اقساقال دەگەن اتقا كىمدەر لايىق؟

استانا. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ ۇعىمىندا «شال» ، «قاريا» ، «اقساقال» دەگەن اتاۋلار اتام زاماننان بەرى بار. الايدا وسى ۇعىمداردىڭ ارا- جىگى اجىراتىلىپ، ناقتى ءمانى ايقىندالماعان سياقتى.

قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «شال جاسى الپىس- جەتپىستەن اسقان ەر ازامات» دەلىنگەن. ال «قارت» ۇعىمىنا كىمدەر جاتادى؟ الگى اتالعان سوزدىككە كوز جۇگىرتسەك «قارت -  كورگەن- بىلگەنى مول، كوپ جاساعان كىسى» دەگەندى وقيسىز. ولاي بولسا ۇزاق عۇمىر كەشسە دە كورگەن- بىلگەنى شەكتەۋلى كىسىلەردى نە دەۋىمىز كەرەك سوندا؟ قازاق ەل تاعدىرىن شەشۋگە اتسالىسقان قارتتاردى، اۋلەتتىڭ ۇلكەندەرىن اقساقال دەگەن عوي. ال بۇگىندە كىمدەردى اقساقال دەپ ءجۇرمىز؟ ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءبارىن اقساقال دەۋىمىز قانشالىقتى دۇرىس؟ قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە «اقساقال -  جاسى ۇلكەن، قۇرمەتتى ەر ادام، قاريا» دەپ تۇسىنىك بەرىلگەن. «اقساقال -  تاجىريبەسى مول، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى» دەلىنگەن.

ەندى جوعارىدا اتالعان ۇعىمداردى عالىم، جازۋشى، پۋبليتسيست نەمات كەلىمبەتوۆتىڭ تۇسىنىگى تۇرعىسىنان باعامداپ كورەيىك. «مەن ءوزىم تەك بالا- شاعاسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، كۇيبەڭدەپ جۇرگەن كىسىنى شال دەر ەدىم دە، ال تۋعان اۋىلىنىڭ، تۋعان جەرىنىڭ جوعىن جوقتاپ، قامىن جەپ، جان- تانىمەن قاربالاسىپ جۇرگەن ەگدە جاستاعى ەر ازاماتتى «قاريا» دەگىم كەلىپ تۇرادى، قازاق دەيتىن تۇتاس قاۋىمدى ءبولىپ- جارماي، بۇكىل ەلدىڭ قامىن ويلاۋ دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن قۇرمەتتى قارتتى اقساقال دەگىم كەلىپ تۇرادى» دەيدى عالىم. جوعارىدا كەلتىرىلگەن ۇعىمداردى بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان زەردەلەسەك ارتىق بولماس. قوعامداعى ۇلكەن كىسىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز وتباسىنىڭ قامىن ويلاپ جۇرەتىن شالدار قاتارىنا جاتادى. ءبىر قاراعاندا بۇل جامان دا ەمەس سياقتى. وتباسىنىڭ كۇيىن كۇيتتەپ، تىرباڭداپ ەڭبەك ەتكەننىڭ نەسى جامان؟ ! ءاربىر وتباسىنىڭ قوجاسى ءوز ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ جاتسا ءبىز دە وزىق ەلدەر قاتارىنا الدەقاشان قوسىلار ەدىك- اۋ! قاريا ساناتىندا جۇرگەندەر اراسىندا تەك ءوز وتباسىنىڭ عانا ەمەس، ءوزى تۇراتىن اۋىلدىڭ قامىن ويلاپ، جوعىن جوقتايتىندار دا بولعان. وندايلار قازىر دە بار دەپ ويلايمىن.

قوستاناي وبلىسىنىڭ تاۋ قۇسمۇرىن اتالاتىن وڭىرىندە قونىس تەپكەن تاعىشىلار اۋىلىندا ىبىراي قاناتبايەۆ دەگەن كىسى بولدى. كولحوزدىڭ تىنىس- تىرشىلىگىنە بەلسەنە ارالاسقان ادام. تاۋارلى- ءسۇت فەرماسىندا مەڭگەرۋشى بولدى، قىرماندى باسقاردى، مال دارىگەرى بولدى. ون جىلداي كولحوز باسقارماسىنىڭ مۇشەسى بولىپ، تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى مىندەتىن دە اتقاردى. ول جىلدارى مەن سول اۋىلدا مەكتەپ ديرەكتورى بولاتىنمىن. 1963 -جىلى قۋاڭشىلىق بولىپ، ەگىن ناشار شىقتى، جەم- ءشوپ تاپشى بولدى. قاراشانىڭ اياعىندا جەكەنىڭ مالى قولعا قاراپ قالدى. مالدى ءالى دە قامىسى قالىڭ قوپاعا اپارىپ باعۋعا بولار ەدى دەپ ءجۇردى ۇلكەندەر جاعى. الايدا ەشكىم مال باعامىن دەپ سۋىرىلىپ شىعا قويمادى. مىنە، وسىنداي قىسىلتاياڭ شاقتا ەل قامىن ويلاعان ىبەكەڭ قاجىر- قايرات كورسەتتى. اتىن ەرتتەپ ءمىنىپ اۋىل مالىن قۇسمۇرىن كولىنىڭ قوپاسىنا اپارىپ سالدى. ءسويتىپ 83 جاستاعى اقساقال اۋىلدىڭ مالىن ءبىر اي بويى باعىپ بەردى. جەرلەستەرى بولسا شىنايى ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، بالا- شاعاڭنىڭ قىزىعىن كور، بويىڭا دەرت بەرمەسىن، جۇزگە جەت دەپ اق تىلەكتەرىن ايتتى. ءسوز ورايىندا ايتا كەتەيىك، ىبەكەڭ ەلدىڭ باتاسى قابىل بولىپ 106 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. 1953 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە مەملەكەت باسشىلىعىنا كەلگەن حرۋشيەۆ حالىقتان «باسى ارتىق مالدى» تارتىپ الۋعا كىرىستى. وسىنداي شاقتا تاعى دا ىبەكەڭ اۋداننان كەلگەن وكىلدەردىڭ الدىنا شىعىپ حالىق ءسوزىن سويلەدى. «ءبىز ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىنا قارسى ەمەسپىز. ءبىراق الدى- ارتىنا قاراماي جۇرتتىڭ مالىن جاپپاي جيناپ الۋشىلارمەن كەلىسپەيمىز. مەنىڭ دە بيەم بار، الىڭدار. ال قىمىزىن ءىشىپ، سونى كولىك قىلىپ وتىن- ءشوبىن دايىنداپ جۇرگەندەردىڭ قولىنداعى بيەسىن الىپ قويۋ قالاي بولار ەكەن» . ىبەكەڭنىڭ وسى سوزىنەن كەيىن وكىلدەر اقىلعا كەلىپ اۋىلداعى جيىرماشاقتى شالدىڭ بيەلەرىن وزدەرىنە قايتارىپ بەرەدى. ونىڭ الدىندا از ۋاقىت ۇكىمەتتى باسقارعان مالەنكوۆ شارۋالارعا قارا مال، جىلقى ۇستاۋعا رۇقسات بەرگەن عوي. «مالەنكوۆ بەرگەن بايتالدى، حرۋشيەۆ كەلىپ قايتا الدى» دەگەن مىسقىل ولەڭنىڭ دە شىعىپ جۇرگەنى سول كەز بولاتىن.

 وسى ورايدا ىبىراي قارتتىڭ تاعى ءبىر ءىسىن ايتۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. ك س ر و جوعارعى كەڭەسى 1964 -جىلى كولحوز مۇشەلەرىنە زەينەتاقى جانە جاردەماقى تولەۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. سوعان بايلانىستى جەرگىلىكتى كەڭەس ءوز اۋماعىندا تۇراتىن ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءتىزىمىن جاساپ، اۋداندىق الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بولىمىنە تاپسىردى. ءسويتىپ جاڭاعى شالدارعا 12 رۋبل 50 تيىننان زەينەتاقى بەلگىلەنەدى. سويتسە قۇجاتتا ەگەر كولحوزدا سوڭعى جىلى 6 اي جۇمىس ىستەسە زەينەتاقى مول بولادى دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. سودان ىبەكەڭ اۋىلداعى شالدارمەن اقىلداسىپ، كولحوزدىڭ مال قورالارىن جوندەۋ جونىندە كولحوز باسقارماسىمەن شارتقا وتىرادى. اقىرى 6 اي تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، كەيىن ەڭبەگىنىڭ زەينەتىن كوردى. الگى شالداردىڭ الدى 50 رۋبلگە دەيىن زەينەتاقى الۋعا قول جەتكىزدى. قورا جوندەۋ جۇمىسىنا ايەلدەرگە دەيىن قاتىستى. وسىدان كەيىن ىبەكەڭ تاعى دا اۋىلداستارىنىڭ اق باتاسىنا بولەندى. ەلدىڭ قامىن ويلاعان، قارتايسا دا قايراتكەرلىك قارىمىن جوعالتپاعان وسىنداي كىسىلەردى اقساقال دەپ ايتسا قۇبا- قۇپ. جالپى، جاقسى قارتايا ءبىلۋ دە ۇلكەن ونەر بولسا كەرەك. «جاقسى ادام قارتايسا كوكىرەگى تولى حات بولار، جامان ادام قارتايسا بىقسىپ جانعان وت بولار» دەگەن ءسوز تەگىننەن- تەگىن ايتىلعان جوق. كورگەن- بىلگەن تاجىريبەلەرىمەن ءبولىسىپ، كەيىنگى جاستارعا اقىل- كەڭەستەرىن بەرە جۇرەتىن ۇلكەندەردىڭ ءىسى اركەزدە دە وزگەلەر ءۇشىن ونەگە بولۋى ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، ءىس جۇزىندە كۇندەلىكتى ومىردەگى جاعداي ءدال ءبىز كۇتكەندەگىدەي بولا بەرمەيدى. كەيبىرەۋلەر جاسى ەگدە تارتسا دا اراق- شاراپ ءىشىپ، ءتۇرلى ۇياتتى قىلىقتارعا بارىپ، كەيىنگىلەرگە تەرىس ۇلگى كورسەتىپ جاتادى. ەندى ءبىر شالداردىڭ تىرلىگى قارا باستارىنان ارتىلمايدى. كەيىنگى ۇرپاققا دۇرىس جول كورسەتۋگە مۇمكىندىكتەرى جوق، ايتەۋىر جەر باسىپ جۇرگەندەرىنە ءماز. ءتىپتى بالاما جاقسى قىزمەت الىپ بەرەمىن دەپ اكىم- قارالارعا جالپاڭداپ، جاعىمپازدانىپ جۇرەتىن دە شالدار بارشىلىق. وندايلار ادەتتە «اقساقال» دەگەن ارداقتى اتقا كىر كەلتىرىپ، ازىن- اۋلاق بەدەلدەرىنەن ايىرىلادى. جاقسى عۇمىر كەشىپ، ەل- جۇرتتىڭ الدىندا ابىروي- بەدەلگە بولەنە بىلگەن ادام قارتايدىم دەپ وكىنبەۋى ءتيىس. ويتكەنى ونداي ادامداردىڭ ءىسى ەلدىڭ ەسىندە ۇزاق ساقتالادى.

قاناپيا مىرزاعوجين، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى جۋرناليسى استانا

«ەگەمەن قازاقستانا»