ادامنىڭ جازۋىندا مىنەز بار - شەرحان مۇرتازا
قولى قيسىقتاۋ، قياڭقىلاۋ كورىنەدى. جازۋىن ايتامىن. ادامنىڭ جازۋىندا مىنەز بار. جازۋىنا قاراپ، سوزىنە، سويلەمىنە قاراپ، بۇل حاتتىڭ اۆتورىن كوز الدىما كەلتىرمەكشى بولدىم. الدىمەن ءوزىم بۇرىن ءبىر دە ءبىر رەت كورمەگەن التاي تاۋى كەلدى كوز الدىما. بۇرىن كورمەگەن دۇنيە كوز الدىڭا قالاي ەلەستەيدى؟ سويتسەم، اتى، داڭقى جەر جارعان التاي تاۋىن اۆتور مىنا كونۆەرتتىڭ ىشىنە سىيدىرىپ جىبەرگەن ەكەن».
بۇل - شەرحان مۇرتازانىڭ ورالحان بوكەي تۋرالى جازعانى. تالانتىن تاپ باسىپ تانىپ، سوناۋ شىعىستان ارنايى الدىرعان شاكىرتى تۋرالى شەراعاڭنىڭ جازبالارى ەرەكشە جىلى. سۋرەتتەۋى قانداي ءدال: «الگى جىگىت بوساعا جاقتا سازارىڭقىراپ، باسىن ءبىر كەگجەڭ ەتكىزگەن كەزدە تولقىن-تولقىن بولىپ، يىعىنا دەيىن توگىلگەن قارا شاشى جەلپ-جەلپ ەتە قالدى. كوزى اش قاسقىردىڭ كوزىندەي ەكەن. مەن قاشان «وتىر» دەگەنشە كەكىرەيىپ تۇردى دا قويدى».
«ادامنىڭ جازۋىندا مىنەز بار» دەيدى شەراعا. ءيا، راس ايتادى. ونىڭ ءار سوزىنەن، مەيلى ول كوركەم شىعارما نە دەرەكتى دۇنيە بولسىن، ماقالا نە سۇقبات بولسىن، ەل الدىندا سويلەگەن ءسوزى نە ايتقان تىلەگى بولسىن، مىنەزى كورىنىپ تۇراتىن.
ءبىز شەرحان مۇرتازانى «ينتەرنات نانى» ارقىلى تانىدىق. كەيىن «قىزىل جەبەنى» وقىدىق. «ستالينگە حات» پەن «بەسەۋدىڭ حاتى» بار. «شىندىق شىرىمەيدى. شىندىقتىڭ بەتىن قانشا بۇركەمەلەگەنمەن، بۇركەنىشتىڭ ار جاعىنان ساۋلە شاشىراپ تۇرادى. شىن تاريح تا سونداي» دەيتىن تۇرار بەينەسى. كەيىن «اي مەن ايشانى» وقىدىق. جىلاپ وتىرىپ... ويتكەنى ايشانىڭ تاعدىرىن، ايشانىڭ بالالارىنىڭ تاعدىرىن جىلاماي وقۋ مۇمكىن ەمەس. كوزىڭنىڭ جاسى تىرس- تىرس تامىپ وتىرعاندا «باقا جۇتقان جىلانعا» دا جەتىپ قالاسىڭ. كىپ-كىشكەنتاي بارسحاننىڭ، ياعني بالا شەرحاننىڭ باتىرلىعىنا ريزا بولماي كور:
«شۇپ-شۇبار، قارا الا جىلان بۇكتەلىپ جاتىر. كوزى ولەگىزىپ، اۋزى ارانداي اشىلىپ، مۇلگىپ جاتىر. اۋزىندا - كوكقاسقا باقا...
باقانىڭ باسى كورىنەدى، باسقا جاعى جىلاننىڭ اۋزىنا كىرىپ كەتكەن. جىلان كوزى الدە جۇمۋلى، الدە اشىق، ىڭىرانعانداي، يرەلەڭدەپ قويادى. باقانىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى...
ويىندى قويىپ، بالالار ءبارى جينالىپ قالدى. ءبارى ءۇرپيىسىپ، باقا جۇتقان جىلاندى كورىپ، شەگىنشەكتەپ بارادى... جانىنا جولاۋعا ەشكىم باتپايدى.
نە كۇش، نە قۇدىرەت ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. جالاڭاياقپىن. سول جالاڭ اياقپەن باسىنان الا تەۋىپ كەپ قالدىم. باقا اۋزىنان اتىپ شىقتى. جىلان شيىرشىق اتىپ، جيىرىلىپ، شاپشىپ ءبىر سەكىردى دە، اقىرىن جىلجىپ، سۋسىپ بارىپ، سۋعا سۇڭگىپ كەتتى. كوكقاسقا باقا ءسال- ءپال قوزعالعانداي بولدى دا، تىرپ ەتپەي، جەر باۋىرلاپ، قوزعالا الماي جاتىپ قالدى. جىلان سورىپ قويعان ەكەن. ءبارىبىر ءولىپ قالدى. كوز الدىمدا ءولدى. ءبىرىنشى رەت ولىكتى كورگەنىم سول. وتىرىك. ونىڭ الدىندا ءوزىمىز ساداقپەن، روگاتكامەن اتىپ، اسپەن ۇرىپ، تالاي ولتىرگەنبىز. ءبىراق مىنا ءولىس مۇلدە باسقا ەدى.
كەيىن، كەيىن كۇشتىنىڭ ءالسىزدى قالاي قورلايتىنىن تالاي كوردىم. كورگەن سايىن قاراشۇبار جىلان مەن كوكقاسقا باقا كوز الدىما كەلە قالادى. ۇمىتا المايمىن.
دۇنيە ءالى سولاي. وزگەرگەن جوق. تەك كۇس-كۇس جارىلىپ كەتكەن، جاراسىنا توپىراق تىعىلىپ قالعان وكشەسىمەن ادىلەتسىزدىكتى تەۋىپ كەپ جىبەرەتىن ادام تابىلمايدى. باياعىداي باتىرلىق مەندە دە جوق».
شەراعاڭنىڭ بۇكىل بولمىسى، تۇرعان بويى وسى ەدى. قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان»، «جاس الاش»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىن باسقارعاندا، تەلەراديوكوميتەتتە باسشىلىق قىزمەت اتقارعاندا قولاستىندا ىستەگەندەر سونى ۇلكەن مارتەبە كورەتىن.
«شەراعاڭنىڭ شەكپەنىنەن شىققانبىز» دەگەن ءسوز كەز كەلگەن سىيلىقتان گورى مارتەبەلى ەستىلەتىن. ال ءبىز شەراعاڭنىڭ شەكپەنىنەن شىققانداردىڭ قولاستىندا قىزمەت ەتكەنىمىزدى، قالي سارسەنباي، جۇسىپبەك قورعاسبەك، ءامىرحان مەڭدەكە سىندى اعالاردىڭ ۇستاز تۋرالى اڭگىمەسىن تىڭداعانىمىزدىڭ ءوزىن كوڭىلگە مەدەت كورەر ەك. ەندى مىنە، شەراعاڭمەن بىرگە تۇتاس ءبىر ءداۋىر كوشكەندەي...
كوزىن تىرناپ اشقاننان قيىندىق كورگەن، قيانات كورگەن شەراعاڭنىڭ ومىرلىك وكىنىشى دە بار ەدى. ءبىراق، ول ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى - قازاق باردا، قازاق وقىرمانى باردا شەرحان مۇرتازانىڭ اتى وشپەيتىنى، ولمەيتىنى.
«ۇلاننىڭ» وقىرماندارىنا ءبىر عانا تىلەك بار: شەراعاڭنىڭ شىعارمالارىن وقيىق. بارلىعىن! ءبىرىن قالدىرماي! ويتكەنى وندا مىنەز بار...
شەراعاڭمەن ءبىرىنشى كەزدەسۋ
2008-2009 -جىلدارى «القا» جۋرنالىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇردىم. شەرحان مۇرتازا الماتىعا كەلىپتى دەگەندى ەستىپ، حابارلاسىپ، ىزدەپ باردىم. اباي كوشەسىنىڭ بويىنداعى مەديتسينا ورتالىعىندا ەم قابىلداپ ءجۇر ەكەن. سول جەردە كەزدەستىك. «ءبىر اللادان باسقانىڭ ءبارى ءبىر كەم دۇنيە. اللانىڭ ءوزىنىڭ دە 99 اتى بار. جاراتۋشى يەنىڭ وزىنە ءبىر اتاۋ ازدىق قىلىپ تۇرعاندا، دۇنيەنىڭ تارلىعى تۋرالى نە دەۋگە بولادى؟..» - دەپ باستاپتى اڭگىمەنى، سولاي دەپ ءتۇرتىپ قويىپپىز.
«قاناعات قارىن تويعىزادى» دەگەن ءسوز - شەراعاڭنىڭ ۇستانىمى ىسپەتتى ەدى. «ءسىز اتاق- ابىرويدان دا، ماقتاۋ مەن ماداقتان دا كەندە پەندە ەمەسسىز. باسىڭىزدا باق بولدى، استىڭىزدا تاق بولدى. ءوزىڭىزدى «بۇزىلۋدان» قالاي ساقتادىڭىز؟» - دەپ سۇراپپىز. سونداعى جاۋابى: «ەڭ اۋەلى اللانىڭ قۇدىرەتى. ايتپەسە، مەنىڭ باسقالاردان وزا جاراتىلعان جەرىم جوق. جاراتقان اللا ماعان پەيىل بەردى. قاناعاتشىل ەتتى. باسقا قۇپياسى جوق».
سول سۇقباتتا امانگەلدى سەمبيندى ەسكە العان. رامازان ستامعازيەۆتى تىڭدايتىنىن ايتقان. ورالحان بوكەيدى «جۇرەك جىبىتەر ەرەكشە شىعارمالار جازدى» دەپ ەسكە العان. مارحابات بايعۇت پەن نۇرعالي ورازدى ماقتاعان.
ەركىن كوسىلە اڭگىمەلەسۋگە ۋاقىت تىعىز بولعان ەدى. تۇسكىگە قوناققا شاقىرىپ قويىپتى. ونىڭ ۇستىنە، ءارى وتكەن، بەرى وتكەننىڭ ءبارى شەراعاڭدى تانىپ، امانداسىپ، ويىن دا بولە بەرگەن. ءسوز سوڭىنداعى ايتقانى: «كوكەيىمدە مىقتى ءبىر شىعارما جازسام دەگەن ارمان بار. سول ارمانىما ءالى جەتە الماي كەلەمىن. «زەيادان ۇشقان اق تىرنالار» دەگەن اڭگىمەنى باستاپ ەدىم. اياقتاي الماي ءجۇرمىن. زەيا دەگەن وزەندى بىلەتىن بولارسىڭ. مەنىڭ اكەم سول ارادا قايتىس بولعان. 1937 -جىلى ۇستالىپ، ايداۋدا جۇرگەنىندە قاراعاي تارتقىزىپتى. ناماز وقىپ وتىرعان جەرىندە ۇستىنە قاراعاي قۇلاپ مەرت بولعان. سونى جازباق ەدىم. اسەرلى ەتىپ جازعىم كەلەدى. وعان شاما كەلە مە، كەلمەي مە...»
ارادا ءتورت-بەس جىل وتكەندە شەراعاڭمەن ەكىنشى رەت كەزدەستىك. اۋىرىپ جۇرگەن كەزى ەدى. 2013 -جىلدىڭ ماۋسىمى ەكەن. قازاقستاننىڭ اشىق كىتاپحاناسىنا شىعارمالارىن ورنالاستىرۋ ءۇشىن كەلىسىمشارت الا باردىق. «ۇلانعا» ۇلكەن سۇقبات العىمىز كەلگەن. ءبىراق اڭگىمەمىز قىسقا- قىسقا بولىپ ءۇزىلىپ قالا بەردى. «بۇگىنگى بالالار - باقىتتى بالالار. نەبىر جاقسى زاماندى كورىپ كەلە جاتىر. كورگەن- بىلگەندەرىن ەسىنە ساقتاپ، كەيىنگىلەرگە جەتكىزسىن دەپ تىلەيمىن. ءبىز قۇساپ «ەسىمدە جوق، بىلمەيمىن» دەپ وتىرماسىن. ءبىزدىڭ زاماندى باستارىنا بەرمەسىن. جاقسى وقىسىن. وقۋعا مۇمكىندىگىمىز بولمادى، كوپ وقىماعاننىڭ سالدارىنان كوپ دۇنيەنى بىلمەيمىز. ال بۇگىنگى بالالار وسى قاتەلىكتى قايتالاماسىن»، - دەپ بالالارعا باتاسىن بەرىپ، ونى «ۇلان» گازەتىندە جاريالاعانبىز.
سول بارعانىمدا شەراعاڭنىڭ «زەيادان ۇشقان اق تىرنالاردى» جازعان داپتەرلەرىن جوعالتىپ العانىن ءبىلدىم. جانارىنا مۇڭ تولىپ، جاس بالاشا مۇڭايىپ وتىردى. بۇل شىعارمانىڭ شەراعاڭ ءۇشىن ورنى بولەك ەدى. ول ونى اسەرلى ەتىپ، ەرەكشە ەتىپ جازعىسى كەلگەن. اناسىنا «اي مەن ايشا» دەپ ەسكەرتكىش قويعان جازۋشى دۇنيەدەن ەش قىزىق كورمەي كەتكەن اكەسى مۇرتازاعا سولاي ەسكەرتكىش قويعىسى كەلگەن ەدى. «بىرنەشە كوك داپتەرگە جازىپ ەدىم»، - دەگەن. جازۋشىنىڭ قىزى الما اپاي تارازداعى ۇيىنەن ول داپتەرلەردى تاپپاي قويعاندارىن ايتتى. سول كۇنى شەراعاڭمەن ەستەلىك سۋرەتكە تۇستىك. ءبىراق ايباتتى ارىستاننىڭ قارتايعان شاعىن ەشكىمگە كورسەتكىمىز كەلمەدى، سول سەبەپتى ول سۋرەتتى ەش جەردە جاريالامادىق.
ال ءۇشىنشى كەزدەسۋ... ول تىپتەن كوڭىلسىز. «ۇلاننىڭ» تۇراقتى اۆتورى، كورنەكتى اقىن اعامىز ايان نىسانالين رەداكسيامىزعا كەزەكتى ءبىر كەلگەنىندە «شەراعاڭنىڭ جاعدايىن سۇراۋعا بارامىن» دەپ قالدى. «ءبىز دە بارايىقشى» دەپ جاتا كەپ جابىستىق. قىستىڭ كەزى ەدى. ەرتەسىنە ايان اعا، ول كىسىنىڭ قويانباي دەگەن كۋرستاسى ۇشەۋمىز ەل اۋزىندا «سوۆمين» دەپ اتالاتىن اۋرۋحانانىڭ كىرەبەرىسىندە كەزدەستىك. شەراعاڭنىڭ جاعدايى اۋىر ەكەن. ءبىراق كەلگەن قوناقتارعا ريزاشىلىعى جانارىنان كورىنىپ تۇردى. قولىمىزدى قايتا-قايتا قىسىپ، قيماي شىعارىپ سالدى... ال وتكەن بەيسەنبىدە قالىڭ قازاق، قارا ورمان حالىق شەراعاڭدى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالدى. جاتقان جەرىڭىز جارىق بولعاي، ابىز اقساقال!
P. S. كەيدە ءبىر كوڭىل-كۇيىم بولماعاندا، شارشاعاندا «ءبىر كەم دۇنيەنى» پاراقتايتىنىم بار. نەشە رەت وقىساڭ دا، قايتالاپ وقي بەرگىڭ كەلەدى. ءتىپتى جاتتاپ الساڭ دا... سوسىن ءادىل دۇيسەنبەكتىڭ «مەنىڭ شەر اعام» دەگەن كىتابىن پاراقتايمىن. مىنە، ءدال قازىر دە ۇستەل ۇستىندە وسى ەكى كىتاپ جاتىر. تاۋىپ تا ايتا بىلەتىن، قاۋىپ تا ايتا بىلەتىن، سوزگە توقتايتىن دانا ادامنىڭ بولمىسىنا تاڭعالا باس شايقايمىن.
فوتوگراف، مارقۇم سايلاۋ پەرنەبايەۆ پەن شەراعاڭنىڭ اراسىنداعى اڭگىمەلەردى جيناسا، ءبىر ەمەس، بىرنەشە كىتاپ قۇراستىرۋعا بولاتىن شىعار دەپ ءبىر كۇلىپ الامىن. سايلاۋ اعامىز ساپارعا شىققاندا دا، رەداكسيادا دا شەرحان اعامىزدى ابدەن شارشاتاتىن كورىنەدى. سونداي ءبىر ساپار ۇستىندە اسىرا سىلتەپ، ارتىق كەتىپ قالعان سايلاۋ اعامىزدى جۇمىستان شىعارىپ جىبەرىپتى. كەشىرىم سۇراي-سۇراي «ليميتىن ابدەن تاۋىسقان» سايلاۋ اعا اقىرى ەبىن تاۋىپتى. ءوزىنىڭ ءبىر سۋرەتىن ۇلكەيتىپ شىعارىپ، اۋزىنا لەيكوپلاستىر جاپسىرىپتى دا، كونۆەرتكە سالىپ، شەراعاڭنىڭ حاتشىسىنا «ءوز قولىنا تاپسىر!» دەپ بەرىپ كەتىپتى. «شۇكىر، سودان بەرى قىلدىراپ سول اعامىز قايتا العان قىزمەتتە ءجۇرىپ جاتىرمىز...» - دەگەن ەكەن سايلاۋ اعا. اشۋلانعاندا قاباعى تۇكسيىپ، مۇرتى تىكىرەيىپ كەتەتىن شەراعاڭ ريزا بولعاندا وتىز ەكى ءتىسىن تۇگەل كورسەتە كۇلەدى ەكەن. ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، سونىمەن بىرگە جۇرەگى جۇمساق شەرحان مۇرتازا بەينەسى ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. ول شىعارمالارىمەن مىڭ جاسايدى!..
جۇلدىز ءابدىلدا
«ۇلان گازەتى»