قازاقتىڭ بايىرعى اي اتتارى جانە ايدىڭ توعاۋى
وسى كۇنى باتىستان جاڭا تۋعان اي كورىندى دە، اقشام سونە اي دا باتىپ كەتتى. وسى تۋعان اي كۇننەن كۇنگە كوتەرىلىپ تولا باستايدى. بۇل قۇبىلىس بۇگىن عانا بولعان جوق، تاريحتان سولاي. وسى تولعان ايدىڭ 11-نە - 2017 ج 12-28 كۇنىنە تۋرا كەلدى دە، اسپانداعى اي قورالاندى (شەڭبەر جاسايدى).
شەڭبەردىڭ شىعىس شەتى ۇركەر جۇلدىزىنا ءتيىپ تۇرادى. اتام قازاقتا بۇنى ايدىڭ توعاۋى دەيدى. اي باتىس جاقتا بولىپ، ۇركەر شىعىس جاعىندا بولعان كەزدى ايتىلادى. بۇل كورىنىستى اي توعاپ تۇر دەيدى.
بۇل 11 نە توعاعان قاڭتار ايى بولادى. ەرتەسى اي مەن ۇركەر جۇلدىزى جاقىن تۇرادى. بۇل كورىنىستى اۋلي قوندى دەيدى. ونىڭ ەرتەسى اي شىعىسقا ءوتىپ، ۇركەر باتىس جاقتا قالادى. بۇل كورىنىستى ءوتىپ شىقتى دەيدى. توعاۋى، اۋلي قونۋى، ءوتىپ شىعۋى بارلىعى 11، 12، 13-نە تۋرا كەلگەندىكتەن ناق قاڭتار ايى بولادى. وسى قاڭتار ايىنىڭ 11-17 دەيىن كۇن قاتتى سۋىتاتىن مەزگىل. مۇنى اقپاننىڭ اقىرعان التى كۇنى دەيدى.
كەلەسى ايىمىز ءۇشتىڭ ايى دەلىنەدى. بۇل اي توعىزىنا توعايدى. توعىزى توعايدى، ونى اۋلي قونادى، ون ءبىرى ءوتىپ شىعادى. نەگىزىنەن سۋىق اي، سوندىقتان اتا بابامىز، ءۇشتىڭ ايى كۇشتىڭ ايى دەلىنەدى.
ونان كەلەسى اي ءبىردىڭ ايى دەلىنەدى. بۇل ايدا سۋىق اي، بۇل اي 7 سىنە توعايدى. 8-اۋلي قونادى، 9 ءوتىپ شىعادى. وسى ءبىردىڭ ايدىڭ ءبىرى كۇنى بۋددا دىنىندەگىلەردىڭ جىل باسى كۇنى بولىپ، جاڭا جىل كەلدى دەپ، «شاعان» مەرەكەسىن تويلايدى. ال قازاقتا ءارقانداي ۋاقىتتا 7-سانىن كيەلى ساناپ، وسى 7-دە توعاعان ايدى، جىلدىڭ باسى دەپ، اي تۋعان سوڭ ءۇش - جەتى (21 كۇن) وتكىزىپ، تىلەۋ تىلەپ، كوجە جاساپ، ناۋرىز كوجە دەپ اتاعان. سول سەبەپتى ءبىردىڭ ايىنىڭ 20 سىن جىلدىڭ باسى دەپ، جىل اتاۋىن اۋىستىرعان. ۇستىمىزدەگى تاۋىق جىلى تۇگەپ، ءيت جىلى كىرەدى. ەندى كىرەتىن اي كوكەك ايى. بۇل اي كۇن ەداۋىر ۇزارىپ قالادى. بۇل اي 5-نە توعايدى.
وسى كەزدە ورماندا، تاۋدان تۇندە كوكەك دەگەن قۇس شاقىرعان داۋسى ەستىلەدى.
وسى كوكەك ايىنىڭ 10 نان 15 ارالىعىنداعى 5 كۇندى وت امال دەيدى. وسى 5 كۇننىڭ ىشىندە جاۋىن- شاشىن، بوران بولىپ، كۇن كۇرت سۋىتادى. وت امال جاقسى بولسا، وت العانشا، جامان بولسا ويىلعان جۇت دەگەن (ءتامسىل قالعان). دەگەنمەن مال شارۋاشىلىعىندا، ساق بولاتىن مەزگىل.
وسى كوكەك ايىنىڭ 20 سىندا ءساۋىر دەگەن امالدىڭ كىرۋى، 25 ى شىعۋى. وسى 5 كۇن ىشىندە جاڭبىر جاۋسا، الداعى جازىمىز جاڭبىرلى بولادى دەپ قۋاناتىن بولعان. ال جاڭبىر جاۋماي، جەل سوعىپ، بوران بولسا، جالعاستى بوران بولادى دا، 40 كۇنگە جالعاسادى. مۇنى ءساۋىردىڭ 40 كۇن قارا بورانى دەلىنەدى. ءارى ساۋىردە جاڭبىر جاۋماعاندىقتان، الداعى جازىمىز جاڭبىرسىز بولادى دەپ قورقاتىن بولعان. بۇرىنعى كەزدەگى وقىمىستى ادامدار، وسى ءساۋىر امالىن توسىپ، ءساۋىردىڭ بۇلتىنان بۇلت ءبولىپ، الىپ قالادى دەلىنەدى.
مامىر ايى 3 نە توعايدى. 4-اۋلي قونىپ، 5 ءوتىپ شىعادى. مامىردىڭ 10-15 ارالىقتا، جاڭبىر شاشىن بولادى. سۋىق اۋدانداردا قار جاۋادى، بۇل كەزدى ساراتان زاۋزا دەيدى. زاۋزا دەگەن مالشىنىڭ قىزى ەكەن. كۇزەلگەن جالاڭاش تۇيەمەن قىرعا وتىنعا بارعان جەردە، اياق استى قاردى بوران بولىپ، ءوزى دە تۇيەسى دە ۇيىنەن اداسىپ، ءۇسىپ ولگەن ەكەن.
ماۋسىم ايى ايدىڭ بىرىنە توعايدى. ۇركەر جۇلدىزى وسى كەزدە وتە تومەن باتىس جيەكتە بولادى. بۇل مەزگىل اي اراسى ءولىارا مەزگىلىمەن، ايدىڭ توعاۋى قاتار كەلگەندىكتەن، بىرنەشە كۇن جاڭبىرلى بولادى. قىر جەرلەردەگى قىرقىلعان كۇزەلگەن مالدار ءۇشىن ءقاۋىپتى.
شىلدە ايى. شىلدە ايىندا اسپاندا ۇركەر كورىنبەيدى. بۇل كەزدە ۇركەر جەرگە ءتۇستى دەلىنەدى. دەگەنمەن وسى ماۋسىم ايى اياعى مەن شىلدە ايى باسىندا ءولىارا كەزدە جاڭبىر جاۋسا ادامدار جاقسىلىق دەپ بىلەدى. ۇركەر سۋعا ءتۇستى، بيىلعى جاز جاڭبىرلى بولادى دەلىنەدى.
ال وسى كەزدە ەشقانداي جاڭبىر جاۋماسا، ۇركەر قىرعا ءتۇستى دەپ، بيىلعى جازىمىز قۇرعاقشىلىق بولادى دەپ قورقاتىن بولعان. كوبىنەسە اتالارىمىز ماۋسىم مەن شىلدە اراسىندا تاساتتىق بەرىپ، قىرعا شىعىپ جاماعاتپەن 2 راكاعات ناماز وقىپ، مال سويىپ، تىلەۋ تىلەگەن. 40 كۇن جازدىڭ ەڭ ىستىق كۇندەرى بولعاندىقتان، 40 كۇن شىلدە - شىجىعان شىلدە دەگەن.
تامىز ايى. تامىز ايىنىڭ 21-دە تاڭعا جاقىن ۇركەر جۇلدىزى شىعىستان تۋادى.
ميزام ايى (قىركۇيەك). ميزام ايىنىڭ 19-دا اي مەن ۇركەر اسپان الەمىندە ەدەۋىر جاقىنداسادى. بۇل كەزدە تۇندە شىق تۇرىپ، ءشوپتىڭ باستارى سۋلانادى.
قازان ايى. قازان ايى 17-دە توعايدى. جاۋىن شاشىن بولۋى ابدەن مۇمكىن. قاراشا ايى. قاراشا ايى 15 نەن توعايدى. 15 مەن 20 سى ارالىعىندا العاشقى جۇقا قار جاۋادى. بۇل كەزدى «بوقىراۋىن» دەلىنەدى. قىران كوتەرىپ، قانسونارعا شىعىپ، اڭ - قۇستىڭ ءىزىن شالادى.
جەلدى ايى. 13-نە توعايدى. توعاۋى كەزىندە قار، جاڭبىر نەمەسە بۇلتتى بوران بولادى. كۇن سۋىتىپ، قىستىڭ ىزعارى بىلىنەدى.
قازاقشا اي اتتارى:
قاڭتار
ءۇشتىڭ ايى (اقپان)
ءبىردىڭ ايى (ناۋرىز)
كوكەك ء(ساۋىر)
مامىر
ماۋسىم
شىلدە
تامىز
ميزام (قىركۇيەك)
قازان
قاراشا
جەلدى (جەلتوقسان)
P. S: بۇل اي اتتارىن، اي ەسەپتەرىن اي اراسىنداعى امال كۇندەردى ايدىڭ تۋۋى، توعاۋى ءولىاراسى، بۇرىنعى ابىز اتالارىمنان ۇيرەنگەنىمدى كوپشىلىك قاۋىمعا ۇسىنىپ وتىرمىن.
تابىس جوداي
bilim-all.kz