الگى ايەل اۋزىنان اقىل دا، دانالىق تا، شەشەندىك تە توگىلىپ تۇر - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-65
 م. شاحانوۆتىڭ قوعامدىق جۇمىستاعى بەلسەندىلىگىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىر عانا ءتىل ماسەلەسى توڭىرەگىندە بيلىكپەن سان رەت تەكەتىرەستى. ون جىل بويى توقتاۋسىز ميتينگى وتكىزدى.

دەپۋتات بولىپ جۇرگەن كەزىندە تەك قانا مەملەكەتتىك ءتىل توڭىرەگىندە الپىسقا جۋىق مالىمدەمە جاسادى. ءبىر جىلدى «مەملەكەتتىك ءتىل جىلى» جاسايىق دەپ تە ماسەلە كوتەردى. سونىڭ ءبارى مۇحاڭنىڭ ءوزى ءتوراعاسى بولىپ تابىلاتىن «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اياسىندا جۇرگىزىلدى. ول بىرلەستىك ءاۋ باستا... ءجا، ءبارىن باسىنان باستايىق.
«مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق بىرلەستىگىن قۇرۋ ماقساتىندا قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، جيىن وتكىزە باستادىق. م. شاحانوۆتى قولداپ، ماسەلەگە ءۇن قوسۋشىلار قاتارى كۇن ساناپ ارتا ءتۇستى. كۇن سايىن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ باسىن قوسامىز. ءارقيلى تاقىرىپتاردى قاۋزاعان جينالىستارعا قاتىسىپ ءجۇرمىز عوي. ءبىر مامىلەگە كەلە الماي سوڭى داۋعا ۇلاسقان جيىندارعا دا كۋا بولعانبىز. ال م. شاحانوۆ وتكىزەتىن جينالىس...
ءوزىمىز كۋا بولعان ءجايتتاردى تىلگە تيەك ەتەيىك. جالپى مۇحاڭنىڭ جينالىس وتكىزۋ ءتاسىلى بەلگىلى ءبىر جۇيەگە باعىنا بەرمەيدى. سوندىقتان وسى ىڭعايدا وتەتىن باسقوسۋلارعا ۇدايى قاتىسىپ جۇرگەن، ءبىرقاتارىن وزدەرى دە وتكىزگەن، كەيبىرىنە ءتوراعا بولىپ، ءبىرشاما تاجىريبە جيناقتاپ قالعان قوعام بەلسەندىلەرى م. شاحانوۆتىڭ جينالىس وتكىزۋ تاسىلىنە كوڭىلدەرى تولا بەرمەيدى.

ەندى ولار وسى جيىنعا اسا ءبىر وزەكتى ماسەلەنى شەشپەك بولىپ، سوعان وراي بارىنشا بايسالدى، بارىنشا سالماقتى، بارىنشا... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سول ماسەلە وزدەرىنسىز شەشىلمەيتىندەي كەيىپ تانىتىپ وتىرعاندا، مۇحاڭ جينالىس ءتوراعاسى ەكەنىن مۇلدە ۇمىتىپ كەتىپ، تاقىرىپقا قاتىسى جوق باسقا ءبىر اڭگىمەنى ايتىپ كەتەدى ءدا. ونىسى ءبىز كۇندە ەستىپ جۇرگەن ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمەنىڭ ءبىرى. جينالىس مارتەبەسىنە نۇقسان كەلتىرەتىن م. شاحانوۆتىڭ مۇنداي ءىس- ارەكەتىنە كەي قوعام بەلسەندىلەرى جىندانىپ كەتە جازدايدى.

كوپ ادام م. شاحانوۆتىڭ وسى «اڭقاۋلىعىن» ونىڭ شىنايى بولمىسى دەپ قابىلداپ قالادى. كەيبىرەۋىنىڭ: «مىنانداي جينالىستى قالاي جۇرگىزۋدى بىلمەيتىن ادامدى وپ-وڭاي قالپاقپەن ۇرىپ الامىن عوي» دەگەن ويعا بەرىلىپ قالاتىندىعى كۇمانسىز. ءبىراق مۇحاڭ ءوز دەگەنى بولمايىنشا جينالىستى اياقتاي قويمايدى. ءتىپتى ءبىر-بىرىنە كەراعار توپتار قاتىسقان باسقوسۋلاردى دا ءوز ىڭعايىنا وراي شەشە الادى. جينالىس شەشىمىن شىعارۋعا ەشقاشان اسىقپايدى. جينالعاندار ويىن تۇگەلدەي ورتاعا شىعارتادى.

قايشى پىكىردەگىلەر قىرقىسۋىنا دا جول بەرەدى. ارينە، اراكىدىك ءوزى دە وي قوسىپ قويادى. ءبارى ايتارىن ايتىپ بولعاننان كەيىن ءوزى قورتىندى ءسوزىن ايتادى. ءسوز سوڭىندا: «سىزدەردىڭ ايتقاندارىڭىز مەنىڭ ويىممەن ءدوپ كەلدى. سوعان وراي مىنا يارقۇدي ەكەۋمىز ءبىر مالىمدەمەنىڭ جوباسىن دايىنداپ قويعان ەدىك. سوعان قازىر كوتەرىلگەن كەي ماسەلەلەردى قوسىپ، وسى جەردە نەگىزگى جوباسىن بەكىتىپ الايىق» دەيدى.

سودان كەيىن الگى ءبىز قانشا كۇن دايىنداعان مالىمدەمەنى داۋسى اشىق ءبىر بەلسەندى ناشىنە كەلتىرە وقىپ بەرەدى. سودان ىلە مۇحاڭ ءبارىنىڭ قولىن كوتەرتىپ، وزىنە قاجەتتى مالىمدەمەنى بەكىتتىرىپ الادى. ءبىز مالىمدەمە سوڭىنا جينالعاندارعا قول قويدىرتامىز. ايتپاقشى، مۇحاڭ جينالىس سوڭىندا تاعى ءبىر اڭگىمە ايتادى. ول دا ءجاي ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىرى. الايدا ءبىز ءبىر جولى وڭباي ۇتىلدىق. ونى ەندى كەلەسى ءشاي ەنشىسىنە قالدىرايىق.  

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-66
 2004-جىل. «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ قۇرىلعاندىعىن ايگىلەۋ، ءارى م. شاحانوۆتى ءتوراعا رەتىندە بەكىتۋ ماقساتىنا جينالىس جاسادىق. جينالىستى ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ تىزگىنى وزىمىزدە بولعانىمەن، سوعان قوناقتاردى شاقىرۋعا جەتە ءمان بەرە قويماپپىز. وعان ءتىپتى ءمان بەرۋدىڭ دە قاجەتى جوق بولاتىن. قولىمىزدا ءاۋ باستا ءوزىمىز تۇزگەن ءتىزىم بار.

سول ءتىزىم بويىنشا ءبىر بەلسەندى جينالىس وتەتىن ۋاقىتتى ايتىپ، الگىلەرگە تەلەفون سوعىپ شىقسا بولدى. ءبىراق سونىڭ كىمگە تاپسىرىلعانى تەكسەرىلۋى كەرەك ەدى ءدا. باستاپقى اعاتتىق وسى جەردەن كەتتى. ءسىرا، جينالىسقا قوعام بەلسەندىلەرىن شاقىرۋ مىندەتىن ۇيىمداستىرۋ توبىنداعى وزگە بىرەۋ الىپ كەتكەن ءتارىزدى. ال ءبىز ۇيىمداستىرۋ توبىنا وزگە دە قوعامدىق ۇيىمداردان جىگىتتەر تارتقان بولاتىنبىز.  
 سونىمەن جينالىس باستالدى. ءدال سول كەزدە مەن جينالىستىڭ باسقا باعىتقا بۇرىلىپ كەتەتىنىن ءبىلىپ قالدىم. ءبىراق مۇحاڭمەن بايلانىسۋدىڭ رەتى كەلمەدى.

ودان كەيىن بارىپ اينالاما زەر سالىپ نازار اۋداردىم. ادام وتە كوپ جينالىپتى. دەنى - بەيتانىس. مەن قاشانعىمداي جيىندى سىرتتاي باقىلادىم. مۇحاڭ جينالىستى بۇل جولى دا ازىلمەن باستادى. العاشقى سوققى وسى جەردە جاسالدى. ءبىر بەلسەندى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى وتكەلى وتىرعان جينالىستى كۇلكىگە اينالدىرعانى، ءارى ءوز قۇقىعىنىڭ اياقاستى بولعانى ءۇشىن م. شاحانوۆقا ەسكەرتۋ جاساپ، كەشىرىم سۇراۋىن رەسمي تۇردە تالاپ ەتتى.

مۇحاڭ سول كەزدە عانا اينالاسىنا ءمان بەرە قارادى. ءسىرا، قاباعى تۇيىلگەندەر قاتارىنىڭ باسىم ەكەندىگىن اڭعارعان بولۋ كەرەك، الگى بەلسەندىگە: «كوڭىلىڭە كەلەردەي ءسوز ايتسام كەشىرىم سۇرايمىن. ءتىپتى وسى جينالىستى ءوزىڭ جۇرگىزىپ بەرسەڭ دە قارسىلىعىم جوق» دەدى. وزگەلەر م. شاحانوۆتىڭ بۇلاي توسىن مىنەز تانىتاتىنىن كۇتپەسە كەرەك، ءبارى ءبىر اۋىزدان «جينالىستى ءوزىڭىز جۇرگىزىڭىز» دەپ شۋ ەتە قالدى.

جيىن ءارى جالعاستى. قوعام بەلسەندىلەرى ءسوز بەرىلۋىن كۇتپەي-اق، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ەكىنشىسى ءىلىپ الىپ كەتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بۇگىنگى مۇشكىل ءحالىن جارىسا ورتاعا شىعاردى. ولاردىڭ ءسوز ساپتاۋلارىنا قاراعاندا، مۇنداي وزەكتى ماسەلەنى جالعىز م. شاحانوۆتىڭ موينىنا جۇكتەپ قويۋ ادىلەتسىزدىك كورىنەدى. سوندىقتان قازىر قۇرىلعالى تۇرعان «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق بىرلەستىگىن بىرنەشە ادام تەڭ ءتوراعا رەتىندە باسقارماسا بولمايدى ەكەن ءدا.

وسى جەرگە كەلگەندە مۇحاڭ: «وزدەرىڭ باسقارا بەرىڭدەر. مەن ونداي ءبىر توپ ادام جابىلىپ باسقاراتىن قوعامدىق بىرلەستىكتە جۇمىس اتقارمايمىن» دەدى. ءبىراق الگى توپ مۇحاڭنىڭ بۇل شەشىمىنە قارسى بولدى. مەن اينالامداعى كۇبىر-سىبىر اڭگىمەدەن الدىن الا كەلىسىلگەن ۋاعدالاستىق بويىنشا «م. شاحانوۆتى قالاي دا تەڭ ءتوراعا رەتىندە ساقتاپ قالۋ كەرەك» دەگەن شەشىمنىڭ بولعانىن اڭعارىپ قالدىم.

ولار دا ات ۇستىندە جۇرگەن جىگىتتەر. م. شاحانوۆتىڭ وسىلاي شورت كەتەتىنىن بىلسە كەرەك. وسى كەزدە ءبىر ايەل ءسوز الدى. وتە بەلسەندى ايەل. بەلسەندى دەگەن ءجاي ءسوز. قالاي ايتساق ەكەن؟! ە، تاپتىق. الگى... ءيا، سول. جارىقتىق، زورعا شىداپ وتىر ەكەن. كوسىلىپ ءبىر كەتتى دەيسىڭ. ءبارىمىز جىم بولدىق. الگى ايەل اۋزىنان اقىل دا، دانالىق تا، شەشەندىك تە توگىلىپ تۇر. م. شاحانوۆ ءوزى ءوز بولعالى ەشكىمنەن، ەشقاشان، ەشۋاقىتتا مۇنداي كول-كوسىر اقىل ەستىمەگەن شىعار. الگى ايەل ءبىر دەمىن باسقاندا مۇحاڭ قاسىنداعىلاردان ونىڭ كىم ەكەنىن سۇرادى. ونىڭ اتى... ونداي ايەلدەر كوپ قوي.  
سونىمەن جينالىس ءبىتتى. «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق بىرلەستىگىنە ءبىر-بىرىمەن دارەجەلەس بەس تەڭ ءتوراعا سايلاندى. ءبارى ءوز جونىنە كەتكەن سوڭ مۇحاڭنىڭ كابينەتىنە باس سۇقتىم. ويعا شومىپ وتىر ەكەن. ماعان قاراپ: «دايىندالىپ كەلىپتى، ءا؟!» دەدى. مەن باسىمدى يزەدىم. «ءبىراق ءبارى دۇرىس بولدى» دەدىم. مۇحاڭ ماعان سىعىرايا قاراپ: «دۇرىس جەرىن ايت» دەدى. «قوعامنىڭ جۇمىسىن جۇرگىزەتىن ءسىز. ولارعا «تەڭ ءتوراعا» دەگەن اتى عانا كەرەك. ولاردىڭ تەڭ ءتوراعا بولعانى قايتا جاقسى بولدى. ءبىز اتقارعان جۇمىستى ولار وزدەرىنىڭ باسىلىمىندا ناسيحاتتاۋعا مىندەتتى بولادى. بۇرىنعىداي جالىنىپ جۇرمەيمىز. اتقارىلعان جۇمىستىڭ سوڭىنا ەشكىمنىڭ اتىن شۇبىرتپاي، «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق بىرلەستىگى» دەپ كورسەتە سالامىز. ال قوعام جۇمىسىن تەك ءسىزدىڭ عانا جۇرگىزىپ وتىرعانىڭىزدى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى عوي» دەدىم. مۇحاڭنىڭ جۇزىنە قان جۇگىردى. سودان بوي جازۋ ءۇشىن تاۋ بوكتەرىنە كەتتىك. بۇل جولى اق قايىڭدى ۇزاعىراق قۇشاقتاپ تۇرۋىمىزعا تۋرا كەلدى.

 جالعاسى بار