مەن «مەنىڭكى جۋان بولعانىمەن، سىزدىكى جاستاۋ ەكەن...» دەپ قويامىن - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-61

 مۇحاڭ تابيعات اياسىندا سەرۋەندەگەندى قوش كورەدى. كەيدە اياق استىنان تاۋ بوكتەرىن ءبىر اينالىپ قايتامىز. الماتى قالاسى ماڭىنداعى كوزتارتار جەردىڭ بارىندە دە ءبىزدىڭ ۇجىم مۇشەلەرىنىڭ ءىزى قالعان. سىرتتان كەلگەن قادىرلى قوناقتاردى دا تابيعات اياسىنا الىپ شىعامىز. مۇحاڭ بارعان جەرىمىزدەگى تاۋ شىڭىن، نە بولماسا بيىك توبەنى، تەرەڭ سايدى، قايىڭدى القاپتى قاسىنداعى ادامداردىڭ بىرىنە «سىيعا تارتادى».

ماسەلەن، «يارقۇدي، انا توبەنى ساعان سىيعا تارتتىم» دەسە، تاعى ءبىر جەرگە بارعاندا: «مىنا قوس قاراعايدى دا ساعان سىيلادىم» دەيدى. كادىمگىدەي- اق ءماز بولىپ قالاسىڭ. ءوزى تاعى كىمگە نە سىيلاعانىن ەشقاشان ۇمىتپايدى. ءبىر- ەكى جىلدان كەيىن دە تاۋعا شىعا قالساق: «بۇل جولى «يارقۇدي توبەدەن» ارى اسامىز» دەيدى.

نە بولماسا: «يسا ومار» شىڭىنىڭ ەتەگىنە بارىپ توقتايمىز» دەپ باراتىن جەرىمىزدى ءوزى الدىن الا حاباردار ەتەدى. ءوز باسىم الماتى اينالاسىنداعى تابيعاتى اسەم جەرلەردىڭ ءبارىن مۇحاڭ قويعان اتتارمەن اتاعاندى ۇناتامىن. ونىڭ ىشىندە م. شاحانوۆتىڭ «رەزيدەنسياسى» دا بار.

 مۇحاڭ ءوزى قۇرمەتتەيتىن جىگىتتەردى تابيعات اياسىنا شاقىرىپ، ءتىپتى كەيدە قوعامدىق ماسەلەلەردى دە سول جاقتا اڭگىمە ەتىپ جاتادى.

ول كىسى ءۇشىن جىل مەزگىلدەرىنىڭ ءبارى بىردەي. قىستىڭ كۇنى دە تالاي رەت تاۋ اسقانبىز. تاۋ اسقاندا، كوبىنە شاحانوۆتىڭ «رەزيدەنسياسىن» كورۋگە بارامىز. قاسىمىزداعى قوناقتار مۇحاڭنىڭ: «ەندى سىزدەرگە ءوزىمنىڭ رەزيدەنسيامدى كورسەتەيىن» دەگەنىن ونشا تۇسىنبەي قالادى. كەيبىرەۋى: «بيلىك شاحانوۆقا وڭاشا جاي سالىپ بەرگەن ەكەن عوي» دەپ ويلاپ تا قالاتىن كورىنەدى.

مۇحاڭ بولسا ەڭ بيىك توبەنىڭ باسىنا شىققان سوڭ: «مىنە، وسى جەر مەنىڭ رەزيدەنسيام» دەيدى. سوسىن: «مۇنداي رەزيدەنسيام قىرعىزستاندا دا بار» دەپ، ول جاق تابيعات اسەمدىگىن دە ءبىراز تىلگە تيەك ەتەدى. مەن: «ءسىزدىڭ وسى رەزيدەنسياڭىزدى بىرەۋلەر جەكەشەلەندىرىپ الىپ قويعان سياقتى عوي» دەيمىن. مۇحاڭ: «ونىڭ راس، بىزگە قۇداي بەرگەن تابيعاتتىڭ اياسى دا بۇيىرمايتىن سياقتى. ءتىپتى قاسقاسۋدىڭ دا تاۋلى ايماقتارىنىڭ ءبارىن جەكەشەلەندىرىپ الىپتى. سونى العان الگى كىم ەكەن... اتى كىم ەدى؟» دەپ ماعان قارايدى. مەن ونىڭ كىم ەكەنىن بىلسەم دە ەسىمە تۇسىرە الماعان كەيىپ تانىتامىن. ونىڭ اتىنىڭ كىم بولعانىنان نە وزگەرە قويار دەيسىڭ؟!

مۇحاڭنىڭ ءوز رەزيدەنسياسىنا بالاعان جەرى شىنىندا دا كەرەمەت. تابيعاتتىڭ مۇنداي اسەم كورىنىسىن ادام بالاسى قولدان جاساي المايدى. مۇحاڭنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قىرعىزستانداعى «رەزيدەنسياسى» بۇدان دا كوركەم ەكەن. ول جەرگە كولىكپەن بارۋعا كەز كەلگەن جۇرگىزۋشىنىڭ جۇرەگى داۋلاي بەرمەيتىندىكتەن كولىك تىزگىنىن مۇحاڭنىڭ ءوزى الىپ، سودان ءبىر توبەدەن ەكىنشىسىنە اۋىسىپ جۇيتكي جونەلگەندە، «اسەم سارايعا بارامىز» دەپ قاپەرسىز وتىرعاندار ويبايعا باساتىن كورىنەدى. كىم قالاي تۇسىنەتىنىن ءوزى بىلەر، ءبىراق مۇحاڭ قادىرلى قوناقتارىنا ءوز «رەزيدەنسياسىن» كورسەتۋدى ءالى كۇنگە دەيىن جالعاستىرىپ كەلەدى.

ايتپاقشى، جولشىباي قايىڭدى القاپقا سوعامىز.

«ءبىر مەزگىل قايىڭدى قۇشاقتاپ تۇرساڭ، بويىڭداعى جامان ەنەرگيادان ارىلاسىڭ» دەگەن ءبىر دانىشپان اقىلى ەكەۋمىزدىڭ دە سانامىزعا ءسىڭىپ قالعان. سوندىقتان الگى قايىڭدى القاپتان وتەردە ءبىر-ءبىر قايىڭدى قۇشاقتاپ تۇرا قالامىز.

«قالاي، بىرنارسە سەزىنە الدىڭ با؟ بۇل جولى جۋانداۋىن قۇشتىڭ-اۋ دەيمىن» دەيدى مۇحاڭ جورتا ازىلدەپ. مەن «مەنىڭكى جۋان بولعانىمەن، سىزدىكى جاستاۋ ەكەن...» دەپ قويامىن.

ءشايعا كەلىڭىزدەر. بالكىم مۇحاڭ «رەزيدەنسياسىنا» دا جول ءتۇسىپ قالار.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-62

 قاي جىل ەكەنى ەسىمدە قالماپتى، ايتەۋىر جاڭا جىلدى ۇجىم مۇشەلەرى بولىپ ءبىر ءدامحانادا قارسى العانبىز. سول كەشتىڭ وتۋىنە مۇحاڭدى كوندىرۋدىڭ ءوزى ءبىراز كۇشكە تۇسكەن. «قازاقتىڭ جاڭا جىلى - 22-ناۋرىز» دەپ ءبىزدىڭ بۇل ءىس- ارەكەتىمىزدى ءبىراز سىنعا دا العان. ول كەزدە قاتارىمىزدا نۇرقاسىم قازىبەك ۇلى، ەرنەست تورەحانوۆ سىندى بەلدى قالامگەر اعالارىمىز دا بار ەدى. نە كەرەك، ءبىر ءستول باسىندا باس قوستىق. مەن اسابا بولۋعا يكەمدەلىپ ەدىم، مۇحاڭ داستارقان اڭگىمەسىن ءوزى جۇرگىزەتىن ىڭعاي تانىتتى.

ءسوزىنىڭ ءبىسسىمىللاسىن: «جاڭا جىل، اناۋ- مىناۋ دەمەي، وسى جينالعان ءساتىمىزدى ۇتىمدى پايدالانىپ، ءبارىمىز ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندەگى تىڭ ويلارىمىزدى ورتاعا شىعارايىق» دەپ باستادى.

شاشتارىن ۇيپالاتىپ، «ءارتىس كويلەكتەرىن» كيىپ كەلگەن قىز-كەلىنشەكتەرىمىز «جينالىسقا كەلدىك پە» دەگەندەي ءۇرپيىسىپ قالدى. ابىروي بولعاندا كورشى ستولدا جەلپىنىپ وتىرعان دۋماندى توپ مۇحاڭدى قولقالاپ بيگە الىپ كەتتى.

بيدەن بۋسانىپ كەلگەن مۇحاڭ باستاپقى ويىنان اينىعانداي بولدى. ءسىرا، مىنا تويشىل قاۋىم كوڭىل اۋانىنىڭ ۇلتتىق مۇددە تۋرالى ويلارمەن ونشا ۇيلەسە قويمايتىنىن ءوزى دە سەزدى-اۋ دەيمىن ءدا. ءبىراق «سويلەپ قالعان اۋىز جىبىرلاعانىن قويمايدى» دەگەندەي، ءبىز ءبارىبىر سول ءوزىمىز ۇيرەنىپ قالعان تاقىرىپ اياسىندا اڭگىمە وربىتتىك.

م. شاحانوۆ وتىرعان داستارقانعا ىشكىلىك بولسا دا قويىلمايدى. ءبىز بولساق ءاۋ باستان مولدامىز. ەكى اعاما قىزدار جاسىرىن بىرنارسە ۇيىمداستىرعان ءتارىزدى. ايتەۋىر بەتتەرى الاۋلاڭقىراپ جۇرگەندەي بولدى. بيدە دە بەلسەندىلىك تانىتتى. نۇرقاسىم اعام وڭاشا اڭگىمەدە ءبىراز اعىنان جارىلدى. قىتاي ەلىندە وتكەن جاستىق شاعىن ەسىنە الدى.

ءوزى 1961-جىلى بەر جاققا وتكەندە، ول جاقتا ايەلى مەن بالاسىنىڭ قالعانىن بىلەتىنمىن. «تۋىپ-وسكەن جەرىم سول جاق قوي. مەنىڭ، بۇكىل تۋعان-تۋىسىمىزدىڭ اتا قونىسى سول جەر. ءبىراق بايىرعى اتا قونىسىنان كەلگەندەردى نەلىكتەن «ورالمان» دەيتىنىن تۇسىنبەيمىن» دەگەن نۇرقاسىم اعاما: «ءسىز بۇرىننان وسى ىڭعايدا ايتىپ جۇرگەن اڭگىمەلەرىڭىزدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، «ءبىز ورالمان ەمەسپىز» دەگەن تاقىرىپتا قالام تارتساڭىزشى» دەدىم.

نۇرەكەڭ كەلىستى. كەيىن «جالىن» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە نومىرىندە وسى تاقىرىپپەن دەرەكتى حيكاياتى جاريالاندى. سول قۇندى دۇنيەنىڭ جازىلىپ قالۋىنا ءوزىمنىڭ سەبەپكەر بولعانىمدى ۇدايى ريزاشىلىقپەن ەسكە الامىن.

سول كەزدە نۇرەكەڭ ەسكە تۇسەدى. مەن ول كىسىنىڭ «ءبىز ورالمان ەمەسپىز» اتتى حيكاياتىنىڭ اۋىزشا نۇسقاسىن سان رەت تىڭداعانمىن. شەكارانىڭ ار جاعىندا قالعان ءومىرىن، تۋعان جەرىن ەسكە العاندا كوزى بوتالاپ كەتەدى.

بىردە: «بىلەسىڭ بە، سول جاقتان كەتكەن كەزدەن باستاپ، قانشاما جىلداردان كەيىن قايتا بارعانعا دەيىن تۋعان ءۇيىم ۇدايى تۇسىمە كىرەتىن. كوبىنە كوزىمنەن جاسىم سورعالاعان قالپى ويانامىن. بۇل قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن قويسايشى، شەكارا اشىلعان سوڭ تۋعان جەر توسىنە ءبىر اي اۋناپ- قۋناپ قايتتىم. قايتاردا ءبىر ۋىس توپىراقتى ورامالعا ءتۇيىپ وزىممەن بىرگە الا كەلدىم. سودان كەيىن-اق الگى تۇستەن دە ءبىر جولا قۇتىلدىم» دەگەن نۇرەكەڭنەن: «سوندا تۇسىڭىزگە ايەل-بالاڭىز ەمەس، تەك ەسكى ءۇي كىرە مە؟» دەپ سۇراعام.

نۇرەكەڭ: «ءيا، تەك سول جەرگە دەگەن ساعىنىش ۇدايى جۇرەگىمدى سىزداتاتىن دا تۇراتىن» دەپ ەدى.

بۇگىنگى اڭگىمەدە قازاقتىڭ بەلدى قالامگەرى نۇرقاسىم قازىبەك ۇلى اعامىزدى ەسكە الۋدىڭ دا ءساتى ءتۇستى. ول كىسى زەينەت جاسىندا بولسا دا مۇحاڭ «جالىن» جۋرنالىن قايتا اشقاندا سونىڭ ءبىر جاعىن كوتەرىسۋ ءۇشىن ءوزى سۇرانىپ قىزمەتكە كەلگەن ەدى.

ءبىز نۇرەكەڭنىڭ ارقاسىندا ارعى بەتتەن قانشاما قۇندى دۇنيەلەردى الدىرىپ، جۋرنال بەتىنە جاريالادىق. جالپى نۇرقاسىم قازىبەك ۇلىنىڭ ەكى ەل قالامگەرلەرى اراسىندا بايلانىس ورناتۋدا الاتىن ورنىن ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن تۇيىندەۋگە بولمايدى. ول كىسىنىڭ الدىندا قازىر تاناۋى دەلديىپ جۇرگەن تالاي قالامگەردىڭ قارىزدار ەكەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز.

سول نۇرەكەڭ بىردە اياق استىنان توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. سۇراستىرىپ كورسەم، اۋرۋىنىڭ بەتى قاتتى ەكەن. سوسىن مۇحاڭا: «نۇرەكەڭنىڭ كوڭىلىن بۇگىن سۇراماساق، ەرتەڭ كەش بولاتىن ءتارىزدى» دەدىم. مۇحاڭ تەز ارادا ۇجىم مۇشەلەرىن تۇگەلدەي سوڭىنا ەرتىپ، نۇرقاسىم قازىبەك ۇلى ءۇيىنىڭ ەسىگىن قاقتى. ءبىزدىڭ كەلۋىمىزدى كۇتىپ جاتقانداي-اق ارتىنشا بۇل دۇنيەدەن قول بۇلعاپ كەتە باردى. جاقسى اعامىز ەدى. بىلەتىندەردىڭ ءبىر دۇعا جاساپ، بەت سيپاپ قويعانىن دا تەرىس كورمەس ەدىك.