شال ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسى جايلى ءبىر اۋىز ءسوز

None
None
استانا. قازاقپارات.  شال ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسى جايلى ايتۋ ءۇشىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقىت ەجەنحاننىڭ «نايمان حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى» اتتى ەڭبەگىنە جۇگىنەمىز.

 («قازاق ورداسى» 2003 ج №3). عالىم «نايماننىڭ اكىمشىلىك اتاۋى - «شال» دەپ سەنىمدى جازادى، دالەلدەر ۇسىنادى. «جاميعات تاۋاريحتىڭ» «شىڭعىس حان» شەجىرەسىندە نايمان كۇشىلىكتىڭ اپكەلەرى، قارىنداستارى مەن رۋى تۋرالى اڭگىمەدە وسى ءسوز بار:

«ءامين شال، تارتۋ شال، تايان شال، تۇڭگە شال اعايىندى. تورتەۋى دە كۇشىلىكتىڭ رۋىنان. شال - حانزادا دەگەن ماعىنا بەرەدى. نايمان تايان حاننىڭ ءبىر ءامىرى، اكي بەگىنىڭ اتى تيتيك شال. ال وسى تيتيك شالدى «يۋان چاو بي- شي» - دا «تيتيك ساقال» دەپ جازعان. سونداي- اق، «لياو شي» - ءدىڭ «شالعا» بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندەگى «ۇل» دەگەن ءسوزدى «پاتشا ۇرپاعى حانزادا» دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇل نايمانداردى حانزادانىڭ «شال» دەپ كورسەتۋىمەن ماعىناسى بىردەي. شال نەمەسە ساقالدىڭ ءمانساپ كولەمىنە كەلسەك، ولاردىڭ ءىس- قيمىلىنان (اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتتەرىنەن) مىنانى كورەمىز: شال- سىرتقا قول باستاپ شىعادى؛ جات رۋ- تايپالاردىڭ ىستەرىنە قاتىسادى؛ ەل اراسىنداعى ارازدىقتاردى كەلىستىرەدى؛ زاڭدى اتقارادى».

 باقىت ەجەنحاننىڭ وسى دەرەكتەرىن تاراتىپ ايتساق شال:

 اسكەرباسى.

 ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلدايدى.

 سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرىن شەشەدى، شەكارا قورعانىسىن باسقارادى، بودان ەلدەرگە بيلىك جۇرگىزەدى، ىشكى ىستەرىنە ارالاسادى.

 سوتتىڭ، ءبيدىڭ بار قىزمەتىن اتقارادى. ۇكىم شىعارادى، تورەلىك ايتادى؛ مەملەكەتتىك زاڭداردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن باقىلايدى.

 زاڭ بۇزۋشىلاردى ايىپقا تارتادى. (سوتتايدى).

 كورىپ وتىرسىزدار، «شال» پاتشادان، حاننان كەيىنگى لاۋازىم يەسى. ءار، جەكە- جەكە سالانى باسقاراتىن ۋازىرلەر سياقتى ەمەس، مەملەكەتتىڭ بارلىق سالالارىنا تىكەلەي ارالاسادى. ۋازىرلەردەن الدەقايدا جوعارى لاۋازىمدى ادام- شالىمىز. ال ۋازىردەن جوعارى حانزادا ەكەنى كىمگە دە بولسا ءمالىم. شالدىڭ قىزمەت اۋقىمى اسا كەڭ.

 دەمەك، «شال»، ءسوز جوق، حان ۇرپاعىنان. ەندەشە سول تۇستا- اق حان باسقاراتىن دەربەس مەملەكەت نەمەسە ۇلىس بولعانى عوي. ول، نە دەگەندە دە، مول جۇرت...

 كامال ابدراحمانوۆ

«وكىرەش شال» نەمەسە نايمان شال زەرتتەۋلەرىنەن ءۇزىندى.

سوڭعى جاڭالىقتار