الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ ناسىر ءال- فارابيدىڭ ءومىربايانى

  استانا. قازاقپارات - اقپاراتتىق اگەنتتىگىگى عۇلاما اريستوتەلدەن كەيىنگى الەمگە ايگىلى عالىم ءابۋ ناسىر ءال- فارابيدىڭ ءومىرى تۋرالى مالىمەت ۇسىنامىز.

اتى بۇكىل الەمگە ءماشھۇر ۇلى عۇلاما، دانىشپان، ەنتسيكلوپەديست ءابۋ ناسىر ءال- فارابي بابامىز الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان عالىم. ول 870-950 -جىلدارى سىرداريا بويىنداعى وتىرار قالاسىندا تۋىپ- وسكەن. شىن ەسىمى مۇحاممەد يبن ۇزلاع تارحاني. وتىرار قالاسى سول كەزدەرى فاراب دەپ اتالعاندىقتان، عۇلاما عالىم ءوزىنىڭ ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد ۇزلاع يبن تارحان ەسىمىن تۋعان جەرىنە بايلانىستىرىپ، ءال فارابي دەپ اتاعان. ياعني، فارابيدىڭ اكەسىنىڭ ەسىمى ۇزلاع، ارعى اتاسى تارحان بولعان. ءال فارابي 870 -جىلى جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعان وتىرار قالاسىنىڭ ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن.

ول بالا كەزىنەن سول داۋىردەگى وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ ءىرى ورتالىقتارى سانالعان بۇحارا، سامارقان، مەرف، باعدات، حارران، رەي، كاير، الەپپا، شاپ قالالارىندا بولىپ، ۇنەمى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ تۇردى. ءجاسوسپىرىم شاعىندا ەلگە كەلگەن كەرۋەنمەن ىلەسىپ، باعداتقا بارادى. ءال- فارابي ساۋاتىن تۇركى تىلىندە اشىپ، ءوزىن اقىن- كۇيشى، ءانشى رەتىندە تانىتقان. عۇلامانىڭ ولەڭدەرىنەن ۇزىندىلەر دە ساقتالعان جانە كۇيشىلىگى تۋرالى دەرەكتەر دە كەزدەسەدى. ءال فارابي ءومىر سۇرگەن زاماندا بۇكىل ورتا ازيا مەن تۇركىستان اراب حاليفاتىنىڭ ىقپالىندا بولعاندىقتان، حالىق قارىم- قاتىناس جاساۋ ءۇشىن اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىن قاتار قولدانعان. سولار سەكىلدى فارابي دە بىرنەشە تىلدەردى جەتىك مەڭگەرگەن.

عىلىم، ءبىلىم ىزدەپ جەر جەردى ارالاعان ويشىل پارسى، تۇرىك، اراب تىلدەرىنەن بولەك گرەك، قىتاي، لاتىن، سانسكريت جانە باسقا تىلدەردى ۇيرەنەدى. سول زاماندا دامىعان بارلىق عىلىم سالالارى مەن ونەر تۇرلەرىن جەتىك مەڭگەرىپ، ونىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسادى. وسىلايشا، كەيىنگى ۇرپاققا مول مادەني اسىل مۇرا قالدىردى.

ونىڭ زامانى جىبەك جولى بويىنداعى قالالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە وتىراردىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىنىڭ دامىعان كەزىنە تۇسپا- تۇس كەلدى. ءال فارابي پارسى، يراك، اراب ەلدەرىنە جيھانگەزدىك ساپارلار جاساپ، تەز ەسەيدى. بارعان جەرىندە كوپتەگەن عۇلامالار مەن ويشىل- اقىندارمەن، قايراتكەرلەرمەن تانىسادى. تاريحي دەرەكتەردە ءال ءفارابيدىڭ 70 كە جۋىق ءتىلدى مەڭگەرگەن دەپ كورسەتىلەدى.

ءال فارابيدىڭ عىلىمي قىزمەتى ورتاعاسىرلىق اراب- مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنۋ داۋىرىنە، ياعني ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەگى 10-عاسىرداعى مۇسىلمان رەنوسسانسىنا سايكەس كەلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءال فارابي ويلارىنىڭ وزەكتىلىگى قايتادان ارتا تۇسۋدە. ونىڭ كوزقاراسىندا ساياسات، ءدىن جانە باقىتتىڭ ءوزارا تەرەڭ قاتىناسى كورسەتىلگەن. بۇگىندە الەم يسلام جانە باتىس وركەنيەتىنىڭ تەكەتىرەسۋ قاۋپى الدىندا تۇرعاندا يسلام مادەنيەتىمەن استاساتىن ەكسترەميستىك جانە لاڭكەستىك كوڭىل- كۇي ۇدەپ كەلە جاتقان كەزدە ۇلى فيلوسوفتىڭ مۇراسى ادامزاتتىڭ كۇللى كوزقاراسىن شەشۋگە كومەك بەرە الادى.

وزدىگىنەن ءبىلىم الىپ، كوپ ىزدەنگەن ويشىلدىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «لوگيكا، «مەتوفيزيكا» ، «ەتيكا» ، «ساياسي جانە الەۋمەتتىك فيلوسوفيا» ، مۋزىكا مەن مەديتسيناعا ارنالعان جۇزدەن استام تراكتاتتارى ساقتالعان. ول ەڭ العاش بولىپ مۋزىكانى ماتەماتيكالىق نەگىزدە جۇيەلەپ، ونى عىلىمنىڭ ءبىر باعىتى رەتىندە كورسەتكەن دانىشپان. شىعارمالارىندا كونە گرەك وقىمىستىلارىنىڭ، اسىرەسە اريستوتەلدىڭ ەڭڭبەكتەرىنە تالداۋ جاسادى.

ءبىلىم- عىلىمدى ۇيرەتۋمەن قاتار تاربيەلىك ءمان زور شىعارمالار جازدى. ءال- فارابي سەزىم مەن ويلاۋ، تاربيە مەن ءىس- ارەكەت جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ماسەلەسىنە قايتا اينالىپ سوعىپ وتىرعان. ءبىلىمسىز ادامگەرشىلىك مولايمايدى، ءبىلىمسىز ادام ءوزىنىڭ ابزال قاسيەتتەرىن تاني المايدى. ۇلى ويشىل عىلىم مەن تاربيە ۇشتاسسا عانا رۋحاني ساۋاتتىلىققا جول اشىلادى، مىنەز- قۇلقىن تۇزەي الماعان ادامنىڭ اقيقات عىلىمعا قولى جەتپەيدى دەپ ەسكەرتەدى. عالىم دەنە تاربيەسى مەن ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ ۇقساستىعىنا، ونىڭ ءبىر- بىرىنە تيگىزەتىن اسەرىنە ەرەكشە ءمان بەردى.

ءال- فارابي «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرۋ كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى. ول كەزەشەكتە ونىڭ ومىرىنە زيان اكەلەدى» دەپ تاربيەگە اسا قاتتى كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىردى. عۇلامانىڭ عىلىمي فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىن بايىپتاپ، قايتا قاراۋ بارىسىندا ونىڭ پەداگوگيكا تاريحىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبرى بولعاندىعىن كورەمىز. ول شىعىس ەلىندەگى تۇڭعىش سىندارلى پەداگوگيكالىق جۇيە جاساعان اعارتۋشى. ءابۋ ناسىر ءال- فارابي ءوزىنىڭ «ريتوريكا» ، «پوەزيا ونەرى» ، «باقىتقا دول سىلتەۋ تۋرالى» تراكتاتتارىندا ەتيكالىق- ەستەتيكالىق ماسەلەلەرگە كوڭىل ءبولىپ، ءبىلىم دارەجەلەرىن سارالاپ، سولاردىڭ نەگىزىن دالەلدەپ بەردى.

ول مۋزىكا تۋرالى جازعان كىتابىندا مۋزىكا ونەرىن ادەمىلەپ جىكتەپ بەرەدى. ال «لوگيكا» جانە «ديالەكتيكا» اتتى شىعارماسىندا الەمنىڭ ىشكى بايلانىسىن، دامۋى قانداي ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، الەم پاش ەتەدى.

ءال- فارابي دۇنيەنىڭ ماڭگىلىگىن مويىنداپ، تانىمنىڭ بولمىسقا تاۋەلدىلىگىن راستاپ، اقىل- پاراسات تۋرالى ءىلىمدى سارالادى. ول «عىلىمدار تىزبەگى»، "بەسىنشى تراكتات»، «مەديتسينا كانونى»، «قايىرىمدى قالا»، «ادام اعزاسىنداعى مۇشەلەر»، «جانۋارلار اعزاسىنداعى مۇشەلەردىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى»، «جانۋارلار اعزالارى»، «تەمپەرامەنت تۋرالى»، «ريتوريكا»، «پوەزيا ونەرى تۋرالى»، «باقىتقا جول سىلتەۋ»، «ۆاكۋۋم تۋرالى»، «جانۋارلار اعزالارى»، «تەمپەرامەنت تۋرالى»، «تەوريالىق اريفمەتيكاعا قىسقاشا كىرىسپە»، «بولجامداعى گەومەترياعا كىرىسپە»، «استرولوگيالىق بولجامداردا نە دۇرىس، نە تەرىس»، «عىلىمداردىڭ شىعۋى»، «ەۆكليدتىڭ ءبىرىنشى جانە بەسىنشى كىتاپتارىنىڭ كىرىسپەلەرىندەگى قيىن جەرلەرگە تۇسىنىكتەمە»، «فۋسۋل ال- ماداني»، «فيلوسوفيانى ۇيرەنۋ ءۇشىن قاجەتتى شارتتار جايلى تراكتات» سەكىلدى عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىنا ارناپ ەڭبەكتەر جازىپ، كوپ مۇرالار قالدىرعان كەمەڭگەر فيلوسوف.

Stan.kz