الەم جەتەكشىلەرى تاريحي كۇندى قالاي اتاپ ءوتتى؟

استانا. قازاقپارات - پاريجدە ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالۋىنا ءجۇز جىل تولۋىنا وراي ەسكە الۋ شارالارى ءوتتى. وعان ءجۇز جىل بۇرىن مايداندا ءبىر- بىرىمەن شايقاسقان جاۋىنگەرلەردىڭ ۇرپاقتارى، وتىزدان استام مەملەكەتتىڭ باسشىلارى قاتىستى.

بۇعان دەيىن 11 - قاراشادا پاريجدە وتەتىن ەسكە الۋ راسىمىنە وزگە ەل باسشىلارىمەن قاتار ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ پەن رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين قاتىسادى دەپ حابارلانعان ەدى. ءراسىم بارىسىندا ەكى ەل باسشىسىنىڭ رەسمي ەمەس قىسقا كەزدەسۋى دە بولۋى مۇمكىن دەپ ايتىلعان. ءبىراق ءسال كەيىنىرەك فرانسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكروننىڭ بۇل كەزدەسۋگە قارسى ەكەنى جايلى راستالماعان دەرەك پايدا بولدى. سەبەبى ماكرون قازىرگى تاڭداعى ساياسي ماسەلەلەر تاريح تراگەدياسىن ەسكە الۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ ساناعان- مىس.

ەليسەي سارايىنداعى كەلىسسوزدەر

سالتاناتتى شارا الدىندا ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ سەنبى، قاراشانىڭ 10-ى كۇنى فرانتسۋز پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرونمەن ەليسەي سارايىندا كەزدەستى. الدىن- الا اقپارات بويىنشا، پرەزيدەنتتەردىڭ سيريا، يران، يەمەندەگى جاعداي، سونىمەن بىرگە رەسەيمەن جاسالعان زىمىران كەلىسىمى (ا ق ش ودان شىعاتىن ويى بار ەكەنىن ايتقان) تۋرالى سويلەسەتىنى ايتىلعان.

كەزدەسۋگە ءبىر تاۋلىك قالعاندا ترامپ Twitter- دە «قۇرلىقتى ا ق ش، رەسەي جانە قىتاي سياقتى الىپتاردان قورعايتىن ورتاق ەۋروپا ارمياسىن قۇرۋ قاجەت» دەگەن ماكروننىڭ ءسوزىن قاتتى سىنادى. مۇنداي پىكىرگە شامدانعان ترامپ ا ق ش- تىڭ ناتو- عا كوپ قارجى جۇمساپ وتىرعانىن ەسكە سالعان. «ەۋروپا الدىمەن ناتو شىعىنىن كوتەرۋگە ۇلەس قوسسىن، شىعىننىڭ باسىم بولىگىن ا ق ش كوتەرىپ وتىر» دەپ جازدى ترامپ Twitter پاراقشاسىندا.

ترامپ پەن ماكروننىڭ كەزدەسۋىنە وراي وتكەن باسپا ءسوز كونفەرەنسياسىندا ەكى جاق داۋلاسپادى. بۇدان بىلاي ەۋروپا قورعانىسقا، ونىڭ ىشىندە ناتو- نى قارجىلاندىرۋعا كوبىرەك قارجى جۇمسايدى دەگەن پىكىرگە توقتاعان.

ماكرون سوندا دا ە و- نىڭ قورعانىس الەۋەتىن ارتتىرۋ تۋرالى ۇسىنىسى جالپى جاعدايعا قايشى كەلمەيتىنىن اتاپ وتكەن. ەۋروپالىق ارميا تۋرالى يدەياسىن نەگىزدەي وتىرىپ، فرانسيا باسشىسى ترامپتى تىزەسىنەن قاعىپ قويدى.

ورتاق ەۋروپا ارمياسى تۋرالى

فرانسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون اپتا باسىندا ۆەردەندە سويلەگەن سوزىندە ەۋروپالىقتاردىڭ قورعانىس ماسەلەسىندە بۇدان بىلاي ا ق ش- قا سۇيەنە المايتىنىن ايتقان ەدى. وسىنداي پىكىردى بۇعان دەيىن گەرمانيا كانسلەرى انگەلا مەركەل دە ايتتى.

وعان ا ق ش پرەزيدەنتىنىڭ سوڭعى ەكى ناتو سامميتىندە ۇستانعان قايشىلىققا تولى پوزيتسياسى سەبەپ بولدى. ترامپ كەزدەسۋدە ا ق ش- تىڭ وداقتاستار قاۋىپسىزدىگىن ءوز ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانىن قايتا- قايتا شەگەلەپ ايتتى.

سوعان وراي ەممانۋەل ماكرون Europe-1 راديوستانسياسىنىڭ ەفيرىنەن سويلەگەن سوزىندە «قىتاي، رەسەي، ءتىپتى امەريكا قۇراما شتاتتارىنان ءوزىمىزدى قورعاي الۋىمىز كەرەك» دەگەن.

«بۇدان ەڭ ءبىرىنشى كىم زارداپ شەگەدى؟ ەۋروپا مەن ونىڭ قاۋىپسىزدىگى. رەسەيمەن قاۋىپسىزدىك تۋرالى ناقتى ديالوگ جۇرگىزگىمىز كەلەدى، ول ەلدى سىيلايمىز، ەۋروپالىق ەل سانايمىز. بىزگە ءوزىن- ءوزى قورعاي الاتىن، ا ق ش- قا يەك ارتپايتىن ەۋروپا كەرەك» دەدى ماكرون.

فرانسيا پرەزيدەنتى ترامپتىڭ كوپتەن ايتىپ جۇرگەن تالابىن ورىنداۋعا كەلىستى، فرانسيا ناتو بيۋدجەتىنە كوبىرەك قارجى قۇياتىن بولدى. وعان قوسا، ماكرون جەدەل ارەكەت ەتۋ بويىنشا ەۋروپا اسكەرىن قۇرۋ پروتسەسىن باقىلايدى. وعان ەۋروپانىڭ توعىز ەلىنىڭ ارنايى قۇرىلىمى كىرمەك. ونىڭ ىشىندە ۇلى بريتانيا جانە نەمىس اسكەريلەرى دە بار. الايدا سانى جاعىنان مۇنداي قۇرىلىمدى ارميا دەپ اتاۋ قيىن.

تاريحي كومپەن ورمانى

سەنبى كۇنى كەشكە ەممانۋەل ماكرون گەرمانيا كانسلەرى انگەلا مەركەلمەن فرانسيانىڭ سولتۇستىگىندەگى كومپەن قالاسىندا كەزدەستى. بۇل جەردە 1918 -جىلى گەرمانيا مەن وداقتاستار اراسىندا بىتىمگە كەلۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلعان ەدى.

انگەلا مەركەل - سوعىستان كەيىن ءبىتىم جاسالعان كومپەن ورمانىنا بارعان العاشقى گەرمانيا كانسلەرى. ماكرون مەن مەركەل ەكى ەسكەرتكىش تاقتانى سالتاناتتى تۇردە اشتى. وندا «1918 -جىلعى قاراشانىڭ 11- ءى كۇنگى ءبىتىمنىڭ ءجۇز جىلدىعىندا فرانسۋز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون مەن گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ كانسلەرى انگەلا مەركەل ەۋروپا مەن الەمگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن گەرمان- فرانسۋز ءبىتىمىنىڭ ءمانىن راستادى» دەپ نەمىسشە جانە فرانسۋزشا جازىلعان.

ەكى ەلدىڭ باسشىسى كومپەن كەلىسىمى جاسالعان تاريحي ۆاگوننىڭ كوشىرمەسى - قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن تەمىر جول ۆاگونىندا بولدى.

11 - قاراشا كۇنگى شارا

بۇل كۇنى پرەزيدەنت دونالد ترامپ پەن زايىبى مەلانيا ترامپ بەللو ۆۋد ماڭىنداعى شايقاستا (ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا امەريكا ارمياسى قاتىسقان العاشقى ءىرى شايقاس) قازا تاپقان امەريكالىق سولداتتاردىڭ مولاسىنا بارادى دەپ جوسپارلانعان ەدى. مولا پاريجدەن 80 ك م قاشىقتىقتا ورنالاسقان. امەريكا باسشىسى اۋا- رايىنىڭ ناشارلىعىن ايتىپ، ساپاردان باس تارتتى.

 

ا ق ش- تاعى كەيبىر ساياسي قايراتكەرلەر پرەزيدەنتتىڭ بۇل وقىس ارەكەتىن سىنادى. «پرەزيدەنت جەڭىس ءۇشىن ءومىرىن قيعان امەريكالىقتاردى ەسكە الۋ ءۇشىن فرانسياعا باردى، ءبىراق ولاردى قوناقۇيدە تەلەديدار كورىپ وتىرىپ ەسكە الماق» دەپ جازدى Twitter پاراقشاسىندا بۇرىنعى پرەزيدەنت كىشى دجوردج بۋشتىڭ سپيچرايتەرى بولعان دەۆيد فرۋم.

دەمالىس كۇنى دونالد ترامپ، ەممانۋەل ماكرون، انگەلا مەركەل، ۆلاديمير پۋتين جانە وزگە دە ەل باسشىلارى پاريجدەگى تريۋمف اركاسى الدىندا وتكەن رەسمي شاراعا قاتىستى. مۇندا سوعىستا قازا تاپقان بەلگىسىز سولدات جەرلەنگەن.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە شايقاستار نەگىزىنەن فرانسيا مەن بەلگيا اۋماعىندا بولدى. رەسمي دەرەك بويىنشا، سوعىستا 16 ميلليونعا جۋىق ادام قازا تاپقان.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس دەرەكتەرى

1914 -جىلى ماۋسىمنىڭ 28- كۇنى سەرب تەرروريسى سارايەۆودا اۆستريا- ۆەنگريا تاعىنىڭ مۇراگەرى فرانتس فەرديناندتى اتىپ ءولتىردى. ءدال وسى وقيعادان سوڭ الىپ دەرجاۆالار اراسىنداعى ءوزارا كەلىسسوز جۇيەسى مەن مىندەتتەمەلەر جۇزەگە اسا باستادى.

رەسەي، فرانسيا جانە ۇلى بريتانيا سەربيانى قولدادى، گەرمانيا مەن وسمان يمپەرياسى اۆستريا- ۆەنگريانى قولدادى. ءبىرىنشى كواليتسيانى انتانتا (فرانسۋزدىڭ entente - كەلىسىم دەگەن سوزىنەن الىنعان) دەپ اتادى، ەكىنشىسىن - ورتالىق دەرجاۆالار دەپ اتادى. كەيىن سوعىسقا ۋرۋگۆاي مەن جاپونيا سياقتى باسقا مەملەكەتتەر دە ارالاستى، وسىلايشا دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا اينالدى.

انتانتا ەكونوميكالىق جانە اسكەري الەۋەتى جاعىنان قارسىلاستارىنان باسىم بولدى. سوندىقتان نەمىستەر اسىقتى. سوعىستا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن ولار فرانسيانى تەز ارادا تالقانداپ، بار كۇشىن رەسەيگە جۇمساۋى كەرەك بولدى. وعان شاماسى جەتپەدى، فرانسۋزدار اعىلشىنداردىڭ كومەگى ارقاسىندا پاريجدە نەمىستەرگە تويتارىس بەردى. 1916 -جىلى سومماداعى شايقاس كەزىندە اعىلشىندار مەن فرانسۋزدار نەمىس اسكەرىن تالقانداۋعا تىرىستى. ەكى جاقتان دا ميلليونعا جۋىق سولدات وپات بولدى.

انتانتا اقشا، سولدات جانە تەحنيكا جاعىنان باسىم بولدى. 1917 - جىلى ا ق ش تا ونى قولدادى. نەمىس قولباسشىلارى قارسىلاستارىنا توتەپ بەرە المايتىندارىن ءتۇسىندى. بالقان مەن يتالياداعى ورتالىق دەرجاۆا قورعانىسى دا كۇيرەدى. ولار سوعىستا جەڭىلدى. 1918 -جىلى قاراشانىڭ 11- كۇنى تاڭعى 11-دە اتىس توقتادى. پاريج ماڭىنداعى كومپەن ورمانىندا تەمىرجول ۆاگونىندا جاسالعان كەلىسىمدە سولاي كورسەتىلگەن.

سالون- ۆاگوننىڭ يەسى فرانسۋز مارشالى، باتىس مايدانداعى انتانتا جاۋىنگەرلەرىنە قولباسشىلىق جاساعان فەرديناند فوش بولاتىن. سول كەزدىڭ وزىندە «ۇلى» دەپ اتالعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالدى. بىرنەشە ايدان سوڭ پاريجدە وتكەن ديپلوماتيالىق كونفەرەنسيادا بىرنەشە بەيبىت كەلىسىمگە قول قويىلدى، ونىڭ ىشىندە ەڭ تانىمالى - ۆەرسال كەلىسىمى بولاتىن.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وتكەن سوعىستاردان ايىرماسى - مۇندا جەڭىلگەندەردىڭ بەيبىتشىلىك شارتى تۋرالى پىكىرى سۇرالمادى. ولارعا تەك بۇيرىق بەرىپ، ايتقاندارىن ىستەتتى. قاراشانىڭ 11- كۇنى ۆەرسال شارتتارىن ەستىگەن مارشال فوش «بۇل بەيبىت كەلىسىم ەمەس، نەبارى 20 جىلعا بىتىمگە كەلۋ!» دەگەن ەكەن.

ونىڭ ايتقانى راس بولىپ شىقتى. 1940 -جىلى فرانسيا تىزە بۇكتى، ناتسيستىك گەنەرالدار ونىڭ كاپيتۋلياتسياسىن پاريجدەگى ورماندا، ءدال سول، مارشال فوشتىڭ ۆاگونىندا قابىلدادى. وسىلايشا، باسقا سوعىستىڭ تاريحى باستالدى.

www.azattyq.org