كەڭەس وداعىن بيلەگەن «سۇرقىلتايدىڭ» سوڭعى ساپارى

 استانا. قازاقپارات - كەشەگى كەڭەس وداعىن بيلەگەندەر اراسىندا قازاققا ءىش تارتىپ، شىن ىقىلاستى كوڭىلدەن قامقورلىق كورسەتكەن كوسەمدەر تىم نەكەن- ساياق. ءبىزدىڭ ۇلتقا ناعىز جاۋلىق نيەت تانىتقان يوسيف ستالين، نيكيتا حرۋشەۆ جانە ميحايل گورباچەۆ بولدى.

بۇلاردىڭ ءبىرىنشىسى حالقىمىزدى اشتىق پەن رەپرەسسيا ۇيىمداستىرۋ ارقىلى قىناداي قىرىپ، جۇرتىمىزدىڭ جارتىسىنان كوبىن جەر جاستاندىرسا، ەكىنشىسى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى اتا- بابانىڭ اسىل مۇراسىنداي ساقتاپ كەلە جاتقان ەجەلگى جەرىن تۋ- تالاقايعا ءتۇسىرىپ، رەسپۋبليكانى تاراتىپ جىبەرۋگە بار كۇشىن سالدى، ال ءۇشىنشىسى ءناسىلىمىزدى كوپە- كورنەۋ كوزگە ىلمەي، ونىڭ ەڭسەسى مەن مىسىن باسۋدىڭ بارلىق امال- ايلالارىن جاساپ باقتى. سۇرقىلتاي نيكيتا حرۋشەۆ بيلىكتەن كەتەر الدىنداعى ەڭ سوڭعى ساپارىن قازاقستانعا جاساعان ەدى.

قازاقتىڭ «سۇرقىلتاي» دەگەن ءسوزىنىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىناسى بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى حاننىڭ كەڭەسشىسىن، اقىلشىسىن مەڭزەسە، ەكىنشىسى ەكىجۇزدى، وپاسىز، قاسكۇنەم ادامعا قاراتا ايتىلادى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز وسى ەكىنشى تۇرپاتتى تۇلعا بولاتىن. زىمياندىعى مەن ايارلىعىندا شەك جوق بۇل ادام ەندى تاعى ءبىرقاتار ۋاقىت تىزگىن ۇستاپ قالا بەرگەندە، قازاقستان مەن قازاقتىڭ كەلەشەگى قانداي بولارى بەلگىسىز- ءتىن.

قازاقستان مەن قازاق حالقىنا بارىنشا جاۋلىق كوزقاراستا بولىپ، سونىڭ شەگىنە جەتۋگە ۇمتىلعان حرۋشەۆ ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان سوڭعى ساپارى 1964 -جىلدىڭ 13 - تامىزى كۇنگە تۋرا كەلەدى. تويشىل دا دۋمانشىل نيكيتا سەرگەيەۆيچ ەل ءىشىن ارالاي جۇرگەندە، بارلىق جەرلەردە حالىقتىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى بولىپ، مەرەكەلىك كورىنىس كورسەتىپ تۇرۋىن، جۇرتتىڭ ءوزىن اسا زور قۇرمەت- قوشەمەتپەن قارسى الۋىن قاتتى تالاپ ەتتى. ول، اسىرەسە، الدىنان بەلگىلى كىسىلەردىڭ نان- تۇز الىپ شىعۋىنا ەرەكشە ءمان بەردى.

بۇل جولى ول بۇل سەيىلىن 5 - تامىزدا ۆولگوگراد وبلىسىنان باستادى. كەلەسى كۇنى روستوۆ وبلىسىنا بارىپ، 11-ىندە سولتۇستىك وسەتيانىڭ 40 جىلدىق مەرەكەلىك سالتاناتىنا قاتىستى. سودان ارى، 11 - تامىز كۇنى باشقۇرتستانعا ايالداپ، 12 سىندە قوستاناي وبلىسىنىڭ جەرىنە اياق باستى. ال 13- كۇنى سەلينوگراد قالاسىنا كەلىپ، رەسپۋبليكانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى وزاتتارى قاتىسقان ۇلكەن ميتينگ وتكىزدى.

ءبىرىنشى حاتشى جيىندا ءوزىن كوپشىل، دەموكرات باسشى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى. سونىڭ ىڭعايىندا ول بايانداما جاساپ تۇرىپ: «مەن زالدان ءوزىمنىڭ جىلقىشى دوسىم سامايبايەۆتى كورىپ تۇرمىن، - دەدى ەكى ەزۋى ەكى جاعىنا جايىلىپ. - ول مۇمكىن «حرۋشيەۆ جىلقى تۋرالى ايتا ما ەكەن، ايتپاس پا ەكەن» دەپ ويلانىپ وتىرعان شىعار. ماعان وسى سامايبايەۆ جولداس بىردە: «جىلقىسىز قيىن، سەبەبى قىستا قوي قار استىنان ءشوپ تەرىپ جەي المايدى، ونى تەك جىلقى عانا تۇياعىمەن تەۋىپ شىعارا الادى، سوسىن بۇل ازىقتى ونىڭ ءوزى عانا جەپ قويا سالمايدى، قويدىڭ دا جەۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى» دەگەن ەدى. «ءيا، جىلقىنىڭ ەتى دە ءدامدى» دەپ ەدى ول... ال جىلقىنىڭ قازىسى شە، كەرەمەت ەمەس پە!». بۇعان، البەتتە، زال تولى جۇرت قۋانا قول سوقتى.

وسىدان كەيىن ءبىرىنشى حاتشى سەلينوگراد وبلىسىنىڭ شارۋاشىلىقتارىن ارالاپ، كەزەكتى جيىن وتكىزىپ، ماسكەۋگە قايتا ورالدى. بۇل شىنىندا نيكيتا حرۋشەۆتىڭ وداقتىڭ رەسپۋبليكالارى مەن ايماقتارىن ارالاعان ەڭ سوڭعى ساپارى بولدى. ول بىزدەن كەتكەننەن كەيىن ەشقايدا بارعان جوق. ءبىر جارىم ايداي ۋاقىت كرەملدى قالادا بولىپ، قازان ايىنىڭ باس جاعىندا پيتسۋنداعا دەمالۋعا اتتاندى. ءبىراق ۇزاق جاتا العان جوق، قازاننىڭ 12 سىندە وعان ورتالىق كوميتەتتىڭ كەزەكتەن تىس پلەنۋمى وتەتىنى جونىندە ماسكەۋدەن شاقىرۋ كەلدى.

قازاننىڭ 14 ىندە وتكەن سول پلەنۋمدا حرۋشەۆ ءبىرىنشى حاتشىنىڭ لاۋازىمىنان ءتۇسىرىلدى. ارادا ءبىر كۇن وتكەننەن كەيىن ول مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىنەن دە بوساپ قالدى. ءسويتىپ، ەل بيلەگەن ونشاقتى جىلىنىڭ ىشىندە ءبارىن الا تايداي بۇلدىرگەن باسشى ءبىرجولا تاقتان كەتىرىلدى.

ءبىراق سوعان دەيىن حالىق ونىڭ شولاق ويلىلىعى مەن داراقىلىعىنان كوپ زارداپ شەكتى. جۇرت ەندى بولماعاندا، «قوڭىز تەرىپ» كەتەتىندەي كۇنگە جاقىنداپ قالعان ەدى. قۋلىعى مەن ارامدىعىنا نايزا بويلامايتىن نيكيتا حرۋشەۆ وداق بيلىگىنىڭ ەڭ جوعارعى باسىنا دا ءوزىنىڭ سونداي سۇرقيالىعى مەن سۇرقىلتايلىعى ارقاسىندا جەتتى. ول بۇل جولداعى كۇرەسىن 1953 -جىلعى 5 - ناۋرىزدا 74 جاستاعى يوسيف ستالين كەنەتتەن قايتىس بولعاننان كەيىن باستاپ كەتتى. ال 1955 -جىلعى اقپاننان 1958 -جىلعى ناۋرىزعا دەيىنگى كەزەڭدە ءبىرىنشى حاتشى مالەنكوۆ، مولوتوۆ، كاگانوۆيچ جانە باسقالار تۇلعاسىنداعى «بىرىككەن وپپوزيتسيانى» ءبىرجولا تالقانداپ شىعىپ، بيلىكتىڭ ۇشار باسىندا ءبىر ءوزى قالدى. ول 1957 -جىلعى پلەنۋمدا الگى ۇشەۋدى «انتي پارتيالىق توپ» دەپ ايىپتاپ، بارلىق قىزمەتتەرىنەن الىپ تاستادى.

وسىلايشا كۇشەيىپ العان حرۋشيەۆ بۇدان ءارى ەلدى جەكە- دارا بيلەۋگە كىرىستى. ءبىراق ەلدىڭ تاعدىرىن شەشەتىن ىستەرگە بەلسەنە ارالاسىپ، ءوزىن حالىققا كەڭىنەن تانىتۋدى بۇدان بۇرىن باستاپ كەتتى. ول 1953 -جىلعى قىركۇيەكتە وتكەن ورتالىق كوميتەتتىڭ پلەنۋمىندا اۋىل شارۋاشىلىعى اپاتتى جاعدايدا تۇرعانىن بايانداپ، ءوزىن شىندىقتى كوزگە ايتاتىن ەر ەتىپ كورسەتتى. بۇل مالىمدەمە نيكيتا سەرگەيەۆيچتى حالىققا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاي- كۇيىن جاقسى بىلەتىن باستى مامان، ونى وزگەرتە الاتىن رەفورماتور رەتىندە تانىتتى. ول كولحوزدار مەن سوۆحوزداردى قايتا قۇرۋمەن تەك مالەنكوۆ قانا ەمەس، ءوزى دە اينالىسا الاتىنىن بىلدىرگىسى دە كەلدى.

استىقتىڭ گەكتارىنا ورتا ەسەپپەن 10-11 سەنتنەردەن جيناپ الىنىپ تۇرعان سول كەزەڭىندە حرۋشەۆ كەلەسى، 1954 -جىلدان باستاپ جاڭا جەرلەردىڭ كەمىندە 70 پۇتتان قوسىمشا ءونىم بەرە الاتىنىن ءسوز ەتتى. ول تىڭ جەرلەردى يگەرەتىن ادامداردى قايدان الۋعا بولاتىنىن دا الدىن الا ەسەپتەپ قويدى. بۇل ءۇشىن پاتريوتىق ناۋقان جاريالاپ، جاستاردى كوزسىز ەڭبەك ەرلىگىنە شاقىرۋ كەرەك ەدى. مۇندا كوپتەگەن جاس جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ بۇرىن تراكتور رۋلىنە وتىرعان- وتىرماعاندارى ماڭىزدى ەمەس. ولاردى تەز ۇيرەتىپ شىعۋعا بولار ەدى.

ءسويتىپ، 1954 -جىلعى اقپاننىڭ سوڭىندا وتكەن پلەنۋمدا جاساعان بايانداماسىندا حرۋشەۆ: «ونداعان مىڭ جاس پاتريوت وزدەرىن جاڭا جەرلەردى يگەرۋگە جىبەرۋدى ءوتىنىپ وتىر» دەپ مالىمدەپ جىبەردى. ارتىنشا وسىنىڭ دەڭگەيىندە رەسپۋبليكاعا، ودان وبلىستار مەن اۋداندارعا جوعارىدان «وراسان زور» جوسپارلار بەرىلدى. ول استىقتىڭ كولەمىن الدەنەشە ەسەگە ارتتىرۋعا نەگىزدەلدى. وسىعان بايلانىستى 1954 -جىلدىڭ اقپانىندا الماتىدا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ VII سيەزى ءوتىپ، ول تىڭ جەرلەردى يگەرۋ جونىندەگى باستامانى قىزۋ قولدادى. ءبىراق بۇل جۇمىستاردى ەندى قازاقستان باسشىلىعى ءوزى جۇرگىزۋگە ءتيىس بولدى. ال رەسپۋبليكاداعىلار قولدان كەلگەنىنشە ناۋقاندى كەيىنگە قالدىرا تۇرۋعا ارەكەت ەتتى. سونىڭ ورايىندا قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ ءبىر جولى حرۋشيەۆتى: «قازاقستان - ەگىنشىلىكتىڭ ەمەس، مال شارۋاشىلىعىنىڭ جەرى. سوندىقتان مۇندا تىڭ كوتەرۋدىڭ كەرەگى جوق» دەگەن ءوز تۇجىرىمىنا يلاندىرۋعا كۇش سالىپ باقتى. وسى ءۇشىن ول كەيىن قىزمەتىنەن دە ايىرىلدى. ونىڭ ورنىنا ورتالىقتان پونومارەنكو جىبەرىلدى، ال ەكىنشى حاتشىلىققا برەجنەۆ بەكىتىلدى.

كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نيكيتا حرۋشەۆ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكاعا العاش رەت 1956 -جىلدىڭ تامىز ايىندا كەلدى. كەيىن، 1964 -جىلعى 13 - تامىزدا سەلينوگرادتا وتكىزگەن ميتينگىسىندە سويلەگەن سوزىندە اتاپ كورسەتكەنىندەي، مۇنىڭ بارىندە ول ءار جولى رەسپۋبليكاعا كەلۋگە ايرىقشا قۇشتار بولعان.

«مەن سىزدەردىڭ تىڭ جەرلەرىڭىزگە 1956 - جىلى كەلدىم، ول كەزدە ەلىمىز تىڭنىڭ مول استىعىن جيناپ الۋعا قۇمبىل كىرىسىپ جاتىر ەدى، - دەدى ول. - سول سياقتى 1958، 1961 - جىلدارى دا تىڭدا بولدىم. ەندى، مىنە، بۇل جولدا كوپتەگەن قيىندىقتارعا كەزىككەن، ءبىراق ءبارىن ابىرويمەن جەڭىپ شىققان تىڭگەرلەر، سىزدەردىڭ ورتالارىڭىزعا تاعى دا كەلىپ تۇرمىن».

حرۋشەۆ 1956 -جىلى الماتىدا دا بولىپ، سول كەزدەردەگى باسپا ءسوزدىڭ جازۋىنشا، «قالا شارۋاشىلىعىنىڭ، اسىرەسە، تۇرعىن ءۇي قورىنىڭ، وقۋشىلار مەن مەديتسينالىق مەكەمەلەردىڭ جاعدايىن تالقىلاپ، بۇيرىق ىسپەتتەس كەڭەستەر مەن نۇسقاۋلار بەرىپ، قالا شارۋاشىلىعىنىڭ بۇدان ءارى جەتىلىپ، وسۋىنە بەلسەنە كومەكتەسكەن». وسىنىڭ ناتيجەسىندە قالا تۇرعىندارى ءۇشىن قولجەتىمدى تۇرعىنجايلار مەكەنى - جاڭا شاعىن اۋداندار جوعارى قارقىنمەن سالىنا باستادى.

ال 1961 -جىلى نيكيتا سەرگەيەۆيچ الماتىعا ءتىپتى ەكى رەت ايالدادى. الدىمەن ناۋرىز ايىندا مۇندا اۋىل شارۋاشىلىعى وزاتتارىنىڭ جيىنىن وتكىزسە، ماۋسىمدا رەسپۋبليكانىڭ 40 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك سالتاناتقا قاتىستى. بارعان جەرلەرىن دۋمانعا اينالدىرىپ جۇرەتىن اپەرباقان باسشىنىڭ بۇل ساپارلارىنىڭ قانداي الامان- تاسىر دۇرمەككە اينالىپ وتكەنىن سول كەزدەردە جارىققا شىققان گازەتتەردىڭ ماقالالارى مەن ارنايى قۇجاتتار تولىق ايعاقتاپ بەرەدى.

سوڭعى تويدا ول ەڭ باعالى قوناق رەتىندە اسپانعا كوتەرىلىپ، قوشەمەتتىڭ تەڭىزىنە شومىلىپ ءجۇردى. سول تۇستاعى ءبىر باسىلىم مۇنى ادەپكى بىلاي راۋىشتەدى: «الماتى اۋەجايىنا مىڭداعان ادام جينالدى. كۇننىڭ شۇعىلاسىمەن كەڭەس وداعىنىڭ، قازاق ك س ر- ءنىڭ، وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ مەملەكەتتىك تۋلارى الاۋلاپ تۇر. سول كەزدە ي ل-18 لاينەرى اۋەدەن ايەروۆوكزالعا قاراي بەت الدى. جينالعاندار ۇشاقتان تۇسكەن ن. س. حرۋشيەۆتى قول شاپالاقتاپ، سالەم بەرە قارسى الدى... شەكسىز شاتتانىپ تۇرعان حالىق قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە وعان: «قوش كەلدىڭىز، قىمباتتى نيكيتا سەرگەيەۆيچ!» - «دوبرو پوجالوۆات، رودنوي نيكيتا سەرگەيەۆيچ!» جارىسا ءۇن قاتتى. ءبىراق وعان دەگەن امىسە بۇكىل حالىقتىق سۇيىسپەنشىلىكتىڭ شىڭىنىڭ سالتاناتى كەلەسى كۇنى حرۋشيەۆ رەسپۋبليكا باسشىلىعىمەن بىرگە بۇل جىلدارى الماتىلىقتاردىڭ مەدەۋدەن گورى دە كوبىرەك باراتىن دەمالىس ورنى - ەسىك كولىنە بارعان كەزدە كورىنىس تاپتى. جۇرتتىڭ شىنايى سەزىمدەرىنىڭ تەرەڭدىگىن بىرىنشىگە كورسەتۋ ءۇشىن كورتەج جولاي ءاربىر بىرنەشە شاقىرىمنان كەيىن توقتاپ تۇردى».

كول باسىنا بارعان جەرىندە كولحوزشىلار م. ك. زايكا مەن ل. ا. ريابيچ حرۋشيەۆكە نان مەن تۇز ۇسىنىپ بايەك بولسا، ارداگەر شوپان س. كەڭسەبايەۆ ۇستىنە شاپان جاۋىپ، باسىنا جىلتىر مالاقاي كيگىزدى، ال التىنشى سىنىپ وقۋشىسى ليۋبا سكريپنيكوۆا حالىقتار دوستىعى تۋرالى اڭگىمەلەسە، گاليا شەبالدينا جۇگەرى ءوسىرۋدىڭ پايداسىن ايتىپ شىقتى. «تاۋ باسىنداعى جايلاۋدا مالشىلار نيكيتا سەرگەيەۆيچتى قوناق ەتىپ كۇتتى، زەينەتكەرلەر وعان تاۋ گۇلدەرىن تارتۋ ەتتى، ال پيونەرلەر بارابان قاعىپ، سول كەزدە وزدەرى ۇستاپ العان كىرپىنىڭ بالاسىن سىيلادى، - دەپ جازدى گازەت بۇدان ءارى. - بۇل جەردە حرۋشەۆتىڭ - قازاقستانعا، قازاقستاندىقتاردىڭ حرۋشيەۆكە دەگەن بارىنشا ءوزارا سۇيىسپەنشىلىكتەرى ايقىن كورىندى».

ءبىز بۇدان ارعى جولداردان: «سوكپ ورتالىق كوميتەتى ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ، ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ن. س. حرۋشيەۆتىڭ الماتىعا كەلگەن ساپارى جۇمىسشىلاردىڭ، كولحوزشىلار مەن زيالى قاۋىمنىڭ ەستەرىندە ۇزاق ۋاقىت ساقتالىپ قالادى. حالىق نيكيتا سەرگەيەۆيچتى عاجايىپ الماتىنىڭ ۇلكەن قامقور دوسى دەپ اتايدى» دەگەن سويلەمدەردى وقيمىز.

بالكي، سول وقيعالاردى ءوز كوزدەرىمەن كورگەن كونەكوزدەر مۇنى بۇل ومىردە ۇمىتا دا قويمايتىن شىعار. ءبىراق حرۋشەۆتىڭ حالىق اراسىندا، سونىڭ ىشىندە الماتى تۇرعىندارى اراسىندا جاقسى اتىمەن قالماعانى ايداي انىق. جۇرت ارادا نەبارى ءۇش جىلدان ءسال استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن بۇل كەزدەسۋلەردى ءوز ومىرلەرىندەگى ەرەكشە ءبىر كورىنىستەر رەتىندە ايتۋدى دا دوعاردى.

ءبىراق وداق باسشىسىنا وزدەرىنىڭ نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ ۇلگەرگەن جەكەلەگەن ادامدار دا ءاردايىم بولىپ تۇرعان. الماتىدان ماسكەۋگە تەمىرجولمەن كەتىپ بارا جاتقان ءبىر ساپارى بارىسىندا قىزىلوردا ستانساسىندا حالىقپەن جۇزدەسۋ ءۇشىن پەررونعا شىققان كەزىندە وعان جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كالوش لاقتىرعانى تۋرالى دا دەرەك بار. سودان كەيىن حرۋشەۆ شۇعىل ىشكە قايتىپ كىرىپ، ارى قاراي ءجۇرىپ كەتكەن. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ەسىك كولىنە بارعانىندا دا تاپ وسىعان ۇقساس وقيعا تىركەلگەن. ول تۋرالى جازۋشى يۋري دوبرىنين ءوزىنىڭ ءومىرباياندىق كىتابىندا اتاپ كورسەتەدى. حرۋشيەۆ مىنگەن كولىك كول جاعاسىنا كەلىپ توقتاعاندا، ءبىر ادام قورشاۋدان ىشكە قاراي ءوتىپ كەتىپ، ءبىرىنشى حاتشىنىڭ جانىنا جەۋگە مۇلدە كەلمەيتىن، نەدەن جاپقانى دا بەلگىسىز ءبىر بولكە ناندى تاستاي سالادى. وسىعان بايلانىستى ول جىگىت دەرەۋ قاماۋعا الىنادى. دەگەنمەن ىشكى ىستەر ورگاندارى كوپ ۇزاماي ونى بوساتىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولادى.

كىتاپتا اۆتور قازاق ك س ر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءىس باسقارماسىندا قىزمەت ەتەتىن اكەسىنىڭ 60-جىلداردىڭ باسىندا ۇكىمەتتە وتكەن وتىرىستا الماتى قالاسىن ودان ءارى دامىتۋدىڭ ماسەلەسى جان- جاقتى قارالعانىن ايتقانىن ءسوز ەتەدى. سول كەزدە ۇكىمەت باسشىسى دىنمۇحامەد قونايەۆ، ونىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى - كەيىن زەينەتكە شىققانشا مينيسترلەر كابينەتىن باسقاراتىن ءماسىمحان بەيسەبايەۆ بولعان. البەتتە، ەلدەگى بارلىق جاعداي راسىندا سونشالىقتى جاقسى ەمەس ەدى. كەرىسىنشە، ول جىلدان- جىلعا ناشارلاپ بارا جاتتى.

نيكيتا حرۋشەۆ ءوز بيلىگىنىڭ كەمەلىنە كەلگەن شاعىندا ەل ءىشىن ارالاپ، ساپار شەگىپ تۇرۋدى ۇلكەن داستۇرگە اينالدىرىپ، ونى بارىنشا دۇركىرەتىپ وتكىزۋگە قاتتى قۇشتار بولدى. ول تەمىرجولمەن جۇرەتىن ۇكىمەتتىك ەشەلونعا وزىنە بارعان جەرلەرىندە كەرەك بولاتىن بارلىق نارسەلەردى سالدىردى، كەيىن تابەتى وسە تۇسكەن كەزىندە پويىزعا ءتىپتى ۇكىمەتتىك ليمۋزيندەردى دە ارتىپ الىپ جۇرۋگە اينالدى. س و ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قالالار مەن دالالاردى ارالاي ءجۇرىپ، وزىنە رازى حالىقپەن جۇزدەسىپ تۇرۋدى ايرىقشا جاقسى كوردى. ءبىراق سول كەزدەسۋلەرگە تەك جاقسى سوزدەردى ەستۋدى مۇرات تۇتىپ باراتىن ول سول حالىقتىڭ كورگەن كۇندەرى بارعان سايىن ناشارلاپ كەلە جاتقانىن اڭعارماۋعا تىرىستى. وسى ساپارلارىنىڭ جيىنتىعىندا نيكيتا- كوسەم ساۋاتى شامالى، كۇيگەلەك، تىنىمسىز، مىلجىڭ، كەكشىل، وزگەنىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسا قويمايتىن ءوزىمشىل، جاعىمپازدىققا جانى قۇمار ەكەنىن تانىتىپ ۇلگەردى.

حرۋشەۆ 1964 -جىلدىڭ 10-11 - تامىزى كۇندەرى قازاقستانعا كەلە جاتقان جولىندا باشقۇرتستان جەرىنە ايالدادى. ءبىرىنشى كۇنى ول تۋيمازى جانە وكتيابر اۋداندارىندا بولىپ، كەلەسى كۇنگى ۋاقىتىن ۋفا قالاسىندا وتكىزەدى.

حرۋشەۆتىڭ تەرەڭ ويلاستىرىلماعان جانە ءبىر- بىرىنە قاراما- قارسى رەفورمالارىنىڭ زارداپتارى 1964 -جىلى ەكونوميكا مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن قاتتى قۇلدىراۋعا الىپ كەلدى. بۇعان دەيىن وراسان زور شىعىندارمەن كوتەرىلگەن تىڭ ەپوپەياسى قانشا جەردەن كوپە- كورنەۋ ماقتالىپ كەلگەنىمەن، كەيىنگى جىلدارى كۇتكەن ءونىمدى بەرمەۋگە اينالدى. مۇنىڭ اقىرى وسى جىلى ەلدە نان ءوندىرۋ ءىسى كۇرت قۇلدىراپ، ونىڭ تاپشىلىعى ورىن الا باستادى. جۇرت بيدايدىڭ ورنىنا ارپا مەن جۇگەرىدەن ىستەلگەن نان ونىمدەرىن جەيتىن حالگە جەتتى. تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى ساۋاتسىز جانە اسىعىس يگەرۋ سالدارىنان قازاقستاننىڭ كوپتەگەن اۋداندارىنداعى قۇنارلى جەرلەردىڭ شاڭى اسپانعا كوتەرىلىپ، توزاڭدى داۋىلدار ءجيى سوعىپ تۇراتىن بولدى. جايىلىمدىق جەرلەردىڭ كەمدىگىنەن 1964 -جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتى جىلدىعىندا تىڭ جەرلەردەگى سوۆحوزدار ميلليونداعان باس مالدارىنان ايىرىلدى.

«جازعا قاراي ۋفانىڭ دۇكەندەرىنەن ازىق- تۇلىك ونىمدەرى تۇگەل دەرلىك كوزدەن بۇل- بۇل ۇشتى، - دەيدى قالا تۇرعىنى ۆيكتور سمولين. - اشىق ساۋدادا تەك اراق، سەلەدكا، قارا نان مەن جۇگەرىنىڭ نانى، شاعىن كادەسىي قوراپشاسىنا سالىنعان، باعاسى ۋداي، 8 سوم تۇراتىن، ترۋبكامەن تارتاتىن قىمبات تەمەكى عانا قالدى. قاراپايىم ادام ءۇشىن بۇل اقىلعا سىيىمسىز باعا ەدى. سول كەزدە جۇمىسشىلار اراسىندا قورابى 12 تيىن تۇراتىن «پريبوي» مەن 14 تيىندىق «سيەۆەر» ءوتىمدى بولاتىن. ءبارى قۇرىپ كەتتى. جۇرت ايالدامالاردان تەمەكى تۇقىلدارىن تەرىپ جۇرەتىن. ءبىراق ولاردىڭ ءوزى وڭايلىقپەن تابىلماۋشى ەدى. ەگەر الدەقانداي جەردە اق نان نەمەسە قانت ساتىلا قالسا، زاماتىندا ۇزىن شۇباق كەزەك پايدا بولا قالاتىن. ساۋدا ورىندارىندا ءبىر قولعا 4-6 سايكا نانى نەمەسە 1-2 كيلو قانت قانا بەرىلەتىن».

سول جىلدارى شاعىن قالالارداعى جاعداي بۇدان دا اۋىر ەدى. 80-جىلدارى كوممۋنيزمنىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ قاراۋدى ارمان ەتكەن حرۋشەۆ ازاماتتاردىڭ قايتادان كۋلاك بولىپ كەتۋىنەن قورقىپ، ولاردىڭ مال ۇستاۋلارىن شەكتەۋ جونىندە تىيىم شىعاردى. سونىڭ سالدارىنان اۋىلدىق جەرلەردەگى احۋال كۇرت ناشارلاپ سالا بەردى. سالىق اگەنتتەرى ۇيمە- ءۇي جاعالاپ، ولاردىڭ قانشا جەرى، مالى بار ەكەنىن ۇدايى تەكسەرىپ تۇردى. شارۋالاردىڭ ەسىك الدى جەرلەرىنە دەيىن كەسىپ تاستالدى. سىرتتان وگورود ەگۋگە تىيىم سالىندى. كەيىن وسى بوس قالعان جەرلەردىڭ ءبارىن قۋراي سياقتى ارامشوپتەر باسىپ قالىپ، اتىراپ سورتاڭدانىپ كەتتى. ءار شاڭىراقتىڭ ۇستايتىن مالدارى سانى دا بارىنشا شەكتەلدى. ايتالىق، قازاقستانداعى ءاربىر ءۇي تەك 1 ءىرى قارا مالى مەن 5 قوي، سونداي- اق 10 تاۋىق قانا اسىراۋعا قۇقىلى بولدى. ال 1963 -جىلدىڭ 6 - مامىرىندا دۇكەننەن ساتىپ الىنعان ازىق- تۇلىكتەردى مالعا بەرۋگە تىيىم سالاتىن كەلەسى ءبىر اقىماق شەشىم قابىلداندى. ونى بۇزعاندار زاماتىندا قىلمىستىق ىسكە تارتىلىپ جاتتى.

جاعدايدىڭ وسىنشالىقتى قيىن ەكەنىن جاسىرۋعا باعىتتالعان قيتۇرقى ساياساتتىڭ اسەرى بولۋى كەرەك، حرۋشەۆ بيلىگىنىڭ سوڭعى جاعىندا قول جەتكىزىلگەن كورسەتكىشتەردى قوسىپ جازۋشىلىق پەن كوزبوياۋشىلىق ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. مىسالى، باشقۇرتستان باسپا ءسوزى سول جىلدارى تۋيمازى اۋدانىنداعى 20 جاسار باقتاشى رامزيا گايفۋللينانىڭ فانتاستيكالىق تابىستارىن جارىسا جازۋعا كىرىستى. نەبارى جەتى سىنىپتىق ءبىلىمى بار بۇل بويجەتكەن ءوز تابىنىنداعى ءار مەگەجىننەن 45 تورايدان العان. باشقۇرت گازەتتەرىنىڭ جازۋىنشا، بۇعان باقتاشى قىز ءوزىنىڭ بىرنەشە جىلدىق تاجىريبەسى ارقىلى بىرتىندەپ جەتكەن. رامزيا وسى جەتىستىگى ءۇشىن ەڭبەك ەرى اتانادى. ونى ءتىپتى رەسپۋبليكا باسشىلارى 1964 -جىلعى 10 - تامىزدا تۋيمازى ۆوكزالىندا حرۋشەۆكە تانىستىرادى. ءبىرىنشى حاتشى مۇنى ءوز ەڭبەگىنىڭ ءبىر جەمىسى كورىپ، بارىنشا ماقتانادى.

«پرينتسيپىندە، مۇندايدىڭ بولۋى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس، - دەيدى بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، باشقۇرت مەملەكەتتىك اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى اۋىل شارۋاشىلىعى مالدارىن ءوسىرۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى يرينا دولماتوۆا. - ءالى ەشكىم الىپ تاستاي قويماعان بيولوگيانىڭ زاڭدارى بويىنشا، ءبىر مەگەجىن جىلىنا ورتا ەسەپپەن 24، ارى كەتكەندە 25 توراي تۋا الادى. ەگەر مۇنداي رەكوردتىق تۋىتتار ورىن الىپ جاتسا، ءبىرىنشى كەزەكتە ول مامان عالىمدارعا بەلگىلى بولىپ، الدىمەن عىلىمي ادەبيەتتەرگە ەنگىزىلگەن بولار ەدى». ءبىراق حرۋشەۆتىڭ سول كەزدەگى جاڭالىقتارى مەن رەكوردتارى تابيعاتتىڭ كەز كەلگەن زاڭدارىنان جوعارى شىعىپ جاتتى. ول اتىشۋلى ءبىرىنشى حاتشى ورنىنان تۇسىرىلگەننەن كەيىن بىرتىندەپ كەلمەسكە كەتە بەردى.

رەسەيدىڭ «ليتەراتۋرنايا روسسيا» دەگەن بەلگىلى گازەتىنىڭ بيىلعى 12- قازانداعى نومىرىندە جازۋشى ۆياچەسلاۆ پوتيەمكيننىڭ «رۋسسكي پودلەتس نيكيتا حرۋشەۆ» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. سوندا اۆتور جەكسۇرىندىعى مەن وڭباعاندىعى كۇشتىلىگى سونداي، بۇدان كۇشتى ايامايتىنى سونداي، وزىمەن ارالاسقان ادامداردى ءوزىنىڭ ايتقانىنا كوندىرىپ، ولاردى دا وڭباعان ەتىپ جىبەرەتىن تۇلعالار بولاتىنىن ايتا كەلىپ، كەڭەس ەلىن بيلەگەندەر اراسىندا سول قاتارعا جاتاتىنداردىڭ ءبىرى نيكيتا حرۋشەۆ بولسا، ەكىنشىسى ميحايل گورباچەۆ ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. «سونىڭ ىشىندە ايرىقشا شىمىرىكپەس مەرەزى حرۋشەۆ بولدى» دەيدى ول.

ءبىزدىڭ بۇعان قوسىپ- الارىمىز جوق.

سەرىك ءپىرنازار

www.astana-akshamy.kz