قازاققا قانداي قاسيەت جەتىسپەيدى؟ - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ

  استانا. قازاقپارات - وتكەن اپتادا قازاقستاننىڭ وڭىرلىك مەرزىمدى باسپا ءسوزى قانداي ماسەلەلەردى كوتەردى؟ ادەتتەگىدەي «قازاقپارات» ح ا ا وقىرماندار نازارىنا ەلىمىزدىڭ ايماقتارىندا جارىق كورەتىن مەرزىمدى باسپا سوزگە شولۋ ۇسىنادى.

 ۇقساس جاڭالىقتار شايعا دەگەن ماحاببات گەنمەن بەرىلەدى - الەمدىك باسپا سوزگە شولۋ 17 - قاراشا كۇنى قازاقستاندا وتەتىن ماڭىزدى شارالار قازاقستاندا 16 - قاراشادا وتەتىن ماڭىزدى شارالارعا شولۋ

 * * *

 كاپپادوكيادان قاي جەرىمىز كەم؟ ! - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى

ماقالادا نەگىزىنەن ايگىلى وتىراردا ءتۋريزمدى دامىتۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن. اۆتور وسى باعىتتا التى شارتتى العا تارتىپتى. شىندىعىندا الەمدە كونە تاريحي قالالارعا ساياحاتتاۋشىلار سانى جىل ساناپ ءوسىپ كەلەدى. ءبىر عانا تۇركيانىڭ كاپپادوكيا جەرىنە جىلىنا ەكى ميلليونعا تارتا تۋريست كەلەدى ەكەن. وسىعان وراي، ماقالادا تۇركىستان ءوڭىرىنىڭ تاريحي- مادەني ەسكەرتكىشتەرى زور بولا تۇرا، بۇل سالانىڭ دامۋ كورسەتكىشتەرى كوڭىل كونشىتپەيتىنى ايتىلادى. اۆتور كاپپادوكيانىڭ تۋريستىك سەرۆيسىن تامسانا تاپتىشتەپ شىعادى. سوسىن «قازاقستاننىڭ كاپپادوكيادان قاي جەرى كەم؟!» دەگەندى دە العا تارتادى. ءتىپتى كورشىلەس وزبەكتەر دە تارلان تاريحتا ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن، الەمگە ايگىلى سامارقان مەن بۇحارا قالالارىن ءتۋريزمنىڭ ورداسىنا اينالدىرا العانىن ءسوز ەتەدى. ال بىزدەگى جاعدايدى ەش سالىستىرۋعا كەلمەيدى. وسىعان بايلانىستى اۆتور ماقالادا ءتۋريزمدى دامىتۋعا ءبىرشاما پىكىر ءبىلدىرىپ، وتىراردىڭ تاريحي- مادەني تۋريستىك الەۋەتىن جاقسارتۋ ءۇشىن بىرنەشە ۇسىنىس جاسايدى. «بىرىنشىدەن، وتىراردىڭ تۋريستىك يندۋسترياسىن مەملەكەتتىك قولداۋ تەتىكتەرى ارقىلى جەتىلدىرىپ، ۇزاق مەرزىمدى باعدارلاما ازىرلەۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى مەن تۋريستىك ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋىمىز كەرەك. ۇشىنشىدەن، كونە وتىرار مەن وقسىز قالاشىعىنىڭ جانە وزگە دە تاريحي نىسانداردىڭ ينفراقۇرىلىمىن قالپىنا كەلتىرۋ وتە ماڭىزدى. تورتىنشىدەن، اۋداننىڭ تۋريستىك قىزمەت باعالارىن قولجەتىمدى ەتسەك، جەرگىلىكتى تۋريستىك جارناما اگەنتتەرىن قۇرىپ، اۋدانىمىزدىڭ تۋريستىك بەدەلىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكا جانە شەتەلدەردە تۋريستىك اقپاراتتىق ورتالىقتار ۇيىمداستىرساق جۇمىستىڭ ۇلكەنى سول بولار ەدى. بەسىنشىدەن، اۋداننىڭ وزىنەن شەتەلدىك قوناقتارعا ساپالى قىزمەت كورسەتەتىن تۋريستىك فيرمالار اشقان ءجون. التىنشىدان، وتىراردىڭ تاريحى مەن ءتۋريزمى تۋرالى ساپالى پوليگرافيالىق جانە اۋديوبەينە جارناما ماتەريالدارى كوپتەپ شىعارىلىپ، بەلسەندى تۇردە تاراتىلۋى قاجەت.. . قالاي بولعاندا دا وتىرار ايماعىن الەمگە پاش ەتەتىن تاريحي ءسات كەلىپ جەتتى» .

 تۇلپارىن ون ميلليون تەڭگەگە دە ساتپايدى - «زامانا» گازەتى

«زامانا» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، جەتىساي اۋدانىندا تۇراتىن سوۆەت مۇسايەۆتىڭ جىلقى وسىرۋمەن اينالىسقانىنا 8 جىلعا جۋىقتاپتى. كاسىپكەر اۋەلدە ساناۋلى باس جىلقىمەن جۇمىس باستاپ، بۇگىندە جىلقىلارىنىڭ سانىن 60 قا جەتكىزگەن. ماقالادا كاسىپكەر جىلقى باعۋداعى جايىلىمنىڭ تارلىعى تۋرالى ماسەلە كوتەرىپتى. «جىلقى - مالدىڭ اسىلى سانالادى. سول سەبەپتى دە جاقسى كۇتىمدى قاجەت ەتەدى. وكرۋگ اۋماعىندا جايىلىم، شابىندىق جەرلەر مۇلدە جوق. وسىنىڭ كەسىرىنەن شارۋاشىلىققا جۇمسالاتىن شىعىن ۇلكەن. ءقازىردىڭ وزىندە كاسىپكەرلىگىمنەن مول پايدا كورىپ جاتىرمىن دەي المايمىن. جايىلىم جەر جوقتىعىنان جاز مەزگىلىندە اي سايىن ءبىر باس جىلقىعا ەداۋىر قارجى جۇمسالادى» دەپتى كاسىپكەر. ول جىلقى باسىن 100 دەن اسىرىپ جىبەرۋگە بولاتىنى، ءبىراق وعان قولبايلاۋ ماسەلەلەر بار ەكەنىن دە اتاپ وتەدى. بارىنەن قىزىعى ونىڭ شارۋا قوجالىعىندا قۇنى 45 ميلليون تەڭگەگە پارا- پار 5 كوكپار اتى باپتالىپ جاتىر ەكەن. ءتىپتى كوكپار اتىن ۇستاۋدى حوببي سانايتىن كاسىپكەردىڭ راكەتا دەگەن اتپەن تانىلعان تۇلپارى تۇركىمەننىڭ اقالتەكە تۇقىمىمەن بۋدانداستىرىلعان ەكەن. 6 جاسار ايعىر بۇگىندە وڭتۇستىك جەرىندەگى ۇلكەن كوكپارلاردا ولجا سالىپ ءجۇر.

«سات دەپ جاتقانداردىڭ قاتارى كۇن ساناپ ارتسا دا راكەتاسىن 10 ميلليون تەڭگەگە دە ساتپايتىنىن ايتادى قوجالىق ءتوراعاسى» .

 قازاققا قانداي قاسيەت جەتىسپەيدى؟ - «جەتىسۋ» گازەتى

 «جەتىسۋ» گازەتى وسى تاقىرىپتى تالقىعا تاستاپ، ءبىرقاتار تۇلعالاردىڭ پىكىرىن بەرىپتى. ماسەلەن، ءجۇرسىن ەرمان وسى سۇراققا بىلاي جاۋاپ بەرىپتى: «قازاقتا ۇلتتىق نامىس جوق. ول ءار ادامنىڭ بويىنا كەرەك قاسيەت. ءبىز ماڭگىلىك ەل بولامىز دەپ جاتىرمىز. مىناۋ جاھاندانۋدىڭ جۇمىرىندا جۇتىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى العا سۇيرەۋ كەرەكپىز. ۇلى ماقساتقا لايىق ۇلى نامىس قاجەت. ءتىلدىڭ ماسەلەسىن كوپ ايتامىز عوي. ول دا سول نامىسسىزدىقتان تۋعان ىندەت. جەكە دارا تاۋەلسىز ەل اتانعانىمىزعا جيىرما جەتى جىل بولىپ قالىپتى. ءبىر قاراعاندا، از ۋاقىت ەمەس. ءبىراق وسىعان قاراماستان، ۇلتى قازاق بولا تۇرا ءالى دە تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمان- ماعىناسىن ۇعىنبايتىندار، ءالى دە قازاق تىلىنە مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايتىندار كەزدەسەدى. سولاردىڭ ىشىندە ەل كەلەشەگى جاستاردىڭ بار ەكەنىن سەزگەندە كوڭىل قۇلازيدى. تەك كوڭىلگە ءۇمىت ۇيالاتاتىنى «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» ، «قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە» دەگەن ەلباسىنىڭ ءسوزى. ءبىراق، وسى سوزدەردى ءبىزدىڭ قازاقتار ەستىمەيتىن سەكىلدى.. .» .

 ال ەسترادا ءانشىسى جىگەر اۋىپباۆەتىڭ پىكىرىنشە، قازاققا مىنەز جەتىسپەيدى. بۇل رەتتە ءانشى «قازاقتار ءوزىنىڭ ەلىندە، ءوز جەرىندە جۇرسە دە تومەنشىكتەپ، باسقالاردىڭ الدىندا جاسقانشاقتاپ تۇراتىنىن» ، كوبىنەسە قازاقتىڭ كەمشىلىگى بەتىنە باسىلاتىنىن العا تارتادى. ونىڭ پايىمىنشا، قازاققا ءوز جەرىنىڭ قوجاسى ەكەنىن بىلدىرەتىن تەبىندى ارەكەت بولۋى قاجەت. تاعى ءبىر پىكىر ايتۋشى ساجيدا زياتاي قوعامعا مەيىرىمدىلىك جەتىسپەيتىنىن العا تارتادى. قازىرگى ادامداردىڭ قاتىگەز بولىپ بارا جاتقانىن ءسوز ەتەدى. «قۇس ەكەش قۇستىڭ ءوزى ءبىر- بىرىنە مەيىرىم تانىتا الادى. سوندىقتان ءبىز دە بويداعى اسىل قاسيەتتەردى جوعالتپاي، كەشىرىممەن، بىرلىكپەن، مەيىرىممەن ءبىر- ءبىرىمىزدى تۇزەتە الساق، ءبىر- بىرىمىزگە جاقسىلىق تىلەسەك، ءبىرىمىزدىڭ بويىمىزداعى اسىل قاسيەتتى كورە بىلسەك، «جوعىمىزدى جاسىرىپ، بارىمىزدى اسىرا» الساق، بار قيىندىقتى جەڭگەنىمىز» .

دوللارسىز دۇنيە.. . - «سىر بويى» گازەتى

تەڭگە كۇنىنە بايلانىستى جاريالانعان ماقالا ەكەن. اۆتور وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن جاعداي ءتىپتى باسقاشا بولعانىن ايتادى. جازۋىنشا، كۇن سايىن اماندىق- ساۋلىقتان كەيىن دوللاردىڭ باعامىن سۇراۋ قالىپتاسقان ءداستۇر بولاتىن. ءتىپتى ەكى ادامنىڭ باسى قوسىلسا دا اڭگىمە اۋانى دوللارعا كەلىپ تىرەلەتىن. «بۇگىندە ەلدىڭ كوك قاعازعا دەگەن كوڭىلى سۋي باستادى. تالايلى تاعدىردى باستان وتكەرىپ، ءتىپتى كەيبىرەۋلەر ونىمەن قوش ايتىسۋدى دا بولجاعان تەڭگە بۇگىندە ءدىن امان، ءتىپتى كۇشەيىپ كەلەدى. شىنىندا دا 2016 -جىلدىڭ تامىزىندا قايتىپ تۇرماستاي قۇلدىراعان تەڭگەنىڭ ءحالى مۇشكىل بولاتىن. تالاي بەلەستەردەن ءوتىپ كەلە جاتقان تەڭگەنىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتۋ ءاربىرىمىزدىڭ سانامىزداعى دوللارعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋدان باستالسا كەرەك» دەپ جازادى اۆتور. ماقالاعا قاراعاندا، ءقازىر قازاق قوعامىندا «دوللارمەن» سويلەۋ ازايا باستاعان. دوللارسىز- اق تالاي قازاق كولىك ساتىپ، ءۇي ساتىپ، باسپانا الىپ جاتىر.

 تەڭگە دە بۇرىنعىداي جالتاق ەمەس، ەكونوميكا الەمىندە ءوز قيىندىعىن ءوزى كورىپ، ءوزى العا قاراي ۇمتىلىپ كەلەدى. «ماماندار پىكىرىنشە، اقشانىڭ قۇنسىزدانعانىنان قورىقپاۋ كەرەك. سەبەبى قۇنسىزدانۋ وتاندىق ءوندىرىستىڭ، ونىڭ ىشىندە ۇساق ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا جول اشادى ەكەن. الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنەر بولساق، شاعىن ونەركاسىپتى وركەندەتۋ سول ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ كەپىلى بولماق. مۇنى ماماندار شاعىن ونەركاسىپتىڭ داعدارىس جەلىنەن سونشالىقتى زارداپ شەكپەيتىندىگىمەن تۇسىندىرەدى» . قىسقاسى، اۆتور ءقازىر قازاقتار بۇرىنعىداي دوللاردىڭ قاس- قاباعىنا قارامايتىنىن ايتىپتى.

ءوز ءتىلىم جانە وزگەلەرى - «قوستاناي تاڭى» گازەتى

«مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرەمىز!» - دەپ ۇرانداتقان پاتريوتتار مەن «انا تىلىندە تىلدەسۋگە مۇرسات بەرمەي جاتىر!» - دەپ اتويلاعان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ جازبالارى سوڭعى كەزدەرى الەۋمەتتىك جەلىلەردە جەلدەي ەسۋدە. جازبالاردى جۇكتەگەندەردىڭ شىنىمەن دە ءتىلدىڭ جاناشىرى، يا بولماسا، ارزان ۇپاي جيناۋعا ۇمتىلعاندار ەكەنىن ايقىن اڭعارۋ مۇمكىن ەمەس. انىعى - مەملەكەتتىك ءتىلدى جەلەۋ ەتكەندەر دىتتەگەنىنە جەتىپ جاتىر. تىلگە قاتىستى تەكە- تىرەستەردىڭ تۇرمىستىق دەڭگەيدەن اسىپ، الەۋمەتتىك سيپاتقا يە بولا باستاعانى وسىنىڭ ايعاعى» دەپ جازادى «قوستاناي تاڭى» گازەتى.

ماقالادا الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تانىلعان وعىز دوعاننىڭ ارەكەتى تۋرالى ايتىلىپ، وسى جاعدايدان كەيىن مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى ماسەلەگە ءمان بەرىلە باستاعانىنا نازار اۋدارىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا انا ءتىلىمىز «حايپوكراتتار» سەناريىنىڭ جەمىسىن كورىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى ماقالادا قازاق جانە باسقا دا تىلدەردىڭ قولدانۋ اياسىنداعى بۇگىنگى احۋالعا ساراپ جاسالىپ، بولاشاققا بولجام دا ايتىلادى. ماسەلەن، الداعى 10 جىلدىڭ كولەمىندە قازاقستاندىقتاردىڭ %90 قازاقشا سويلەيدى ەكەن. ال، 15-20 -جىلدىڭ شاماسىندا قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەن مونو مەملەكەتكە اينالۋى ءتيىس. «بولجامدارعا سۇيەنەر بولساق، الداعى ون جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاندى مەكەن ەتكەن ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ۇلتتىق قۇرام جاعىنان ەكىنشى ورىننان 3-4 ورىندارعا سىرعۋى ءتيىس.

قازاق ەلىن مەكەن ەتكەن ورىستاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋى - زاڭدى قۇبىلىس. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. كورشى مەملەكەتتە جۇرگىزىلگەن دەموگرافيالىق زەرتتەۋلەر بالا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ رەسەيلىك مۇسىلمانداردا سلاۆيانداردان ءۇش ەسەگە باسىم ەكەنىن كورسەتكەن. دەموگرافيالىق ءوسىمنىڭ تەجەلۋى، ىشكى ەكونوميكالىق احۋالدىڭ تومەندەۋى جانە سىرتقى بايلانىستىڭ ءۇزىلۋى رەسەيدىڭ ۇلتتىق قۇرامىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان ءبىرقاتار باعدارلامالارىن قابىلداۋىنا تۇرتكى بولدى. اتالعان ەلدەگى زەينەتاقى رەفورماسى، «وتانداستار» باعدارلاماسى - ادامي كاپيتالدى جەتىلدىرۋ، دەموگرافيالىق جاعدايدى تۇزەۋگە باعىتتالعان جوبالارىنىڭ باسى عانا» دەپ جازادى اۆتور. ماقالادا قازاقشاعا كىم قارسى دەگەن ماسەلە دە كولدەنەڭ تارتىلادى. ءتىپتى قوستاناي وبلىسىنداعى جاعداي ساراپقا سالىنىپ، مۇندا قازاق ءتىلى كەڭگە قانات جايا باستاعان سايىن، ەلىمىزدى مەكەن ەتكەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ كەيبىرىنىڭ تىنىسى تارىلا باستاعانداي كورىنەتىنى ايتىلادى. «وسىدان دا بولار، بىزدەگى قالاممەن قارۋلانعان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ «جازعىشتارى» اراكىدىك جەرگىلىكتى باسىلىمداردا ءوز تىلدەرىنىڭ قۋسىرىلىپ بارا جاتقانىن ايتىپ، اتويلاپ قويادى. ەندى ءبىرى تىلگە قاتىستى كارىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە توگەدى. جازبالاردىڭ دەنى تۇرمىستىق دەڭگەيدە، بولماشى نارسەنىڭ توڭىرەگىندە وربىگەن. حالىقتىڭ جاپپاي دۇرلىگۋىنە ەشبىر سەبەپ تە جوق. جالپى، قازاقستاندىقتارعا مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ قازاق ءتىلى ەكەنىن، ونىڭ كونستيتۋتسيامەن ايقىندالعانىن ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار» دەيدى اۆتور.

 ادامدار نەگە ءوز وزىمەن سويلەسەدى؟ - «ورال ءوڭىرى» گازەتى

 «ورال ءوڭىرى» گازەتىندە ءتىلشى سوڭعى كەزدەرى كوشەدە، قوعامدىق كولىكتە وزىمەن- ءوزى سويلەسىپ وتىراتىن ادامداردى ءجيى ۇشىراتاتىنىن جازىپتى. سوسىن وسى ماسەلەگە ماقالا ارناپ، مامانداردان دا پىكىر وربىتكەن ەكەن. مامان دەمەكشى پسيحولوگتار مۇندايدى، ياعني ادامداردىڭ ءوز- وزىمەن سويلەسۋىن قالىپتى جاعداي دەپ ەسەپتەيتىن كورىنەدى. «بۇل پسيحيكالىق اۋىتقۋ ەمەس. ءار ادامنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولادى. كەيبىر ادامدار الدەبىر ءىستى باستاماس بۇرىن اۋەلى داۋىستاپ ايتىپ، ءوزىن سول جۇمىسقا باعىتتاپ الادى. كەي ادامداردا ىشكى سويلەسۋ بالا كەزىنەن قالىپتاسۋى مۇمكىن. كوبىنە جالعىز ادامدار ءوز- وزىمەن سويلەسەدى. بۇل قورقىنىشتى ەمەس» دەگەن ەكەن پسيحولوگ مامان. ايتسا ايتقانداي اق، ماقالا كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى دە الگى مامان نۇسقاعانداي ءبىر ءىستى باستاماس بۇرىن كۇبىرلەپ سويلەپ الادى ەكەن. ونى ءوزى دە مىسالعا كەلتىرىپ، ايتىپ بەرگەن. وندايلار كەيدە ءوز- وزىنە ايقايلاپ، ۇرسىپ تا الاتىن كورىنەدى. ەڭ اقىر اياعى وزىنە- ءوزى سويلەۋ - مازاسىزدىقتان ارىلۋدىڭ ءبىر ءادىسى ەكەنى دە انىقتالىپتى. اۆتور گەرمانيانىڭ پسيحولوگ ماماندارى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەسى تۋرالى ايتا وتىرىپ، وندا «وزىنە- ءوزى سويلەۋ مازاسىزدىقتان ارىلۋدىڭ ءتيىمدى ءادىسى دەگەن بايلامعا كەلگەنىن» جازادى.

«عالىمداردىڭ زەتتەۋىنشە، وزىمەنوزى سويلەسۋ - ادامنىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ ءبىر بولىگى. پسيحولوگ جان پياجە كىشكەنتاي بالالار ءتىلى شىققان كەزدە ءوز ىستەرىن وڭاي باسقاراتىندىعىن اڭعارعان. 2008 -جىلى دجوردج مەيسون ۋنيۆەرسيتەتى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە بۇل گيپوتەزا دالەلدەنگەن. قالاي بولعاندا دا، وزىمەن- ءوزى سويلەسۋدىڭ دە ءوز شەگى بار ەكەن. ەگەر ادام شەكتەن شىعىپ، جان- جاعىنا بۇرىلىپ، ەلەستەرمەن سويلەسە باستاسا، تەزىرەك ماماندار كەڭەسىنە جۇگىنگەن ءجون. جالپى، وزىمەن- ءوزى سويلەسۋدى كەي عالىمدار ادامنىڭ داۋىستاپ ويلانۋى، زياتكەرلىك كورسەتكىشى دەپ تە باعالاعان. ال ءسىز، ءوز- وزىڭىزبەن سويلەسەسىز بە؟ .. »

 اتىراۋدا جەر سىلكىنۋى مۇمكىن بە؟ - «اتىراۋ» گازەتى

 «ەسكى جازبالارىمدى قاراپ وتىرىپ، بۇدان ءبىراز جىلعى كەيبىر دەرەكتەرگە كەزىكتىم. سوناۋ 2001 -جىلى اقپاندا تەڭىز كەنىشىندە جەر سىلكىنىپ، جۇرتتى ءبىراز ابىگەرگە سالعان- دى. سول كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى مۇفتاح دياروۆ مۇنداي وقيعانىڭ قايتالانۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن ايتقان» دەپ باستايدى اۆتور ماقالاسىندا. جازۋىنشا، جالپى، تەحنوگەندىك سيپاتتاعى جەر سىلكىنۋى رەسپۋبليكانىڭ باتىس وڭىرىنە، سونىڭ ىشىندە اتىراۋعا دا ءتان ەكەن. ويتكەنى، ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - ۇزاق ۋاقىت تىم تەرەڭنەن مۇناي مەن گاز ءوندىرۋ سالدارىنان جەر قىرتىسىندا بوس كەڭىستىكتىڭ قالىپتاسۋى. ياعني، مۇناي الىنعان جەردى قايتا تولتىرماسا، وندا الگى ورىن قۇلامالى بولادى. سوندىقتان، كەنىشتەردە مىندەتتى تۇردە سۋ ۇڭعىمالارى بىرگە قازىلادى ەكەن. ال ماقالادا ايتىلعان اكادەميك مۇفتاح دياروۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، نەگىزىندە وندىرىلگەن ءبىر توننا مۇناي ورنىنا كەمىندە بەس توننا سۋ ايدالۋى ءتيىس ەكەن. ايتپەسە، الگى جەر بوس قالادى. تەڭىزدە بۇل كەڭىستىك تولتىرىلمايدى ەكەن. ءسويتىپ، جەر كەرنەۋى قالپىنا كەلتىرىلمەيدى. «كونە قاعازدار شەرتكەن تاعى ءبىر سىر - مۇندا 2011 -جىلى اقپاندا كۇشى ءتورت باللدان اساتىن تەحنوگەندىك سيپاتتاعى جەر سىلكىنىسىنىڭ بولعانى. نەگە ەكەنىن قايدام، ونى قۇزىرلى ورىندار جاسىرۋعا تىرىستى. الدە قولدارىندا مالىمەت بولمادى ما؟ الايدا، بۇل قۇبىلىستى اقتوبە وبلىسىنىڭ ايتەكە بي اۋدانىندا ورنالاسقان «اق بۇلاق» سەيسميكالىق ورتالىعى تىركەگەن. سول ارقىلى ول جالپاق جۇرتقا جاريا بولدى.

 شەتەلدەرگە تارادى. ونىڭ ۇستىنە، اۋىزەكى اڭگىمەدە كەنىشتە قازىر دە از- كەم ءدۇمپۋ ورىن الاتىنى ايتىلادى. بۇعان سونداعى جۇمىسشىلار ۇيرەنىپ تە كەتكەن ءتارىزدى. كۇشى شاعىن بولعاندىقتان، ارنايى قۇرالدار دا قابىلداي بەرمەيدى» دەپ جازادى اۆتور.

 ماقالادا سوڭعى كەزدەرى بۇرعىشىلار تىم تەرەڭگە كوز تىگە باستاعانى ايتىلادى. سوسىن ماماندارعا سۇيەنىپ، ءقازىردىڭ وزىندە جەر استىندا ءتورت- بەس شاقىرىمدىق بوس كەڭىستىكتەر پايدا بولىپ جاتقاندىعىن ايتادى. ونىڭ قاۋىپتى ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. «مامانداردىڭ پىكىرىنشە، مۇندا بۇگىنگى احۋال وسىلاي ساقتالسا، ازىرگە كۇشى بەس باللدان جوعارى جەر سىلكىنىسى ورىن المايدى. سونىڭ ىشىندە اتىراۋ قالاسىنا ءتونىپ تۇرعان تۋرا قاۋىپ جوق. ايتسە دە، ايماقتاعى كەنىشتەردىڭ بىرىندە بولۋى ىقتيمال تەحنوگەندىك سيپاتتاعى وقيعا وبلىس ورتالىعىنا دا اسەر ەتەدى. دەمەك، جاعدايدى ءجىتى قاداعالاپ، بارلىق مالىمەتتى قولدا ۇستاۋ ءۇشىن جاقسى جابدىقتالعان سەيسميكالىق كەشەندى قوندىرعى قاجەت. بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن كورشىلەس باتىس قازاقستان وبلىسىندا تەحنوگەندىك جارىقشاق پايدا بولىپ، جەر سىلكىنىسى قاۋپى سەزىلگەن سوڭ تۇتاس اۋىلدى كوشىرۋگە تۋرا كەلگەنىن ەسىمىزدەن شىعارمالىق» .

استا- توك تويدان تيىلاتىن كەز كەلدى - «ارقا اجارى» گازەتى

ماقالادا قازاق تويىنداعى باسەكە جايىندا جازىلادى. ايتا كەتەرلىگى، توي تۋراسىنداعى پىكىردى سەنات ءتوراعاسى قاسىم- جومارت توقايەۆ الەۋمەتتىك جەلىدە ءبىلدىرىپ، بۇل ماسەلەدە كورشى وزبەكتەر مەن باۋىرلاس تۇرىكتەردەن ۇلگى الۋ قاجەتتىگىن ايتقان ەدى. ماقالادا دا وسىعان قاتىستى قازىرگى قازاقتىڭ توي شىعىنى سارالانىپتى. «تويعا قانشا اقشا جۇمسالادى دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، قاراپايىم حالىق توي جاساۋ ءۇشىن كەمىندە 15-20 مىڭ دوللار جۇمسايدى ەكەن. ونىڭ ىشىنە كيت، مەيرامحانا، قىز جاساۋى، وزگە دە قىمبات سىيلىقتار كىرەدى. ال ەندى وسى باعاعا، ياعني، تەڭگەگە شاققاندا   000 7500تەڭگە جۇمسالاتىن توي شىعىنىنا كەتەتىن اقشاعا استانا مەن الماتىنىڭ شەتكى اۋدانىنان 1 بولمەلى پاتەر، شىمكەنتتەن 3 بولمەلى ءۇي الۋعا بولادى دەيدى ەكونوميستەر. تويعا سونشا اقشا شاشقانشا، جاس جۇبايلاردىڭ بولاشاعىن ويلاسا، سول اقشاعا كۇيەۋ بالا مەن قالىڭدىقتىڭ اتا- اناسى بىرلەسىپ باسپانا الىپ بەرسە، جاس جۇبايلارعا جاسالعان ەڭ ۇلكەن سىيلىق سول ەمەس پە» .

اۆتوردىڭ جازۋىنشا، تويداعى ىسىراپشىلدىقتى تىيۋ تۋرالى باستاماعا قارسىلار دا بار ەكەن. ولار نەگىزىنەن تويدان كۇرەپ تابىس تاۋىپ جۇرگەن ءانشى- جۇلدىزدار. «پروديۋسەر قىدىرالى بولمانوۆ «ەلىمىزدە زاڭ شىعاراتىن ماسەلەلەر تاۋسىلىپ، توي عانا قالعان با؟ وندا ءسىز باقىتتى ادامسىز. بۇكىل پروبلەمامىز شەشىلەدى مە ودان؟ بىزگە ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشۋ كەرەك. توي - ول بۇرىننان كەلە جاتقان نارسە» دەپ بۇل ماسەلەگە قاتىستى وي- ءتۇيىنىن بىلدىرگەن» . ماقالادا ءدىني باسقارمانىڭ ولگەن ادامدى جەرلەۋگە قاتىستى استا- توك داستارحان جاساۋعا تىيىم سالۋ جونىندەگى باستاماسى جەر- جەردەن كەڭ قولداۋ تاپقانى، بۇل ماسەلە اقىرىنداپ جولعا قويىلىپ كەلە جاتقانى ايتىلادى. «سول سياقتى تويداعى ىسىراپشىلدىققا قاتىستى دا وسىنداي زاڭ نەگىزىندەگى تىيىم سالۋ قاراستىرىلسا، ونىڭ تويجارىسقا تۇسكەن جانداردى اقىلعا شاقىرىپ، ۇنەمشىلدىككە ۇيرەتۋگە يگى ىقپالىن تيگىزەرى انىق» .

ءبولىسىڭىز: اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى