ونەر مەن ادەبيەتتى توبىر ەمەس، تۇلعالار جاسايدى - امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى

استانا. قازاقپارات - «ەلۋ - ەردىڭ جاسى» دەيدى حالقىمىز. شىندىعىندا، ءبىر عۇمىردىڭ ورتا جاسىنا كەلگەن ءاربىر سانالى ازاماتتى «مەن وسى جاسقا دەيىن نە ءبىتىردىم، نە ىستەدىم، حالقىمنىڭ ءبىر كادەسىنە جاراي الدىم با؟» دەگەن ويلار مازالارى حاق.

 بۇ جاعىنان كەلگەندە، قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى سىن جانرىنىڭ جالاۋىن جوعارى ۇستاپ جۇرگەن زەردەلى سىنشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلىنىڭ ءجۇزى جارقىن.

تالانتتى سىنشىنىڭ قالامىنان قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا وزگەشە ورنەك، جاڭاشا لەپ، توسىن ويمەن ورىلگەن «اق جاۋىن»، «قارلىعاش- داۋرەن»، «جۇرەك ءسوزى»، «قازاقتى ءسۇيۋ»، «رۋح جىرى» سەكىلدى ۇلت رۋحانياتىنىڭ سۇبەلى قازىناسىنا اينالعان كىتاپتار تۋدى. وسىنداي ىرگەلى ەڭبەكپەن ەلۋدىڭ بەلەسىنە كوتەرىلىپ وتىرعان سىنشىمەن ادەبيەت الەمى تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

- امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى، ادەبيەتتەگى سىن جانرى - اسقان ءبىلىمدارلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن جانر. وسىنداي جانردىڭ ايبىندى جاۋىنگەرى بولۋ وڭاي ەمەس. سىنشىلىق جولعا قالاي كەلدىڭىز؟

- ءيا، سىن - وتە كۇردەلى جانر. ءبىراق ادام بالاسى ومىردە ءبىر مامان يەسى بولام دەگەندە وعان تاعدىردىڭ ءوزى جەتەكتەپ الىپ كەلەدى. اۋىلدا اجەمنىڭ باۋىرىندا ءوستىم. مەكتەپكە بارماي حات تانىدىم. بىردە اجەم ماعان كىتاپ دۇكەنىنەن بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» اتتى جيناعىن ساتىپ اپەردى. وسى كىتاپ مەنىڭ دۇنيەتانىمىما وزگەرىستەر ەنگىزدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ بەردىبەككە ەلىكتەپ اڭگىمە جازدىم.

الماتىعا ون جاسىمدا كەلگەننەن كەيىن جازۋشى بولۋعا قۇشتارلىعىم قاتتى وياندى. اجەمنەن ەستىگەن سوعىس كەزىندەگى قاشقىندار وقيعاسى تۋرالى پوۆەست جازدىم. ونى اكەم وقىپ، ريزا بولدى. «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنە ەكى- ءۇش اڭگىمەم جاريالاندى. تاعى بىردە ورىسشا پوۆەست جازدىم. وسى دۇنيەنى اكەم وقىپ: «بالام، كوركەم دۇنيەنى ءوز انا تىلىڭدە جازىپ، جۇرتتى تاڭعالدىرىپ، تۋعان ادەبيەتتى كوركەيتە الاسىڭ. باسقا تىلدە جازىپ، ۇشپاققا ەشكىم شىقپايدى» دەپ ايتتى. ارينە، بۇعان مەن ەپتەپ قوڭىلتاقسىدىم. ءبىراق ەسەيە كەلە اكەمنىڭ ءسوزىنىڭ اقيقات ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى.

1989 -جىلى اسكەردە جۇرگەندە، اكەم دۇنيەدەن وزدى. 1990 -جىلى اسكەردەن ورالدىم. وسى جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا ىستەيتىن، سول كەزدەگى جاس جازۋشى اسقار التاي: «ماعان مەيىرحان اقداۋلەت ۇلىنىڭ پوەزياسى تۋرالى» جازۋعا تاپسىرما بەردى. سودان اقىن تۆورچەستۆوسى جايىندا «ولەڭ ولشەمى» دەگەن ماقالا اپارىپ بەردىم. ونى جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى مۇحتار ماعاۋين ۇناتىپ، «وسىنداي جىگىتتەردى جۋرنالعا كوبىرەك تارتىپ، تاربيەلەۋىمىز قاجەت» دەپتى.

سول ۋاقىتتا قوعامدا ءتۇرلى وزگەرىستەر باستالدى. دەموكراتيانىڭ لەبى سوعىپ، حالىق ەركىن سويلەپ، باتىل ويلار ايتا باستادى. وسى جاعدايلار ماعان اسەر ەتىپ، پولەميكاعا ارالاسىپ، ءبىراز دۇنيە جازدىم. «وركەن» جۋرنالىندا «كونفرونتاتسيا» دەگەن ماقالام باسىلدى. ءدال سول كەزدە بۇرىن وقىماعان گروسسماننىڭ «ۆسيە تەچيەت» دەگەن رومانى، ۆارلام شالاموۆتىڭ «كولىما اڭگىمەلەرى» شىعا باستادى. بىزدە احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇستافا شوقاي، ماعان جۇمابايەۆ جانە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتاردىڭ ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «توقىراۋدىڭ توڭىن جىبىتسەك» دەگەن ماقالا اپارىپ بەردىم. ونى تولەن مەن ورالحان اعالارىم ۇناتىپ، گازەتكە بىردەن باستى.

وسىلاي شىعارماشىلىق ىزدەنىس باستالدى. سول ۋاقىتتا تۇرسىنجان شاپايدىڭ «الىس پەن جاقىن اراسى» دەگەن سوعىستان سوڭ تۋعان بۋىندى قاتتى سىنعا الىپ، «بۇلاردىڭ اراسىندا ادەبيەتكە بيىك بولارلىق دارا تۇلعالار جوق» دەگەن اشى پىكىر ايتتى. ءوزىمنىڭ بۇل پىكىرگە كەلىسپەيتىنىمدى دالەلدەگىم كەلدى. سودان اكەمنىڭ عانا ەمەس، سوعىستان سوڭ تۋعان ۇرپاقتىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى سيكلدىق ماقالالار جازدىم. وسىدان باستاپ تاعدىرىمنىڭ سىنشىلىقپەن بايلانىستى ەكەندىگىن ءتۇسىندىم.

- ارينە، ادەبيەتتى ۋاقىتقا ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. دەگەنمەن ارعىعا بارماي، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ازات ەلدىڭ رۋحانياتىنا اينالعان ادەبيەتىمىزدە جازىلعان شىعارمالار وقىرمان سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الدى دەپ ويلايسىز با؟

- ازاتتىق العاننان كەيىن ادەبيەتتە بەيبەرەكەتسىزدىك ورىن الدى. شىن ماعىناسىندا، دارىپتەۋگە تۇرارلىق اقىن- جازۋشىلار تاسادا قالىپ، كەرىسىنشە، ورتاقول قالامگەرلەردىڭ ماقتاۋىن تىم اسىرىپ جىبەردىك. بۇرىن كەز كەلگەن شىعارماعا رەتسەنزيا جازىلاتىن. وسى ءۇردىس ءۇزىلىپ قالىپ، «ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ» دەگەن اقشاسى بارلاردىڭ ءبارى كىتاپ شىعاردى. بۇل ادەبيەتكە قاتتى كەسىرىن تيگىزدى. الايدا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جازىلعان شىعارمالار اراسىندا كلاسسيكالىق دۇنيەلەر دە، ورتاقول دۇنيەلەر دە بار. ءبىراق بارىنەن تۇككە تۇرمايتىن تۋىندىلار كوپ سەكىلدى. بۇلاردى ەكشەۋ كەرەك. جالپى، ادەبيەتتىڭ كلاسسيفيكاتسياسىن جاساۋ قاجەت. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدەگى شىن مانىندەگى ءىرى سۋرەتكەرلەرىمىز كىم، سونى انىقتاپ العان ءجون. باياعى كەڭەس زامانىندا زورلاپ تانىلعان شتامپتاردان ارىلۋ كەرەك.

وكىنىشكە قاراي، بىزدە ادەبيەتتىڭ فيلوسوفياسى جازىلمادى. بۇرىنعى كەڭەس قوعامىندا جارىق كورگەن شىعارمالار سۇرىپتالعان جوق. مۇنى ادەبيەت سىنشىلارى عانا ەمەس، قوعام بولىپ تالقىلاۋى كەرەك. قازىر رەسەي وتكەن كەزەڭدەگى ادەبيەتتى ساراپتان وتكىزىپ، ۇزدىك دەگەن تۋىندىلاردى كينوعا اينالدىردى.

- ادەبيەتتى ساراپتان وتكىزۋ كەرەك دەپ ايتامىز. ەندى ونى كىم ەكشەيدى؟

- مۇنى ءبىر ادام جاساي المايدى. ونى اتقاراتىن تۇتاس زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلۋ كەرەك. مىسالى، مەن قال- قادىرىمشە جۇيەلى جۇمىس ىستەۋدى ويلايمىن. ءبىراق وعان مۇمكىندىك جوق. جارىق كورگەن كىتابىڭىزدىڭ قالاماقىسى دا ماردىمسىز. ءسىزدىڭ ەڭبەكتەنىپ جازعان دۇنيەڭىزگە گازەت- جۋرنال كوك تيىن تولەمەيدى. تەلەۆيدەنيە مەن راديوعا تەگىن سۇحبات بەرەسىز. قىسقاسى، توقسانىنشى جىلداردان بەرى قالامگەرلەردىڭ بەدەلى جوعالدى. ءبىر- ەكى جاعىمپاز جازارمانداردىڭ كەسىرىنەن اقىن- جازۋشىلار جايىندا نەگاتيۆتى كوزقاراس قالىپتاستى. وسى ستەرەوتيپتى بۇزۋ كەرەك. ءبىز قازىر انشىلەر مەن سپورتشىلارعا قۇدايداي تابىنامىز. ءبىراق ونەر مەن ادەبيەتتى توبىر ەمەس تۇلعالار جاسايدى.

ماسەلەن، كىتاپ دۇكەندەرىنە بارعاندا بەلورۋس جازۋشىسى ۆاسيلي بىكوۆتىڭ، شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ كىتاپتارى ساتىلىپ جاتادى. ياعني ولاردىڭ باعاسى ارزان ەمەس. رەسەيدە كىتاپ ونىمگە اينالعان. قازاقستاندا كىتاپ ونىمگە ەمەس، شىعىنعا اينالىپ وتىر. ايتەۋىر، وكىمەت ءوز ساياساتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قالامگەرلەردىڭ جيناقتارىن شىعارىپ، ازىن- اۋلاق قالاماقى قويادى. بۇلاي بولماۋ كەرەك. باسپا جۇمىسىن رەتتەگەن دۇرىس. باسپالار 6-7 تالانتتى اۆتوردى تاۋىپ الىپ، سونىمەن جۇمىس ىستەپ، جىل سايىن سوعان قالاماقى تولەسە، وقىرماننىڭ كىتاپقا سۇرانىسى ارتادى. ءبىر بالزاك قانشا باسپاگەردى بايىتقان. قىسقاسى، ادەبيەت كوممەرتسيالانۋى قاجەت.

- قازىر كوركەم ادەبيەتكە كوزقاراس وزگەردى. ءتۇرلى ادەبي اعىمدار قانات جايا باستادى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر ادەبيەتتىڭ باستى كريتەرييى كوركەم ءتىل ەمەس، وقيعا، سيۋجەت دەگەن پىكىرلەر ايتىپ جاتادى. بۇعان نە ايتاسىز؟

- مەنىڭ ويىمشا، ادەبيەتكە توگىلىپ تۇرعان ءتىل دە، جاندى وقيعا دا، سيتۋاتسيا دا قاجەت. كوركەم ءتىل بولماسا، شىعارما تارتىمدى ەمەس. قازاق ادەبيەتىندە ستيليست جازۋشىلار وتە از. ءبىز ستيلمەن جۇمىس ىستەمەيمىز. قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارى ءبىر جازعانىمەن جارىق كورەدى. مىسالى، سماعۇل ەلۋبايدىڭ «اق بوز ءۇي» رومانى وتە جاقسى شىقتى. سول روماننىڭ قولجازباسىن زەينوللا قابدولوۆ پەن ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ەكەۋى وقىپ شىعىپ، «شىعارمانىڭ تاقىرىبى كۇشتى بولعانمەن، ستيل مەن كوركەمدىك جاعىنان جەتىلدىرە تۇسەتىن تۇستارى بار» دەپ اۆتورعا قايتارىپ بەرگەن. ءسويتىپ، سماعۇل اعامىز ءتورت- بەس جىل قادالىپ وتىرىپ كلاسسيكالىق رومان جازدى. ءوزىم ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆپەن ءبىراز جۇمىس ىستەدىم. ول كىسى ماعان جۇمەكەن تۋرالى جازعىزدى. سول دۇنيەمدى قىپ- قىزىل شيەدەي بوياپ، وزىمە بەردى. قاراسام، ءابدىجامىل اقساقالدىڭ جوندەگەنى دۇرىس.

- جاقىندا ءبىزدىڭ باسىلىمدا ءبىر IT مامانىنىڭ «قازاق ادەبيەتى ەسكىلىكتىڭ كولەڭكەسىندە قالعان» دەگەن سۇحباتى شىقتى. سوندا ول 1940-1991 -جىلعا دەيىنگى جازىلعان شىعارمالاردىڭ 80 پايىزىن جوققا شىعارادى. قىزا- قىزا كەلە قازىرگى بۋىنعا بەيىمبەت مايليننىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «راۋشان - كوممۋنيستى» وقىتۋ - كەشىرىلمەس كۇنا» دەيدى. ءسىز بۇل پىكىرگە قالاي قارايسىز؟

- مەن بىلاي ويلايمىن. بارلىق شىعارمانى وقۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. ءبىراق ادەبيەتتىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىن وقۋ كەرەك. بياعاڭنىڭ وسى تۋىندىسىن بالا كۇنىمدە وقىدىم. جاقىندا تاعى ءبىر قاراپ، بەيىمبەتتىڭ ۇلىلىعىنا باسىمدى ءيدىم. سوندا تاڭعالعانىم - ءىرى جازۋشىلاردىڭ مىقتىلىعى ونىڭ كىتاپتارىن قاي زاماندا وقىساڭىز دا ساعان باسقاشا قىرىنان اسەر ەتەدى. بياعاڭ راۋشان كوممۋنيستى كەڭەستىك داۋىردەگىدەي جاعىمدى كەيىپكەر ەتىپ سۋرەتتەمەگەن. راۋشان ارقىلى سول زامانداعى ايەلدىڭ تراگەدياسىن اشىپ، كەڭەستىك قوعامدى اشكەرەلەگەن. قازاقى بولمىستىڭ بۇزىلعاندىعىن، ەركەكتەردىڭ قادىرى كەتكەندىگىن، زامان اۋىسىپ، ايەلدەردىڭ بي بولا باستاعاندىعىن، بۇكىل تانىمنىڭ وزگەرگەندىگىن شەبەرلىكپەن جەتكىزگەن. كەيدە شەبەر جازۋشىلار قوعام شىندىعىن اشقاندى وزدەرى بايقامايدى.

بۇگىندە ادەبيەتتە ەرەكشە كورىنىپ قالعىسى كەلەتىندەر كوبەيدى. جەڭىل سەنساتسيا قۋىپ، گازەتتەر سولاردىڭ پىكىرىن بەرەدى. سول ارقىلى ءبىز كوپ دۇنيەنى بىلىقتىرىپ جاتىرمىز. باياعىدا كەڭەس زامانىنداعى مەرزىمدى باسپا سوزگە كىم كورىنگەن پىكىر ايتپايتىن. ەل مويىنداعان، اۋزى دۋالى ادامنىڭ ءسوزى جاريالاناتىن. قازىر دالادا جۇرگەن بىرەۋ «اۋەزوۆ بىزگە كەرەك ەمەس» دەسە، سونى جاريالاۋعا قۇشتارمىز.

ءبىز قازىر توبىردى تاربيەلەۋدىڭ ورنىنا سولاردىڭ سوڭىنا ىلەسىپ بارامىز. الەۋمەتتىك جەلىنى قاراپ وتىرساڭىز، ءوز ورنى بار، سالماقتى پوەزياسى مەن پروزاسى بار اقىن- جازۋشىلار توبىرعا ىلەسەم دەپ، وزدەرىنىڭ تومەندەپ بارا جاتقاندىعىن بايقامايدى. ءوزىم شىعارماشىلىعىن جاقسى كورەتىن اقىن اعالارىم توبىرعا جاقسى كورىنەم دەپ نە بولسا سونى جازىپ، كىم بولسا سونى ماقتايدى. ادامدا ءبىر تۇلعالىق قاسيەت قالۋ كەرەك. داڭعويقۇمارلىق، داڭققۇمارلىق، ون شاقتى ادامعا ۇلى بولىپ كورىنۋ بويىمىزدى جايلاپ الدى. ادەبيەتتە مۇنىڭ ءبارى لاي سۋ سەكىلدى اعىپ كەتكەنمەن، ءبىراز دارىندى قالامگەرلەردى بۇزادى. وسى جاعى وتە قاۋىپتى.

- تانىمال اقىن- جازۋشىلار تۋرالى ءبىراز ەڭبەكتەر جازدىڭىز. ءبىراق ادەبيەتىمىزدە ەسىمى دە كوپ ايتىلمايتىن، كىتاپتارى دا كوپ شىقپاعان تالانتتى قالامگەرلەر جەتەرلىك. سولاردىڭ اراسىنان بولاشاقتا وسى سۋرەتكەر تۋرالى جازسام- اۋ دەپ ويىڭىزدا جۇپتاپ جۇرگەن تۇلعا بار ما؟

- بىزدە ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اقىن- جازۋشىلار وتە كوپ. مىسالى، ەسىمدەرى ايتىلمايتىن توبىق جارماعانبەتوۆ پەن اقان نۇرمانوۆتىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى جازسام دەيمىن. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ شىعارماشىلىعى قىزىقتىرادى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانىن تالداعىم كەلەدى. ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «دالا باللادالارى» جايىندا جازۋ ويىمدا بار. قازىر مىقتى اقىندار تۋرالى ىرگەلى ەڭبەكتەر جازىلماي جاتىر. ساعي جيەنبايەۆتىڭ ليريكاسى قانداي كەرەمەت! سىراعاڭنىڭ دا پوەزياسى ايتىلمايدى. ەسىمى اۋىزعا الىنا بەرمەيتىن حالىق اقىنى نۇرحان احمەتبەكوۆتىڭ «قارعا» داستانى تۋرالى تولعانىپ ءجۇرمىن. ماعجان جۇمابايەۆ جايىندا ءبىر كىتاپ جوسپارلادىم. قىسقاسى، جازام دەگەن دۇنيەم جازعانىمنان كوپ.

- راقمەت، اعا. ەندەشە ۇزاق عۇمىر كەشىپ، وسى تۋىندىلارىڭىزبەن وقىرماندارىڭىزدى قۋانتا بەرىڭىز!

 سۇحباتتاسقان ازامات ەسەنجول

http://www.astana-akshamy.kz