى ۇستانىمىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى.
ءجا، قىرعىزستانعا ويىسايىق. سول جاققا اتتانار الدىندا مۇحاڭ جاسايتىن بايانداماسىن جۇيەلەپ العان بولاتىن. ءشاي ۇستىندە بىردەن: «بايانداماما ش. ايتماتوۆ ەكەۋمىز بىرلەسىپ جازعان كىتاپتاعى ءبۇبىساراعا قاتىستى تاراۋدىڭ قىسقارىپ كەتكەندىگىن قوسامىن» دەدى. مەن: «وندا شىكەڭ ۇيىندەگى جەڭگەڭىزبەن شالكەم-شالىس كەلىپ قالاسىز عوي» دەدىم. مۇحاڭ: «ەندى سولاي بولادى ەكەن دەپ شىندىقتان اتتاپ كەتەمىز بە؟» دەدى.
شىنىندا دا ش. ايتماتوۆ پەن م. شاحانوۆ ەكەۋىنىڭ بىرلەسىپ جازعان «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» اتتى كىتاپتاعى «ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەگى ايەلدەر» دەگەن تاراۋدىڭ ش. ايتماتوۆتىڭ اڭىزعا اينالعان ماحابباتى تۇرعىسىندا جازىلعان ءبولىم كىتاپ قايتا باسىلعاندا شىكەڭ ايەلى تاراپىنان قىسقارتۋعا ۇشىراعان بولاتىن. مۇحاڭ سونى ەستىگەن كەزدە دە: «اقيقاتقا بۇلاي قيانات جاساۋعا بولمايدى. شىكەڭنىڭ كوزى كەتكەنىمەن مەن ءتىرىمىن عوي» دەپ جەڭگەسىنىڭ پەندەشىلىگىنە رەنىش بىلدىرگەن بولاتىن.  
سونىمەن مۇحاڭ قىرعىزستانعا اتتاندى. دايىنداپ بارعان بايانداماسىن جاسادى. شىكەڭ ايەلىنىڭ الگى سولاقاي شەشىمى وزىنە تاياق بولىپ ءتيدى. مۇحاڭ تامام جۇرتتىڭ الدىنا بار شىندىقتى جايىپ سالدى. جەڭگەسى جەر شۇقىپ قالدى. اناسىنىڭ اعاتتىعى ءۇشىن بالاسى مۇحاڭنان كەشىرىم سۇرادى. شىندىقتىڭ سالتانات قۇرۋى ءۇشىن مۇحاڭنىڭ ەشكىمدى دە ايامايتىندىعىنا قىرعىزستان پرەزيدەنتى دە ءتانتى بولىپتى.

داستارقان باسىندا قايتا-قايتا ءىلتيپات بىلدىرسە، مينيسترلەرى مۇحاڭنان قولتاڭبا الىپ، سۋرەتكە ءتۇسۋ ءۇشىن كەزەككە تۇرىپتى. ءشاي ۇستىندە مۇحاڭنىڭ وزىنەن جانە بىرگە بارعان كىسىلەردەن وسىنداي ماعلۇمات الدىق.  

ءيا، قىرعىز بيلىگىنىڭ دە، حالقىنىڭ دا م. شاحانوۆقا دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە. «وزىمىزدە دە سولاي» دەپ قويايىقشى.  

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-72
م. شاحانوۆتىڭ شىڭعىس حانعا دەگەن ۇستانىمى بارشاعا بەلگىلى. ول ۇستانىمدى تارقاتار بولساق... ءيا، كۇل استىنداعى قولامتاعا ماي قۇيىپ جىبەرگەندەي بولامىز. الايدا مۇحاڭ كەزىندە تالاي جۇيكەسىن جۇقارتقان بۇل داۋدى جىلى جاۋىپ قويسا دا رەتى كەلگەندە وسى ءبىر «اشىق» ماسەلەنى تۇسىنگىسى كەلمەيتىندەردى سىن تەزىنە ءبىر الىپ كەتەدى.

وسى داۋدى قانشا جىلدان بەرى سىرتتاي باقىلاپ جۇرسەك تە نەگىزگى ماسەلە ءمانى شىڭعىس حاننىڭ قازاق، نە قازاق ەمەستىگىندە تۇرعان جوق-اۋ دەگەن ويعا دا ەرىك بەرىپ قويامىز. ءبىزدىڭ ەكى جىك بولىپ ايتىسۋىمىز انشەيىن بەر جاقتاعى اڭگىمە سياقتى. ءمان بەرسەك، شىڭعىس حان ءاۋ باستا مۇحاڭ شىعارماسىنىڭ ءبىر كەيىپكەرى عانا بولاتىن. ماسەلەنى سول تۇرعىدا قاۋزاساق، بۇل جەردە ونىڭ تەگى تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدىڭ ءوزى ابەس.

الايدا سول داۋدى الاۋلاتۋشىلار دەنى مۇحاڭ شىعارماسىن وقىماسا دا ءبارى دەرلىك وتقا ماي قۇيۋعا دايار تۇردى. بولماسا م. شاحانوۆ وتىرار قامالىنىڭ قالاي الىنعاندىعى تۋرالى وسىعان دەيىن دە كولەمدى داستان جازعان بولاتىن. الايدا ول داستانعا ەشكىم دە كەيىستىك تانىتپاعان ەدى. سەبەبى، م. شاحانوۆتىڭ ول شىعارماسى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلماپ ەدى ءدا.
ءيا، جەل تۇرماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى. ءبىز سول «شوپكە» كىمنىڭ «جەل» بوپ تيەتىنىن ەپتەپ بىلەمىز. سەبەبى ءوزىمىز دە تالاي رەت «ءشوپ» باسىن قيمىلداتقانبىز. ءجا، ول بولەك اڭگىمە.  
 بۇل ويدىڭ قوزعالىپ كەتكەنى... اڭگىمە گۋرراگچا تۋرالى ەدى ءدا. گۋرراگچا دا ەمەس. ءبارى سول ءبىر ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمەدەن باستالعان.  
 مۇحاڭ بيىلعى جىلى استانا قالاسىندا شىعارماشىلىق كەشىن وتكىزدى. سول كەشكە سوناۋ موڭعوليادان گۋرراگچا دا ارنايى كەلگەن. ورايلى ءساتتى ۇتىمدى پايدالانعان التىنبەك دەگەن م. شاحانوۆتىڭ رۋحتاس ءىنىسى وسى ات جىبەرىپ الدىرا المايتىن موڭعول عارىشكەرىن ۇيىنە قوناققا شاقىرادى.

ارينە التىنبەك ءۇيىنىڭ تورىندە مۇحاڭ دا وتىرادى. وزگە قوناقتارمەن بىرگە كوپەن امىربەك تە سول داستارقان باسىنان تابىلادى. ءسوز تىزگىنىن العان مۇحاڭ قاشانعىسىنداي شىڭعىس حاننىڭ «پەندەلىك قۇپياسىن» جايىپ سالادى. قانشا قالانى قيراتىپ، قانشا ادامدى جەر جاستاندىرعانىن دا تىلگە تيەك ەتەدى.

م. شاحانوۆتىڭ شىڭعىس حانعا شۇيلىگۋى سوزىلعان سايىن كوپەن امىربەكتىڭ دە ءتىلى قىشي باستايدى. وزىنە ءسوز كەزەگى كەلگەندە كوپەكەڭ اڭگىمەسىن گۋرراگچاعا قاراي باعىشتايدى. باعىشتاعاندا، ءسوزىنىڭ ءبىسسىمىللاسىن: «شىڭعىس حان مەنىڭ جەزدەم» دەپ باستايدى. سودان بورتەنىڭ ءوزىنىڭ اپاسى ەكەنىن ايتادى. ونى دا مىسە تۇتپاي: «شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە مەنىڭ اپامنان تۋعان» دەيدى.

وعان قوسىمشا: «شىڭعىس حان ءبىزدى جاۋلاعان جوق، قايتا ول ءبىزدى جاۋدان ازات ەتتى. قازىر ءبىز سول مەنىڭ شىڭعىس حان جەزدەمنىڭ بىزگە مۇراعا قالدىرعان جەرىندە مامىراجاي ءومىر كەشىپ جاتىرمىز» دەپ ءبىر-اق دەمالادى عوي. م. شاحانوۆ كوسىلە سويلەگەن كوپەن ىنىسىنە سول ساتتە ەشتەڭە دەي قويمايدى. ءدام سوڭىندا التىنبەك مۇحاڭ مەن گۋرراگچاعا شاپان مەن ءبىر-ءبىر قامشىنى سىيعا تارتادى. سول كەزدە عانا: «مىنا قامشىڭ دۇرىس بولدى. بۇل ءوزى شىڭعىس حان قاينىسىنىڭ ارقاسىنان تاسپا تىلۋگە تاپتىرمايدى ەكەن» دەيدى. مۇحاڭنىڭ سول ۇتىمدى ءازىلى داستارقان ءسانىن قايتا كىرگىزەدى.  
 سەبەبى، قامشىدان جىن-شايتان قاشادى ءدا. ال ءبىز بولساق تورىمىزدە ءىلۋلى تۇراتىن قامشىدان اجىراپ قالدىق...

 جالعاسى بار