عارىش سالاسىندا رەسەي ا ق ش- تان قالىپ بارادى

 استانا. قازاقپارات - ا ق ش پەن رەسەي اراسىنداعى عارىشتى يگەرۋ بويىنشا كوپ جىلعا سوزىلعان باسەكەلەستىك بىرەسە ءورشىپ، بىرەسە باسەڭسىپ تۇرسا دا، بايقوڭىرعا ەش ىقپال ەتپەدى.

 ا ق ش- تىڭ امبيتسيالىق جاڭا عارىش جوبالارى الەمدەگى ەڭ ءىرى عارىش ايلاعىنىڭ ءبىرىن توت باسقان مەتالل ۇيىندىسىنە اينالدىرىپ جىبەرە الا ما؟

عارىشتى يگەرۋگە جۇمسالعان الپىس جىل - بۇل نەگىزىنەن ەكى مۇحيت ءبولىپ جاتقان، ەكى ءتۇرلى كوزقاراستى ۇستاناتىن ەكى مەملەكەتتىڭ باسەكەلەستىك تاريحىنان قۇرالعان. ا ق ش پەن رەسەي باسقارعان س س س ر اراسىنداعى عارىشتى يگەرۋ جارىسىن قىرعي- قاباق سوعىستىڭ جاناما اسەرى دەۋگە بولادى.

تەكەتىرەس ناتيجەسىندە دەرجاۆالار وسى سالادا تاماشا جەتىستىككە جەتتى - جەردەگى قارىم- قاتىناستارى نەعۇرلىم سۋىعان سايىن، عارىشتاعى باسەكەلەستىكتەرى سوعۇرلىم قىزا ءتۇستى. قازىرگى ا ق ش- رەسەي اراقاتىناسىن جايماشۋاق دەۋ قيىن. عارىشتاعى كۇرەس تە كۇشەيىپ كەلەدى، بۇل جولى رەسەيدىڭ السىرەگەنى بايقالادى. سسسر تاراسا دا ماسكەۋدىڭ عارىش باعدارلاماسىندا نەگىزگى ءرول اتقاراتىن بايقوڭىر عارىش ايلاعىن نە كۇتىپ تۇر؟

بالالار سەكىرىپ وينايتىن باتۋت تۋرالى ازىلگە جاۋاپ

2014 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قىرىمدى اننەكسيا جاساۋعا جاۋاپ رەتىندە امەريكا سانكسيا ەنگىزگەندە رەسەيدىڭ ۆيسە- پرەمەرى دميتري روگوزين NASA- عا ازىلدەپ، عارىشكەرلەرىن حالىقارالىق عارىش ستانسياسىنا باتۋت كومەگىمەن جەتكىزۋدى ۇسىندى. ءتورت جىلدان سوڭ ا ق ش امەريكالىق عارىشكەرلەردى امەريكا جەرىنەن امەريكالىق زىمىرانمەن ۇشىراتىن كۇن الىس ەمەس دەپ مالىمدەدى.

Boeing پەن SpaceX امەريكالىق جەكە كومپانيالار ازىرلەگەن عارىش كەمەلەرىن سىناقتان وتكىزۋ 2019 -جىلدىڭ كوكتەم- جازىنا جوسپارلانعان، ال بيىلعى جىلدىڭ سوڭىندا ولاردى پيلوتسىز ۇشىرامىز دەپ وتىر.

2011 -جىلى باراك وباما مەن دميتريي مەدۆەديەۆتىڭ ەكى جاقتى قارىم- قاتىناستى «قايتا قاراۋىنان» سوڭ ۆاشينگتون Space Shuttle كوپ رەتتىك قايىقتى قولدانۋ باعدارلاماسىن جاۋىپ، عارىشكەرلەرىن تەك «سويۋزبەن» ۇشىرا باستاعان. سودان بەرى ءبىرىنشى رەت ا ق ش ءوز جەرىنەن عارىشقا كەمەسىن اتتاندىرايىن دەپ جاتىر. حالىقارالىق عارىش ستانسياسىنداعى (ح ع س) كەمەدەن ءبىر ورىن الۋ ءۇشىن ا ق ش 2018 -جىلى رەسەيگە 81 ميلليون دوللاردان استام اقشا تولەدى.

ا ق ش «سويۋزدان» ورىن الۋ ءۇشىن قانشا تولەيدى؟

امەريكالىق Business Insider باسىلىمىنىڭ دەرەگى بويىنشا، 2008 -جىلى NASА  رەسەيلىك «سويۋز» كەمەسىنەن ءبىر ورىن العانى ءۇشىن رەسەيگە 21,8 ميلليون دوللار تولەگەن. 10 جىلدا امەريكالىقتار ءۇشىن ءبىر ورىننىڭ باعاسى 372 پايىزعا ءوستى، 2018 -جىلى 81 ميلليون دوللارعا جەتتى. Business Insider دەرەگىنە ساي، ا ق ش عارىشكەرلەرىن حالىقارالىق عارىش ستانسياسىنا جەتكىزۋ ءۇشىن 12 جىلدا رەسەيگە 3,36 ميلليارد دوللار تولەگەن، ونىڭ ءبىر ميللياردى 2016 جانە 2017 -جىلدارى تولەنگەن. 2016 -جىلى جاسالعان NASA رەسمي پرەزەنتاتسياسىندا Boeing (Starliner) جانە SpaceX (Dragon)  جەكە كومپانيالارىنىڭ عارىش كەمەسىندە ءبىر ورىننىڭ قۇنى 58 ميلليون دوللار تۇراتىنى ايتىلدى.

حالىقارالىق عارىش ستانسياسىنا عارىشكەرلەردى جەتكىزۋ ازىرگە، جوسپار بولعانىمەن، زىمىراندى كوممەرتسيالىق ۇشىرۋ جاعىنان ا ق ش باسقا تاراپتاردان وزىپ كەتتى. بىلتىر امەريكا عارىش ايلاعىنان 29 زىمىران تاسۋشى ۇشىرىلدى، ءبارى ءساتتى ۇشتى. وتكەن جىلى رەسەي - 20، قىتاي - 19 زىمىران تاسىعىش ۇشىردى (قىتاي مەن رەسەيدىڭ ءبىر زىمىرانى ساتسىزدىككە ۇشىرادى).

بيىل اقپاندا SpaceX ازىرلەگەن Falcon Heavy وتە اۋىر زىمىرانى Tesla ەلەكتراۆتوموبيلى بار كاپسۋلاسىن عارىش ارالىق كەڭىستىككە شىعاردى (ماسك كومپانياسىنىڭ تاعى ءبىر ءونىمى)، وندا رۋلدە وتىرعان سكافاندر كيگەن مانەكەننىڭ الدىندا: DON'T PANIC! دەگەن جازۋ بولدى.

قازان ايىنىڭ باسىندا قازىر «روس كوسموس» مەملەكەتتىك كورپوراتسياسىن باسقاراتىن دميتري روگوزين يلون ماسكتى ماسكەۋدى نارىقتان ىعىستىرۋ ءۇشىن دەمپينگ جاساپ جاتىر دەپ ايىپتادى. ءبىرىنشى ارناعا بەرگەن سۇحباتىندا روگوزين رەسەيدىڭ كوشباسشىلىقتى قايتادان قولىنا الاتىنىن مالىمدەدى: «ءبىز ورالامىز، قايتادان ءبىرىنشى بولامىز دەپ ۋادە بەرەمىن».

ساراپشىلار Falcon-نىڭ رەسەيلىك زىمىراندى ىعىستىراتىنىنا سەنىمدى. Falcon Heavy عارىشقا شىققان سوڭ Bloomberg سايتىندا جاريالانعان «يلون ماسك رەسەيلىك عارىش باعدارلاماسىن قالاي اينالىپ ءوتتى» دەگەن باعاندا SpaceX- ءتىڭ قاجىرلىعى مەن ونەرتاپقىشتىعى جانە شىعىندى ازايتا ءبىلۋى (سونىڭ ىشىندە كەرى ورالاتىن باسپالداقتاردى قايتا قولدانۋ ەسەبىنەن) كومپانيانى كوشباسشىلىق دەڭگەيگە شىعارىپ قانا قويماي، پايدا تابۋعا دا مۇمكىندىك بەرەتىنىن ايتتى.

«روس كوسموس» SpaceX تارابىنان تونەتىن قاۋىپتى مويىندايدى، سوندىقتان شىعىندى ازايتۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر. الايدا ماسكتىڭ كومپانياسى كوش ىلگەرى وزىپ كەتتى، ونى قۋىپ جەتۋ وڭاي بولمايدى» دەيدى Bloomberg.

بايقوڭىر: كەلەشەگى بوس پا، الدە كۇڭگىرت پە؟

رەسەي مەن ا ق ش اراسىنداعى امەريكالىق عارىشكەرلەردى حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىنا «سويۋزبەن» اپارۋ جانە اكەلۋ تۋرالى كەلىسىمشارت 2019 -جىلدىڭ ساۋىرىندە كۇشىن جويادى.

قازاننىڭ 11-ىنە جوسپارلانعان «سويۋزدى» بايقوڭىردان ۇشىرۋ (كەمە بورتىندا رەسەيلىك الەكسەي وۆچينين مەن امەريكالىق نيك حەيگ) NASA عارىشكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن قازاقستان اۋماعىنان ۇشىرىلاتىن سوڭعى عارىش كەمەسى بولۋى مۇمكىن.

ماسكەۋ بۇعان دەيىن كەلىسىمشارتتى ۇزارتۋ مۇمكىندىگى تۋرالى مالىمدەدى، ۆاشينگتون بۇل تاقىرىپ بويىنشا ەشتەڭە ايتپادى. ەگەر ا ق ش عارىشكەرلەرىن ح ع س- عا جەتكىزۋ ءۇشىن «سويۋزدان» باس تارتسا، «باسقارىلاتىن كەمەلەردى ۇشىرۋ بويىنشا بايقوڭىر عارىش ايلاعىنا تۇسەتىن سالماق ازايادى» دەيدى قازاقستاننىڭ قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ايەروعارىش كوميتەتى مەن ايەروعارىش ونەركاسىبى. ءبىراق ءالى تورىعۋعا سەبەپ جوق دەسەدى.

- حالىقارالىق عارىش ستانسياسى - الەم دەڭگەيىندەگى حالىقارالىق جوبا، وعان «روس كوسموس» (ر ف)، NASA (ا ق ش) ، JAXA (جاپونيا)، CSA (كانادا)، ESA (ەۋروپا ەلدەرى) سياقتى عارىش اگەنتتىكتەرى قاتىسادى. ح ع س- دە رەسەيلىك سەگمەنتتىڭ جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ستانسيادا رەسەيلىك عارىش كەمەلەرى ۇشىرىلا بەرەدى. وعان قوسا، «سويۋز» زىمىران تاسىعىشتارى باسقارىلاتىن عانا ەمەس، ح ع س باعدارلاماسى بويىنشا جۇك كەمەلەرىن دە، جەردى قاشىقتان زوندتاۋ، بايلانىس پەن عىلىمي ماقساتتاعى جەرسەرىكتەرىن دە ىسكە قوسادى، - دەيدى ايەروعارىش كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى عالىمجان دانبايەۆ.

رەسەي قازاقستاندىق تاراپقا بيىلعى جىلدىڭ سوڭىندا كەلەر جىلى بايقوڭىردان ۇشىرۋ جوسپارىن تانىستىرۋى كەرەك. ايەروعارىش كوميتەتىندەگىلەر بايقوڭىردى «عارىشقا قاتىسى جوق» ماقساتتا قولدانۋدى قاراستىرمايمىز دەيدى.

ۇكىمەتتىڭ ايتۋىنشا، 1994 -جىلى رەسەيمەن جاساسقان عارىشتى جالعا الۋ شارتى بويىنشا (2050 -جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى) جىل سايىنعى تولەم - 115 ميلليون ا ق ش دوللارى - ۇشىرۋ سانىنا بايلانىستى ەمەس. استانا بايقوڭىرداعى «بايتەرەك» زىمىران كەشەنى جوباسىنا ءۇمىت ارتادى.

- بۇل جوبانىڭ قازاقستان ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى زور. ول ءبىزدىڭ ەلدىڭ عارىش ايلاعىن ساقتاپ، ءارى قاراي دامىتۋىنا ىقپال ەتەدى جانە ىسكە قوسۋ قىزمەتىنىڭ الەمدىك نارىعىنا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى، - دەيدى عالىمجان دانبايەۆ.

«بايتەرەكتىڭ» قاشان پايدا بولاتىنىن ەشكىم بىلمەيدى. كەشەن تۋرالى اڭگىمەلەر 14 جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى، جوبانىڭ بيۋدجەتى بىرنەشە رەت ۇلعايتىلدى، ال جۇزەگە اسىرۋ مەرزىمى كەيىنگە شەگەرتىلدى.

استانا مەن ماسكەۋ عارىش اپپاراتتارىن «پروتوننىڭ» ورنىنا ەكولوگيالىق تازا زىمىراندارمەن الماستىرۋ تۋرالى بىرلەسكەن جوسپارى تۋرالى مالىمدەگەن. 2004 -جىلدان بەرى «بايتەرەكتىڭ» جۇمىسى باستالعانى ءمالىم بولعان ەدى. جوبا ۋكراينالىق «زەنيت» زىمىراندارىن پايدالانۋدى كوزدەدى، ءبىراق 2014 -جىلى ۋكرايناداعى ساياسي جاعدايعا وراي (رەسەيشىل پرەزيدەنتتى بيلىكتەن تايدىرىپ، ورنىنا باتىسشىل كۇشتەر كەلدى) «بايتەرەكتى» جاساۋشىلار «زەنيتتەن» باس تارتتى.

ۆاشينگتوندا ورنالاسقان Jamestown Foundation زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ بيىل ناۋرىزدا جارىق كورگەن «كرەملدىڭ بايقوڭىرداعى ستراتەگياسى: قازاقستاننىڭ عارىش باعدارلاماسىن شاڭ باسىپ قالا ما؟» دەگەن ماقالادا رەسەي قازاقستانعا بايقوڭىرداعى ىسكە قوسۋ قوندىرعىلارىن بەرگەن كۇننىڭ وزىندە استانا ولاردى ماسكەۋمەن بىرلەسكەن جوبا ارقىلى باسقارا الاتىنى ايتىلادى، سەبەبى قازاقستاندىق تاراپتىڭ ءوز زىمىرانى جوق.

ماقالادا كەلتىرىلگەن ەسەپ بويىنشا بايقوڭىرداعى ىسكە قوسۋ الاڭىن جاڭارتۋ شامامەن 245 ميلليارد دوللارعا تۇسپەك. كەلىسىم شارتى بويىنشا، بۇل شىعىندى قازاقستان كوتەرۋى كەرەك، ال رەسەي «سويۋز-5» زىمىرانىن جاساۋعا جاۋاپتى؛ ماسكەۋدىڭ ەسەبىنشە، ول Falcon Heavy-مەن باسەكەلەس بولا الادى.

Jamestown Foundation ساراپشىلارى رەسەيدىڭ قالاي بولعاندا دا ءوز باعدارلاماسىن ەل ىشىندە - ارحانگەلسك وبلىسى مەن قيىر شىعىستا - ورنالاستىرۋعا كۇش سالاتىنىن، بايقوڭىردى قولدانۋدى ازايتۋعا تىرىساتىنىن ايتادى.

قازاقستاننىڭ ايەروعارىش كوميتەتىندە وتىرعاندار بايقوڭىردىڭ بولاشاعى كۇڭگىرت ەكەنىنە كەلىسپەيدى، عارىشتىڭ ارتىقشىلىقتارىن اتاپ وتەدى. وعان جىلىنا 300 كۇن كۇننىڭ كوزى شىعىپ تۇراتىنى، زىمىران باسپالداعىن بولگەن كەزدە اۋماقتىڭ جارتىلاي بوس تۇراتىنى، جۇكتەردى جەر ماڭىنداعى وربيتاعا شىعارۋ ءۇشىن گەوگرافيالىق ورىننىڭ ءتيىمدى ەكەنى جاتادى.

بىلتىر رەسەي بايقوڭىردان 12 زىمىران ۇشىردى (2016 -جىلى -11، 2015 -جىلى -17). قازاقستاننىڭ ايەروعارىش كوميتەتىنىڭ اقپاراتى بويىنشا، بيىلعا 17 ستارت جوسپارلانعان. 2018 -جىلدىڭ 10 ايىندا تورتەۋى ۇشىرىلدى.

ماتەريالدى دايىنداۋعا ءمادي بەكماعانبەتوۆ قاتىستى.

www.azattyq.org