ستالين قازاق دەگەن حالىقتى مەنسىنگەن جوق- تالاس وماربەكوۆ

None
None
استانا. قازاقپارات - «اشتىق» تاقىرىبى از ايتىلعان جوق. بۇل ماسەلە جان- جاقتى زەرتتەلدى دە. الايدا وسى ماسەلەگە دەگەن پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ كوزقاراسىنىڭ ءارتۇرلى بولۋى - ءالى كۇنگە دەيىن ويدى سان- ساققا جۇگىرتۋگە نەگىز بولىپ وتىر.

جاقىندا رەسەيلىك www.ia-centr.ru سايتىندا سەرگەي ماساۋلوۆ دەگەن اۆتوردىڭ «روسسيا- كازاحستان: و ۆرەدە ۆوين پامياتي» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. سول ماقالادا اۆتور مەملەكەتتەردىڭ نەگىزىندە ميف جاتقاندىعىن ايتا وتىرىپ، اشتىق تاقىرىبىن دا قازاقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە يدەيالاندىرىپ العاندىعىن ءسوز ەتەدى.

«قىرعىزستانعا اۋعان قازاقتار نەگە امان قالدى؟ قازاقستانداعى قازاقتار نەگە كوپ قىرىلدى؟ الدە كەڭەستەر بيلىگى قازاقتاردى قىرۋدى ماقسات ەتتى دە، قىرعىزدارعا قىرعيداي تيمەدى مە؟ الدە قازاق بيلىگى كەڭەستىك يدەولوگيانى قىرعىنعا ادەيى اينالدىرىپ جىبەردى مە؟ مۇنداي يدەيانى تۋىنداتىپ جۇرگەن جالعان تاريحشىلاردىڭ ۇگىت- ناسيحاتى. قۋانتاتىنى سول، قازاقستاننىڭ قازىرگى بيلىگىندەگى يدەولوگتار تاريحقا سارابدال ساياساتپەن باعا بەرەدى. سونىڭ ارقاسىندا ساناداعى سوعىس زارداپتارى ورشىگەن ەمەس» دەگەن ءتۇيىن جاسايدى.

 جالپى «اشتىق تاقىرىبى» قانشالىقتى زەردەلەندى، قالاي زەرتتەلدى؟ قانداي باعا بەرىلدى؟ وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىم، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ورتالىق ازياداعى ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى زەردەلەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى تالاس وماربەكوۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

**

- قازاقستاندا اشارشىلىق بولعانىن شەتەلدىڭ بەدەلدى، وسى تاقىرىپتى زەرتتەگەن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبارى مويىندادى. ولاردىڭ ىشىندە ستيۆەن ۋيتكروفت بار. ول ءوزى اۋستراليا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، سوسىن انگليانىڭ بەلگىلى ارداگەر تاريحشىسى روبەرت دەۆيس. بۇلاردان بۇرىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە امەريكالىق تاريحشىلار اشتىقتى كەڭىنەن مويىنداعان بولاتىن. امەريكالىق تاريحشى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى روبەرت كونكۆەستىنىڭ «جاتۆا سكوربي» دەگەن كىتابى كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە جازىلعان. ول كەيىن ورىس تىلىنە اۋدارىلدى. قازىر وسى تاقىرىپپەن بەلسەندى اينالىسىپ جۇرگەن، يتاليالىق تاريحشى نيكولا پيانچيەلونىڭ جاقىندا 37 بەتتەن تۇراتىن «ستالينسكايا ەرا ي ەگو ۆلاست» دەپ اتالاتىن ماقالاسى جارىق كوردى. وندا كەڭەستەر وداعى مەن قازاقستانداعى اشتىق تۋرالى جان- جاقتى زەرتتەۋ جاسالعان. ولار قازاقستانداعى اشارشىلىقتى ستاليندىك ساياساتپەن بايلانىستىرادى.

وسى تاقىرىپپەن اينالىسىپ جۇرگەن بارلىق شەتەلدىك مىقتى تاريحشىلار ءبىر اۋىزدان قازاقستاندا اشارشىلىقتىڭ بولعانىن، بۇعان قازاق حالقىنىڭ كىنالى ەمەس ەكەنىن دە مويىندايدى. «قازاق ءوزىن ءوزى اشتان قىردى، جالقاۋ حالىق بولدى، مالدىڭ سوڭىندا ءجۇردى» دەپ ايتاتىندار دا بار. سوسىن قازاقتا شولاق بەلسەندى كوپ شىعىپ، وزدەرى رۋ- تايپاعا، جۇزگە ءبولىنىپ، ءبىرىن ءبىرى ۇستاپ بەرىپ، قۋعىن- سۇرگىندى ۇدەتتى دەگەن كوزقاراس بار. ارينە، بۇل ستاليندىك قۋعىن- سۇرگىنگە قاتىستى ماسەلە بولعانىمەن، اشارشىلىق ماسەلەسىندە رۋ- تايپالىق، جۇزدىك كوزقاراس بولمادى. ءبىر رۋ ءبىر رۋدى اشارشىلىققا ۇشىراتا الاتىنداي جاعداي بولمادى. بۇكىل قازاق قىرىلدى، ساندالىپ بەزىپ، بوسقىن بولدى. بۇنداي جاعداي ۋكراينادا دا، سولتۇستىك كاۆكازدا دا بولدى. ولاردا دا ادام كوپ قىرىلدى.

- جالپى اشتىق جىلدارىنداعى حالىقتىڭ شىعىنى تۋرالى دا ءارتۇرلى كوزقاراس بار...

- شەتەلدىك تاريحشىلاردىڭ قانشا ادام قىرىلدى دەگەن ماسەلەدە كوزقاراستارى بىزدەن ءبىراز الشاق. روبەرت كونكۆەست قازاقستانداعى اشتان قىرىلعانداردىڭ سانى ءبىر ميلليوننان استام ادام دەپ سانايدى. روبەرت دەۆيس پەن ستيۆەن ۋيتكروفت تا وسى پىكىرمەن كەلىسەدى. نيكولاي پيانچيەلو بۇل ساندى 1,5 ميلليونعا جەتكىزەدى. ال ءبىزدىڭ قازاق تاريحشىلارى ءارتۇرلى سيفرلار ايتادى. ماناش قوزىبايەۆ، قايدار الداجۇمانوۆتار 1,750 ميلليون ادام قىرىلعان دەيدى. مەن 2 ميلليوننان استام دەگەن پىكىردەمىن.

- ءسىزدىڭ كەيبىر ەڭبەكتەرىڭىزدە 3 ميلليون 379 مىڭ ادام دەگەن سيفر كەزدەسەدى؟

- بۇل رەسمي دەرەك سول كەزدەگى رەسپۋبليكانىڭ ساناق باسقارماسى «نارحوز ۋچيەت» دەپ اتالعان. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋعا باعىنعان، «ستات ۋپراۆلەنيە» دەپ اتالدى. سول باسقارمانىڭ باستىعى مۇحتار ساماتوۆ دەگەن ادام بولدى. بۇل كىسى بەلگىلى ادام. «الاشورداعا» بۇيرەگى بۇرعان، قازاققا جانى اشيتىن ادام ەدى. ونىڭ ورىنباسارى ماتسكيەۆيچ دەگەن بولعان. ءبىزدىڭ مۇراعاتتاردا ماتسكيەۆيچتىڭ ميرزويانعا جازعان حاتتارى بار. ال مۇحتار ساماتوۆتىڭ ءوزىنىڭ 1936 -جىلى ماسكەۋگە جازعان حاتى بار، ونىڭ كوشىرمەسى ميرزويانعا دا جولدانعان.

مۇحتار ساماتوۆ 1930-36 -جىلدارى جىل سايىنعى اۋىلدىق جەرلەردەگى مال ساناعىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنگەن. سەبەبى ساناقشىلار مالمەن قاتار ادام سانىن دا ەنگىزگەن. مال ساناعى جىل سايىن ماۋسىم، شىلدە ايلارىندا جۇرگىزىلگەن. قاراپ وتىرساق، 1931-33 -جىلدار ارالىعىندا 3 ميلليون 379 مىڭ ادام جوق. ءبىراق استىندا مۇحتار ساماتوۆ: «بۇلاردىڭ بارلىعى قىرىلماعان. بۇل جالپى كەمۋ. بۇنىڭ ءبىراز بولىگى بوسقىندار. ءبىراق ولار ءتىرى. ولار باسقا جاققا اۋىپ كەتكەن» دەپ ەسكەرتەدى. ءبىز ول بوسقىنداردىڭ سانىن انىقتادىق. ولار ءبىر ميلليوننىڭ اينالاسى. قىتايعا كەتكەندەردىڭ سانى ءجۇز مىڭعا جاقىن. ولاردىڭ 87 مىڭدايى قىتايعا بارىپ، سوندا تىركەلگەن. سەبەبى 1930 -جىلدارى قىتايدا ءتولقۇجات جۇيەسى جاسالعان. ارينە، شەكارادا شەيىت بولعاندارى دا بار. قالعاندارى رەسەيگە، قىرعىزعا اۋعان. وندا بارعانداردىڭ دا ءبىرازى قىرىلدى. كوپشىلىگى امان قالدى.

- قىتايعا ميلليوننان استام ادام اۋدى دەگەن دەرەك بار عوي. وعان نە دەيسىز؟

- بۇل دەرەكتى ورىستىڭ پولياكوۆ پەن جيرونسكايا دەگەن ەكى تاريحشىسى شىعاردى. ولار مۇحتار ساماتوۆتىڭ حاتىن تاۋىپ العان، سوسىن «3 ميلليوننان استام ادام جوق، بارلىعى قىرىلماعان بولسا، قىتايعا اۋعان» دەپ ويشا قورىتىندى جاساي سالعان. ولار، سونداي- اق رەسەي مەن وزبەكستانعا اۋعانداردىڭ سانىن قوسىپ، اشتان قىرىلعانداردىڭ سانىن ازايتىپ كورسەتىپ وتىر. وزبەكستانعا اقتوبە، ماڭعىستاۋ ايماقتارىنان اۋعان، كوپشىلىگى قاراقالپاق ايماعىندا تۇردى. قىرعىزستانعا دا ءبىراز ادام اۋدى. وندا بارعانداردىڭ كوپشىلىگى امان قالدى.

- ال قىرعىزستاندا قازاقستانداعىداي اشتىق بولمادى دەيدى...

- وزبەكستان مەن قىرعىزستاندا نەگە اشارشىلىق بولماعان؟ سەبەبى ول جەردىڭ تابيعاتى كۇردەلى. جىلعا- جىلعانىڭ اراسىندا جۇرگەن حالىق. حالقىنىڭ سانى دا ناقتى بەلگىسىز بولدى. مالىنىڭ سانى تىپتەن بەلگىسىز ەدى. قىرعىزدى قىرعىزدار باسقاردى. بىزدەگى سياقتى ەۆرەي باسقارماعان. قازاقتىڭ جاپان دالاسى مالدى جاسىرىپ قويۋعا وتە قولايسىز. نيكولا پيانچيەلو رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر مالىمەتىن كەلتىرەدى، «شىن مانىندە قازاقستانداعى مالدىڭ جالپى سانى 40 ميلليون ەمەس، 30 ميلليوننان ءسال عانا اسادى. ءبىراق گولوشەكين باستاعان توپ جوعارىعا جاقسى كورىنەمىز دەپ، بىزدە 40 ميلليونعا جۋىق مال بار دەپ جازعان». جالپى قانشا ميلليون بولسا دا، مالدىڭ قالعانى 4 ميلليوننان ءسال عانا استى. مۇنىڭ ءوزى قازاقتى قىرۋعا الىپ كەلدى.

- جالپى كەيبىر تاريحشىلار ءالى كۇنگە دەيىن اشتىققا ساياسي باعا بەرىلمەدى، ول قازىرگى بيلىك ايتىپ جۇرگەندەي «ورتاق تراگەديامىز» ەمەس، ادەيى قولدان ۇيىمداستىرىلعان گەنوتسيد دەگەن پىكىر ايتادى. ءسىز وسى پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟ اشتىققا ساياسي باعا بەرىلدى مە؟

- بۇل بويىنشا 1992 -جىلى 22 - جەلتوقساندا پارلامەنتتە كوميسسيانىڭ قاۋلىسى شىققان. بارلىعى سول كەزدەگى «ەگەمەن قازاقستان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا» سەكىلدى گازەتتەردە جاريالاندى. كوميسسيانى دەپۋتات ءارى تاريحشى - ماناش قوزىبايەۆ باسقاردى. ءوزىم سول كوميسسيادا جۇمىس ىستەدىم. كوميسسيا قۇرامىندا جيىرمادان استام ادام بولدى. بارلىق مينيسترلەر، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ باستىعى، ىشكى ىستەر ءمينيسترى، تاريحشىلار بولدى، بۇل وتە بەدەلدى كوميسسيا ەدى. سول كوميسسيا رەسمي تۇردە قورىتىندى جاساپ، باعاسىن بەرگەن.

ۋكراينا مۇنى گەنوتسيد دەپ جاريالادى. ول جاقتا راسىمەن گەنوتسيدكە ۇقسادى. ءاربىر شارۋانىڭ ۇيىندەگى قامباداعى استىقتى سىپىرىپ، كۇزەت تۇردى، ءبىر دەريەۆنيا ەكىنشىسىنە بارا المادى، قىزىل اسكەر قورشاپ الدى. بارلىق قاتىناس جولدارىن جاۋىپ تاستادى. ءبىزدىڭ قازاقتار قايدا بارام دەسە دە ءوز ەرىكتەرى بولدى. بوسقىن بولىپ باسقا ەلگە ءوتىپ كەتتى. بۇلاردا ءبىر دەريەۆنيانى قورشاپ الىپ، سول اۋىل اشتىقتان قىرىلىپ قالدى. بىزدە ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى كۇيرەدى. قازاقتىڭ 94 پايىزى اۋىلدا تۇرىپ، نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. التى پايىزى عانا قالادا تۇرعان. ارينە، جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا بولدى. ولار ەپتەپ تارى ەكتى. ءبىراق قازاقتاردىڭ نەگىزگى تاماعى - ەت ەدى. ەت دايىنداۋ ناۋقاندارىندا «سويۋزمياسو»، «موسكۆا مياسو» سياقتى قوعامدار ءبىزدىڭ مالدى سىپىرىپ الدى. نەگىزگى تاماعىن تارتىپ العان سوڭ، قازاقتار جاپپاي قىرعىنعا ۇشىرادى. قازاقتاردان ەتتى قالاي تارتىپ العانى جايلى ماسكەۋدەگى رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق ارحيۆىندە ساقتاۋلى. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ نەگىزگى ازىعى - مالىن تارتىپ العاندىقتان دا، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى كۇيرەگەندىكتەن اشتىق جاپپاي سيپات الدى.

 1928 -جىلى قازاقتىڭ ەڭ ءىرى بايلارىن كامپەسكىلەگەن كەزدە، ولاردىڭ مالدارىن تارتىپ العان. بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. ارينە، ەلدىڭ ىشىندەگى كەيبىر شولاق بەلسەندىلەر كىمنىڭ مالىن كىمگە بەرگەنىن كورىپ وتىر عوي، سوندىقتان دا ايتىپ قويدى. شولاق بەلسەندىلەر ماسەلەسى رەسمي پارتيالىق قاۋلىلاردا «لجەبەلسەندى» دەپ كورسەتىلەتىنى بار. ول قاۋلىلاردا بەلسەندى سىماقتاردىڭ اسىرا سىلتەگەنى، قاتەلىكتەر كوپ جاساپ جاتقانى ايتىلعان. ونداي بەلسەندىلەر بۇكىل ەلدى جالعىز ادام بيلەپ، دەموكراتيا جوعالعان كەزدە، توتاليتارلىق جۇيە ورناعان كەزدە پايدا بولادى. ويتكەنى گولوشەكين بارلىق وبلىسقا ۋاكىلدەر جىبەردى. ولاردىڭ كەيبىرى وتە جوعارى، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى شولاق بەلسەندى بولدى، اسىرا سىلتەدى.

بىزدەگى ۇلكەن قاتەلىك قازاقتىڭ جازۋشى- اقىندارى، جۋرناليستەرى دە اشتىقتى ايتۋعا قۇمار. ولار، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەردى وقىمايدى. مەنىڭ 1997 -جىلى شىققان «قازاقتىڭ قاسىرەتى» دەگەن كىتابىم بار، سونىڭ سوڭعى بولىمىندە اشارشىلىققا دەموگرافيالىق تالداۋ جاسالعان. سول تالداۋلاردى، ءوزىمىزدىڭ تاريحشىلاردى وقىسا كوزدەرى جەتەدى، بۇل جالپى قازاقتى قىرۋ ءۇشىن جاسالعان ساياسات ەمەس. بۇكىل ەلدە ورىن العان ساياسات. ستالين قازاقتى قىرماق بولدى دەگەن كوزقاراس - قاتە كوزقاراس. ءبىز وندا تاريحتى بۇرمالاپ كەتەمىز. ويتكەنى ستالين قازاق دەگەن حالىقتى مەنسىنگەن جوق. بۇل مالدىڭ ارتىندا جۇرگەن جابايى حالىق دەپ قارادى. مال بۇلاردا وتە كوپ دەپ قارادى. گەنوتسيد ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، قازاق دەگەن حالىقتى ارتتا قالعان، دامىماي قالعان حالىق دەپ ساناعاندىقتان، ونى ەلەۋلى ۇلت، حالىق دەپ قاراماعاندىقتان ستالينگە ونى قۇرتۋ تۇككە دە كەرەك بولمادى.

1930 -جىل، شىلدە ايىندا اشارشىلىق قارساڭىندا شەشىم قابىلدانعان. قازاقستاندا مال باسىنىڭ وتە كوپ ەكەنى ايتىلادى. يندۋسترياليزاتسيا كەزىندە ماسكەۋدى ەتپەن قامتاماسىز ەتەتىن نەگىزگى ايماق قازاقستان بولدى. ەتتىڭ 20-30 پايىزىن ءسىبىر، سولتۇستىك قاپقاز بەرەتىن بولدى. استىقتى باسقا ايماقتار بەرەتىن بولدى. جوعارىدا جاپپاي استىق دايىنداۋ ناۋقانى باستالدى. 1928 -جىلى قاڭتاردا ستاليننىڭ ءوزى ءسىبىردى ءوز كوزىمەن كورىپ، سول جاقتىڭ كۋلاكتارىنان استىق جيناۋدى تالاپ ەتتى. گولوشەكيننىڭ استىق دايىنداۋعا تاپسىرما بەرەتىن جاسىرىن حاتى قازىر نوۆوسىبىردىڭ مۇراعاتىندا تۇر. 1928 -جىلدان باستاپ، استىق، ەت دايىنداۋ قاتتى قارقىن العان.

- ءسىزدىڭ «گولودومور» اتتى كىتابىڭىز بار. سول تەرميندى نە ءۇشىن پايدالاندىڭىز؟

- ونىڭ ماعىناسى - اشتان قاتىپ قالعان. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم، قازاقستاندا دا «گولودومور» بولدى. ءبارى بىردەي بوسقىن بولعان جوق. وتانىندا ارى- بەرى بوسىپ ءجۇرىپ، قىرىلدى. ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمنىڭ مۇنى گەنوتسيد دەپ ايتۋعا نەگەقۇمار ەكەنىن ايتايىن. بۇنىڭ ناتيجەسى، شىنىندا دا، ادام شوشىرلىقتاي. قازاقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان. شەتەلدىكتەردىڭ ەسەبى بويىنشا، جالپى كەڭەستەر وداعى بويىنشا بۇكىل ەلدە 6 ميلليون ادام قىرىلدى. سونىڭ 30 پايىزى - ۋكرايندار، تورتتەن ءبىرى- قازاقتار. قالعاندارى سولتۇستىك قاپقاز، تاعى باسقالار.

ۋكراين تاريحشىلارى حالقىنىڭ 5-7 ميلليونى قىرىلدى دەپ ەسەپتەيدى. ولارداعى حالىق سانى بىزدەن كوپ قوي. ال بىزدە 2 ميلليون دەپ العان كۇننىڭ وزىندە حالىقتىڭ 50 پايىزىنا جاقىنداپ قالادى. ۋكراينادا قىرىلعاندار - ۋكرايندار، بىزدە - قازاقتار. ياعني اشتىقتىڭ ماقساتى گەنوتسيد بولماعانىمەن، ناتيجەسى گەنوتسيدكە اكەپ سوعىپ وتىر.

 گەنوتسيد دەگەنىمىز بەلگىلى ءبىر حالىقتى قاساقانا جويۋ. وسى حالىقتى قۇرتايىق، جويايىق دەگەن ماقساتپەن جۇزەگە اسادى. جەرىن، ەلىن تارتىپ الۋ ءۇشىن. سوۆەت تۇسىندا ۇلتتى مويىندامادى. سوندىقتان ونداي ساياسات بولمادى. اشتىقتىڭ ءورىس الۋى مەحانيزمى گەنوتسيدكە جاتپايدى، ال ناتيجەسى گەنوتسيدكە ۇقساس.

- ءسىز جاڭا «ادەبيەتشىلەر مەن جۋرناليستەر كوپ نارسەنى بۇرمالايدى» دەگەن ەدىڭىز. كوركەم ادەبيەتتە اشتىق قالاي سيپاتتالعان؟

- ءبىزدىڭ كوركەم ادەبيەتتىڭ كەمشىلىگى ماسكەۋدە وسى ساياساتتىڭ باسىندا تۇرعان ادامداردى سيۋجەتكە ەنگىزبەيدى. مىسالعا، «اق بوز ۇيگە» نەگە ستاليندى كىرگىزبەسكە، نەگە گولوشەكيندى كىرگىزبەسكە؟ نىعمەت نۇرماقوۆ، وراز جاندوسوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ سەكىلدى ۇلتقا جانى اشىعان ناركومدارىمىز بولدى. ولاردى دا كىرگىزۋ كەرەك. كوركەم وبراز رەتىندە. جالپى اشتىق ماسەلەسىندە اۋىلداعى قىرىلعان حالىقتىڭ جاعدايىن عانا كورسەتسەك، ول ناقتى ءبىر ناتيجە بەرە المايدى. ونىڭ تاربيەلىك ءمانى دە از بولادى. ويتكەنى ونى وقىعان جاستار وسىنشاما قاسىرەتتىڭ نەلىكتەن ورىن العانى تۋرالى ويلايدى. نەلىكتەن بولعاندىعىن ءبىلۋ ءۇشىن روماندارعا ستاليندى قوسۋ كەرەك. ستاليننىڭ اينالاسىنداعى ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىن، ولار قابىلداعان ساياسي شەشىمدەردى دە قوسۋ كەرەك.

كوركەم ادەبيەتتىڭ ىشىندە شەرحان مۇرتازانىڭ « قىزىل جەبە» رومانى الدەقايدا بيىك دەڭگەيدە تۇر. سەبەبى وندا كرەملدىڭ باسشىلارى دا كىرگىزىلگەن. وندا تۇراردىڭ بەينەسى جاقسى اشىلعان. اشارشىلىق تا سونداي بۇكىلوداقتىق سيپات العان وقيعا. ۋكرايناداعى اشتىقپەن سالىستىرا وتىرىپ، سيپاتتاۋ قاجەت. ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ اراسىندا ۋكرايناعا دەيىن بارعان بوسقىندار بار عوي، ول جاقتا وتە كوپ قازاق بوسىپ كەتتى. تابولسك، پوۆولجە جەرىنىڭ وزىندە دە اشتىق بولعان. سول كەزدەگى ءسىبىر باسشىلارىنىڭ دا حاتتارى دا بار. «مۇندا اش قازاقتار قاپتاپ كەتتى. ولاردى نە ىستەيمىز؟ » دەگەن جانايعايلارى بار. مىنە، روماندارعا سولاردى دا كىرگىزۋ كەرەك. ەگەر، اشتىق تاقىرىبى تەك قازاق دالاسىمەن عانا شەكتەلسە، ادەبيەت اشارشىلىقتىڭ شىنايى شىندىعىن اشىپ بەرە المايدى.

- دەرەكتەردى بۇرمالاۋ ءجيى كەزدەسەدى دەيسىز. جالپى مۇراعات دەرەكتەرى قانشالىقتى پايدالانىلدى؟

- نەگىزى ارحيۆ 90-جىلدارى، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى جاقسى اشىلدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ اقتاڭداقتار پارلامەنتكە وتە قاتتى اسەر ەتتى. قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان بوزداقتاردىڭ ۇرپاقتارى ايعاي كوتەردى. سول كەزدەرى تاريحقا، تاريحىمىزداعى اقتاڭداقتارعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىندى. 1997 -جىل ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن «قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى»، 1998 -جىل«تاريح جىلى» دەپ اتالدى. 2000 -جىلعا دەيىن اشتىق تاقىرىبى، الاش يدەياسى، قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان بوزداقتارىمىز تۋرالى ءبىرشاما جۇيەلى زەرتتەۋلەر جاسالدى. وسىدان كەيىن ارحيۆكە قول جەتكىزۋ قيىنداي باستادى. سوندىقتان دا قازىر وسى تاقىرىپتاردى دوكتورانتتارعا بەرە بەرمەيمىز. ويتكەنى دوكتورانت ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە بارسا وعان ونىڭ كىرۋى قيىن. قازىرگى قىتاي مەن رەسەيگە قاتىستى قازاقستاننىڭ گەوساياسي جاعدايى وتە كۇردەلى عوي. سوندىقتان دا ارحيۆ قىزمەتكەرلەرىنە «قۇجاتتاردى ابايلاپ بەرىڭدەر» دەگەن ارنايى تاپسىرمالار بەرىلگەن شىعار.

تاريحشى رەتىندە ايتارىم، اشتىق، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن، الاشوردا سەكىلدى ماسەلەلەر زەرتتەلىپ ءبىتتى. ءبىراز دەرەكتەر جاريالاندى. وكىنىشكە قاراي، زەرتتەلگەن دەرەكتەردى وقىماي، قورىتپاي ۇشقارى پىكىر ايتۋ باسىمداۋ... سوندىقتان ءبىرىنشى دەرەكتەردى وقىپ العان دۇرىس. ءبىز رەسەي، وزبەكستان سەكىلدى ەلدەردەن ۇلگى الۋىمىز كەرەك. ولار پىكىر ايتپاس بۇرىن قۇجاتتى مۇقيات قارايدى.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، سوڭعى شيرەك عاسىردا جاستاردىڭ ساناسىندا تاريحي جادى قالىپتاستىرا الدىق پا؟

- جاستاردىڭ ساناسىندا ۇلتتىق تاريحي جادى قالىپتاسپادى. مەن كۇن سايىن اۋديتوريادا ءدارىس وقيمىن. سەبەبى ءبىزدىڭ جاستار سوڭعى 10-15 جىلدا سمارتفونعا بەت بۇرىپ كەتتى. ينتەرنەت كىتاپتى الماستىردى. سول سەبەپتى دە، كىتاپحانانى دا ەلەكتروندى قىلىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ ەڭبەكتەرىمىزدىڭ بارلىعى سيفرلى تەحنولوگياعا اينالۋدا. ويتكەنى جاستارعا ىڭعايلى بولسىن دەگەن نيەت. ءبىراق بۇل بالالاردى پلاگياتقا ۇيرەتىپ جاتىر. ۇيگە تاپسىرما بەرسەڭ، ينتەرنەتتەگى دايىن ماتەريالداردى كوشىرىپ كەلەدى. ءتىپتى نە كوشىرگەنىن وقىمايدى دا. دەمەك، كىتاپقا دەگەن قۇمارلىق ازايدى. كىتاپحانادا وتىرىپ، مونوگرافيا وقيتىن جاستار ازايىپ بارا جاتىر. سوندىقتان دا تاريحي جادى قالىپتاسا قويعان جوق. تاريحي جادىنى مەكتەپتە قالىپتاستىرۋ كەرەك.

قازىر مەنىڭ باسشىلىعىممەن 12 جىلدىق باعدارلاما نەگىزىندە 5,6 سىنىپتارعا وقۋلىق جازدىق. وقۋلىقتاردى بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي شەكتەپ، كوركەمدەپ، بالانى ويلاندىراتىنداي، تارتىمدى بولاتىنداي كوپتەگەن سۇراقتاردى دا كىرگىزدىك. جالپى بالالار بۇل وقۋلىقتاردان جاقسى تاريحي ءبىلىم الا الادى. ءبىراق بۇل ءبىلىم وبرازدى ءبىلىم، عىلىمي ءبىلىم ەمەس.

ۋنيۆەرسيتەتتەردە قازىر تاريح فاكۋلتەتىنەن وزگە ماماندىقتارعا XX عاسىر باسىنان باستاپ عانا وقىتاتىن بولدى. ونىڭ باعدارلاماسىن جاساۋدى دا ماعان تاپسىرعان. كەزىندە مەن بۇعان قارسى بولدىم. ءبىراق جوعارىداعى شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ قالاۋى سونداي بولدى. ولاردىڭ ايتقان ءۋاجى: «تاريح 5-9 - سىنىپ ارالىعىندا وقىلادى، بارلىق كەزەڭىن وقىپ بىتەدى. تاريح ءپانىن وقىتۋدى مەكتەپكە اۋدارىپ وتىرعاندىقتان دا، ونى جوعارى بىلىمدە قايتالاماۋىمىز كەرەك». مەنىڭشە، تاريحتى ۋنيۆەرسيتەتتەردە بۇرىنعىشا وقىتۋ كەرەك ەدى. سەبەبى بۇل جەردە تاريح عىلىمي نەگىزدە وقىتىلادى. ءبىز سياقتى جاس ەلدە، ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق سانا- سەزىمى ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان، حالقىنىڭ سانى دا از ەلگە ۋنيۆەرسيتەتتەگى تاريحتى بۇرىنعىداي وقىتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. تاريحي جادى قالىپتاسۋ ءۇشىن، وبرازدى ءبىلىم ەمەس، عىلىمي ءبىلىم الۋ كەرەك.

- 2013 -جىلى سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ باستاماسىمەن، تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ تۋرالى باستاماسى بولعان ەدى. سودان بەرى 5 جىل ءوتتى. تاريحقا جاڭاشا كوزقاراس، قايتادان جازۋ دەگەننەن قانداي قورىتىندى شىقتى؟

- راس، ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجيننىڭ ۇلتتىق تاريحتى دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان. اتا تاريحىمىزعا قاتىستى ءىرى- ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىردى. 2013-2016 -جىلدارى ەلباسىنىڭ «حالىق تاريح تولقىنىندا» دەگەن باعدارلاماسى بولدى عوي. سونى تىكەلەي ءوزى باسقاردى. مەن اقوردادا بىرنەشە جينالىستا بولدىم. وسى باعدارلامانى جاساۋ ءۇشىن كوپتەگەن جۇمىستار جاسادىق. سونىڭ ءبارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى. ول كىسى 2014 -جىلى رەسەيگە ەلشى بولىپ كەتتى دە، قولعا العان ءىسىنىڭ اياقسىز قالعانى راس. قۋانىمىشىزعا وراي، ءتاجين قايتىپ كەلدى دە، ءتاجيننىڭ تىكەلەي مۇرىندىق بولۋىمەن« ۇلى دالا تاريحى مەن مادەنيەتى» دەگەن ءۇش جىلدىق باعدارلامامەن جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. ول رەسپۋبليكادا توعىز عىلىمي ورتالىق اشتى. سونىڭ ءبىرى، وسى مەن باسقاراتىن «ورتالىق ازياداعى ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى زەردەلەۋ ورتالىعى» . وتە قاجەت دەگەن عىلىمنىڭ باعىتتارىندا ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن ءوز قولىنا الىپ وتىر. قازىر تاريحتى قارجىلاندىرۋ دا جامان ەمەس. «رۋحاني جاڭعىرۋدى» دا ىشكى ساياسات ءبولىمى دايىندادى.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن

ەسەنگۇل كاپ قىزى

http://anatili.kazgazeta.kz

سوڭعى جاڭالىقتار