مۇحاڭ ءوزى ايتاتىنداي: «ايعىردىڭ ايەلىنىڭ ءسۇتىن» ەرەكشە ۇناتادى - م. شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەدەن ءۇزىندى

استانا. قازاقپارات - «ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە» دەپ اتالاتىن ايگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءومىرى جايلى ەسسەمىزدى ونان ارى جالعاستىرامىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل ەسسەنىڭ اۆتورى قۇديار ءبىلال سوڭعى ون جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇحاڭمەن بىرگە «جالىن» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان جۋرناليست، جازۋشى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-57

ءبىز ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمەنى تىلگە تيەك ەتكەلى وزىمىزگە، كەيىپكەرىمىزگە قاتىستى ءارقيلى اڭگىمەلەر ەستىپ كەلەمىز. مۇحاڭدى ۇناتا قويمايتىنداردىڭ كىمدەر ەكەندىگىن دە ءىشىمىز سەزەدى. ماعان جانر ەرەكشەلىگىن ساقتاۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى اقىل-كەڭەستەرىن بەرىپ جاتقان ارىپتەستەرىم دە از ەمەس.

«وسى ءشايدى قويا سالسام با ەكەن» دەگەن وي دا ءبىر-ەكى رەت كەلگەن. ءبىراق كەي وقىرماندارىمىزدىڭ بىزبەن بىرگە شىنىمەن-اق «شايلانعىسى» كەلەتىن شىنايى پەيىلىن اڭعارىپ قالعان سوڭ ازىرگە جالعاستىرا بەرگەندى ءجون كوردىك.

ءبىز ءۇشىن پىكىر الۋاندىعى دا قىمبات. بالكىم، كەيىن كىتاپقا سول پىكىرلەردى دە قوسا بەرەتىن شىعارمىز. ونداي دا ۇسىنىس بار. بۇل ويدى ورتاعا شىعارۋىمىزعا ماحات سادىق باۋىرىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جەلى بەتىندەگى مۇحاڭا دەگەن ءبىر كوزقاراسى قوزعاۋ سالىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ماحات مىرزا كەزىندە «ارال» قورىنا قارجى اۋدارعانىن دا تىلگە تيەك ەتكەن ەكەن. ەندەشە بۇگىنگى ءشاي اڭگىمەسىن سول ارالدان باستايىق.

سونىمەن مۇحاڭ ارال ماسەلەسىن كوتەردى. ءتىپتى داۋىلداتا كوتەرگەنى سونشا، الەم نازارى ارالعا قاراي اۋدى. ارنايى قور قۇرىلدى. قور دەگەنىڭ - قارجى. شالقىعان بايلىق. جانە دە قۇرۋلى قاقپان. سول قاقپاندى شاپتىراتىن ۋاقىت جەتسە كەرەك. مۇحاڭ كابينەتىنە ءبىر توپ ادام ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلەدى. ءدال سول كەزدە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «ارالدىڭ اقشاسى قايدا؟» دەگەن كولدەي ماقالا جاريالانادى.

م. شاحانوۆ ءوزىن تەكسەرۋگە كەلگەندەرگە: «جۇمىس ەندى قوزعالا باستاپ ەدى. قازىر جانالقىمنان الماي قويا تۇرساڭدارشى» دەيدى. ولار كونە قويمايدى. قايتا م. شاحانوۆتىڭ تارتىنشاقتاعانى دەلەبەلەرىن قوزدىرا تۇسەدى. مۇحاڭ سوسىن امال جوق قاستارىنا بۋحالتەرىن قوسىپ بەرەدى. ءبىراق سول كەزدە: «ەگەر وسىدان ءبىر تيىننىڭ تەرىس باعىتقا جۇمسالعانىن دالەلدەي الماساڭدار، ءىسىم سەندەرمەن بولادى» دەپ ەسكەرتەدى.

«ونى قازىر كورەرمىز» دەپ جىمىڭداعان تەكسەرۋشىلەر بۋحالتەرياعا باس سۇعادى. الايدا شامالىدان سوڭ باستىقتارى م. شاحانوۆتىڭ الدىنا قايتا كەلىپ: «مۇحا، ءسىز قىزىق ادام ەكەنسىز. قورعا قارجى تۇسكەنىمەن ونى قايتا شىعارۋ تەتىگىن قوسپاپسىز. بۇنىڭىز قالاي؟» دەيدى.

«ال سەن قالاي ويلاپ ەڭ، ءيتتىڭ بالاسى. بار، انا كوكەلەرىڭە ايتىپ بار. مەنى بۇلاي تۇزاققا تۇسىرە المايسىڭدار» دەپ تەكسەرۋگە كەلگەندەردى سول جەردەن كەرى قايتارىپ جىبەرەدى. گازەتتى دە ءوز ورنىنا قويادى.

«ءسويتىپ، «قۇداي بەرىپ قالدى» دەپ كەلگەندەردىڭ جولى بولماي قالدى» دەگەن مۇحاڭا: «دەگەنمەن سول كەزدەگى گازەتتەگى سۋرەتىڭىز ادەمى شىعىپ ەدى» دەدىم. «سول سۋرەت وزىمە دە ۇنايدى. گازەتتىڭ ءبىر بەتىن الىپ تالتايىپ تۇرمىن. بۇتىمنىڭ اراسىنان شىلجىراپ وزەن اعىپ جاتىر. اياعىمنىڭ استىندا ارال. ءبارى كەلىپ تۇر. تۇزاققا تۇسىردىك دەپ ويلاعان عوي» دەپ مۇحاڭ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى.

وسىنداي تەكسەرۋلەر مۇحاڭ قوعامدىق جۇمىستا بەلسەندىلىك تانىتقان سايىن بىزدە قايتالانىپ تۇرادى. ءبىر جولى «وتىز التى تەڭگەگە سۋدى كوپ ىشىپسىزدەر» دەپ ايىپ سالىپ كەتكەن. سول كەزدە مۇحاڭا: «وسى جولعى سالعان ايىبى دۇرىس. ءسىز كەيىنگى كەزدە ءشايدى سىلتەڭكىرەپ ءجۇرسىز» دەپ قويعانمىن. الايدا سول ءشايدىڭ ارقاسىندا ءبىز دە اڭگىمەلى بولىپ قالدىق ءتا. سوندىقتان مۇحاڭنىڭ ءبىر-ەكى كەسە توگىپ-شاشقان سۋىنا كەشىرىممەن قاراۋعا بولادى.

ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە-58

مۇحاڭ العاشقى جۇرەك تالماسىن (ينفاركت) 2001-جىلى الدى. سول كەزدە عوي ش. ايتماتوۆتىڭ بريۋسسەلدەن ەمگە دەپ ارنايى جىلان ەتىن الدىراتىنى. قازاقتىڭ، جالپى مۇسىلمان بالاسىنىڭ جىلاندى ءدارى ورنىنا دا جەي قويمايتىنىن بىلەتىن شىكەڭ: «دارىگەرلەرمەن اقىلداسىپ كورىپ ەدىم، ءبارى بىردەي: «جۇرەك تالماسىنا بىردەن-ءبىر ەم جىلان دەگەن سوڭ، مىنا قۇتىداعى جىلاندى ستوكگولمنان ارنايى الدىردىم» دەپ الگى «ءدارىسىن» مۇحاڭا بارىنشا بيپازداپ ۇسىنادى. مۇحاڭ اۋەلى تارتىنسا دا ءبىرتىن-ءبىرتىن تابەتى اشىلىپ، ءبىر توستاق جىلان سورپاسىن تەرلەپ-تەپشىپ ۇرىپ الاتىن بوپتى.

«بالا كەزدە تالاي جىلان ولتىردىك قوي. ءبىراق سونى ايتەۋىر ءبىر اۋرۋعا ەم بولادى-اۋ دەپ استە ويلاماپپىز» دەيدى مۇحاڭنىڭ ءوزى. «التىنشى سىنىپتى بىتىرگەن سوڭ جازعى دەمالىسىمدا كولحوز شارۋاشىلىعىنا ارالاستىم. ۇزاقتى كۇن ەگىس باسىندا جۇرەمىز. ارىقتاردى شوپتەن ارىلتامىز. بالامىن عوي. سىلەم قاتىپ شارشايمىن. ول كەزدە اۋىل ايەلدەرى دە جۇمىسقا جەگىلەدى. ولاردىڭ دا ۇيىندە كۇتىپ تۇرعان قانشا شارۋاسى بار. ەرتەرەك قايتقىسى كەلەدى.

ءبىراق وكسىكباي دەگەن بريگاديرىمىز ايەلدەر ىڭعايىنا ەشقاشان جىعىلا قويمايدى. ءوزى وكىمەت جۇمىسىنا بار ىنتا-شىنتاسىمەن بەرىلگەن جانى تازا، ادال جان ەدى. ارامىزدا زۇلپان اتتى وجەت كەلىنشەك بولاتىن. سول زۇلپان وكسىكبايدان قايىر بولماسىن بىلگەن سوڭ، بىزگە ىم قاعادى. ءبىز الدا الدەقانداي زامان بولادى دەپ الدىن الا دايىنداپ قويعان جىلاندى زۇلپانعا بەرە قويامىز. ول جىلاندى قولىنا الا سالا وكسىكبايعا تۇرا ۇمتىلادى. جىلاندى قالاي كورەدى، وكسىكبايدىڭ بويىنان بىردەن جان كەتەدى. ەسى شىعاتىنى سونداي، ءتىپتى «ءلام- ميم» دەپ سولەۋدەن قالادى. سول كەزدە زۇلپان: «قايتۋعا ۇرىقسات پا؟» دەيدى.

وكسىكباي بولسا: «قايتا بەرىڭدەر» دەگەن ءسوزى تۇتىعىپ زورعا ايتادى. ومىرىمدە جىلاننان تاپ وكسىكبايداي قورقاتىن ادامدى كورگەن ەمەسپىن» دەپ مۇحاڭ اڭگىمەسىن تۇيىندەيدى. سودان سول كۇنگى ءشاي ۇستىندەگى اڭگىمە نەگىزىنەن جىلان تۋرالى بولادى. مەنىڭ دە ءبىر اڭگىمەم «جىلان» دەپ اتالادى. ول ءوزى مۇحاڭا ۇناعان اڭگىمە. شاعىن، ءارى ءبىرتۇرلى اڭگىمە. مەنىڭ وسىنداي ءبىرتۇرلى اڭگىمەلەرىم دە، حيكاياتتارىم دا بار. باياعىدا جازىلعان. بۇگىنگى اڭگىمەنى سول «جىلانمەن» بىتىرەيىن.

جىلان. قاسىڭدا. موينىڭدا. قوينىڭدا. سەزبەيسىڭ. جىلاندى. جىلان ەمەس. مونشاق. جوق. القا. القا دا ەمەس. قالقا. اربايدى. الدايدى. سۇيەسىڭ. جىلاندى. سول قايعى.

جالعاسى بار