مۇعالىمنىڭ قادىرى ارتا ما؟ - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
جاركەنت شۇراتىنداعى ءۇيسىن مادەنيەتىنىڭ ىزدەرى - «جاركەنت ايناسى» گازەتى
جاقىندا عانا وقىرمانعا جول تارتقان «جاركەنت ايناسى» گازەتىنىڭ العاشقى سانىندا ولكە تاريحىنا ارنالعان ماقالا جاريالاندى. «تاريح ايناسى» ايدارىمەن بەرىلگەن ماقالادا اۆتور جەتىسۋ وڭىرىندەگى ءالى زەرتتەۋ كورمەگەن ەجەلگى مۇرالارعا توقتالادى. ولاردىڭ دەنى ساق قورعاندارى، ءۇيسىن وبالارى، ولاردىڭ تۇراقتارى، بالبال تاستار، قورىمدار، ەجەلگى قالالاردىڭ سىرتىن قورشاعان بەكىنىستەردىڭ قۇلاندىلارى، كەن ءوندىرۋ ورىندارى، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىنىڭ سىلەمدەرى ەكەنىن العا تارتادى.
«قىتايدىڭ حان اۋلەتى كەزىندەگى جازىلعان ۇيسىندەر تۋرالى جازبالارىندا «حان پاتشالىعى تاريحى»، «باتىس ءوڭىر شەجىرەسى» دەرەكتەرىنە كوڭىل اۋدارساق «ۇيسىندەر ىلە القابىنا قونىس اۋدارعان...» دەگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنۋ ارقىلى كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ باسىن اشۋعا مۇمكىندىك الامىز. حالىقتار ءالى دە سىرتقى، ىشكى جاعدايلاردىڭ ىقپالىنان اۋمالى- توكپەلى كەزەڭدەردى باستان وتكەرگەن الماعايىپ كەزەڭدەر ۋاقىتى دەرلىك ەدى. ىلە القابىنىڭ جاركەنت ايماعىنداعى ءۇيسىن تايپالارىنىڭ تۇراعى مەن ولاردىڭ مەكەندەگەن جەرلەرىنىڭ ماڭىنداعى وبالارعا كوپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلمەگەن» دەپ جازادى اۆتور.
ماقالاعا قاراعاندا جاركەنت وڭىرىندەگى بۇل ۇيسىندەر وبالارىنىڭ شوعىرى 2010 -جىلى 17 - ماۋسىمداعى «الماتى وبلىسىنىڭ جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىزىمىن بەكىتۋ تۋرالى» الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ قاۋلىسىندا كورسەتىلمەگەن. بۇل رەتتە اۆتور ءۇيسىن وبالارىنىڭ ۇلكەن قورىمى پانفيلوۆ اۋدانى باسقۇنشى اۋىلىنىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى كولەمدى جەردى قامتىعان كوكجازىق اتالاتىن القاپتىڭ شىعىس جاعىن، قورعاس وزەنى اڭعارىنىڭ باتىسىنداعى قىراتتىڭ ءۇستىن تۇتاستاي الىپ جاتقانىنا نازار اۋدارادى. ءبىراق وسىناۋ تاريحي قازىنا جىلدار بويى عالىمدار نازارىنان تىس قالىپ كەلەدى. نەگە؟ ۇزاق جىلدار بويى بۇل وڭىردەگى وبالار نەگە زەرتتەۋ كورمەي كەلەدى؟
«جاركەنت ايماعى كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن شەكارالاس ءوڭىر بولعاندىقتان وزگە وبلىستاردىڭ ادامدارى تۇگىلى وسى اۋداننىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى زور اۋرەشىلىكپەن ارنايى وتكىزۋ قاعازىمەن ءجۇرىپ - تۇراتىن. ال المالى مەن باسقۇنشى اۋىلدارىنا ءوتۋ ازاپتىڭ ازابى ەدى. وسىنداي قولدان جاسالعان قيىندىقتار كەزىندە ارنايى جابدىقتالعان ەكسپەديتسيانىڭ ءوتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. وعان تەك مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارنايى رۇقساتىمەن عانا جۇرەتىن. ال مۇنداي رۇقسات قۇجاتتى جىلدار بويى كۇتۋگە ءماجبۇر بولاتىن. ۋاقىت ءبارىن دە ءوز قۇزىرىنا الادى ەمەس پە؟ ەل ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان سوڭ ەجەلگى داۋىردەن بەرگى ەلدىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك بەرىلىپ وتىر» .
تۇيىندەپ ايتقاندا، ماقالادا جاركەنت وڭىرىندەگى ەجەلگى ءۇيسىن وبالارىنىڭ زەرتتەۋسىز جاتقانىنا نازار اۋدارىلىپ، ايماقتا ءۇيسىن مادەنيەتىنىڭ بۇدان باسقا دا ىزدەرى بار ەكەنىنە پايىمدار جاسالادى. ءاربىر ەسكەرتكىشتەر مەن وبالاردىڭ ورىندارى ناقتى اتالىپ، سولاردى زەرتتەۋ قاجەتتىگى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلەدى. «ءتۇپ - تۇقيانىمىز بولىپ كەلەتىن، نەگىزىمىز بولىپ كەلەتىن ۇيسىندەر تاريحىن توقتاتپاي، قوزعاي بەرۋىمىز قاجەتتىلىگى تۋىنداپ تۇر» دەيدى ماقالا اۆتورى ق ر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى مولوت سولتانايەۆ.
بوكسيت بىتۋگە تاياۋ. ارقالىقتىڭ احۋالى نە بولماق؟ - «قوستاناي تاڭى» گازەتى
«ارقالىقتى تۇرالاتپاۋدىڭ جولى قايسى؟» دەگەن ماسەلەنى كوتەرگەن «قوستاناي تاڭى» گازەتى وڭىردەگى باستى پروبلەمالاردىڭ بىرىنە تالداۋ ماقالا جاريالاپتى. جازۋىنشا، كەن قورىنىڭ تاۋسىلۋىنا بايلانىستى «قازاقستان اليۋمينيى» ا ق قاراستى ءوندىرىس جۇمىسىن توقتاتادى ەكەن. ەندەشە ارقالىققا الاڭداۋعا دا نەگىز جوق ەمەس. ويتكەنى كەن باسقارماسى قالا قازىناسىنا قوماقتى سالىعىن تولەپ قانا قويماي، 800-گە جۋىق ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر.
«راسىمەن دە ارقالىقتىڭ ومىرگە كەلۋىنە نەگىز بولعان باستى پايدالى قازبامىز - بوكسيت تاۋسىلسا قالامىز ءۇشىن سالدارى سالماقتى بولعالى تۇر. 700 - 800 - گە تارتا ادامعا جۇمىس بەرىپ، سالىعىمەن قالا قازىناسىن تولىقتىرىپ كەلگەن ءوندىرىس وشاعىن الماستىرا الاتىنداي ءىرى كاسىپورىن جوق. ت ب ك ب - دا ەڭبەك ەتىپ كەلگەن وسىنشا ادام جۇمىستان قىسقارىپ، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي قالسا، ءسويتىپ قالامىزدان ۇدەرە كوشسە ء(ار وتباسىندا كەمى 4 ادامنان بار دەپ ەسەپتەگەننىڭ وزىندە) دەموگرافيامىزعا دا كەرى اسەرىن تيگىزەرى انىق. ونداي جاعدايعا دۋشار بولماۋىمىز ءۇشىن قيىنشىلىقتىڭ الدىن الۋىمىز كەرەك» دەپ جازادى «قوستاناي تاڭى».
وسىلايشا ماقالا نەگىزىنەن بوكسيت قورى تاۋسىلعاندا جابىلاتىن ءوندىرىس ورىنىنىڭ سالدارى جانە سونىڭ سالدارىنان جۇمىسسىز قالاتىن 700-دەن اسا ادامنىڭ ماسەلەسىنە ارنالعان. ايتا كەتەرلىگى، جاقىندا قالا باسشىلىعى وسى ماسەلەنى ورتاعا سالعان. وندا ارقالىق قالاسىنا ينۆەستور تارتۋ جايى ءسوز بولىپ، كاسىپكەر ازاماتتاردى وسى باعىتقا جۇمىلدىرۋ شارالارى تالقىلانعان ەكەن.
«بۇل جەردە ماسەلە دۇكەن نەمەسە اسحانا اشۋ جايلى ەمەس. مۇنداي بيزنەس تۇرلەرى قازىرگى ۋاقىتتا ايتارلىقتاي پايداسىن اكەلمەيدى. ءبىز الداعى ەكى نەمەسە بەس جىلىمىزدى ويلاپ جۇمىس ىستەمەسەك 700 جۇمىس ورىنىن تاۋىپ بەرە المايمىز» دەگەن ەكەن اكىم.
مۇعالىمنىڭ قادىرى قايتا ما؟ - «ورتالىق قازاقستان» گازەتى
«بالاسىنا «ءتايت!» دەسە، جەر تەپسىنىپ جەتىپ كەلەتىن اتا- انالاردان ەندى ۇستازدار قاۋىمىن ارنايى زاڭ قورعايدى. ايتپەسە، اركىمنەن ءبىر ءسوز ەستىپ، ەڭسەسى تۇسكەن مۇعالىمنىڭ ەسەسى كەتىپ جاتىر. ۇستازدىڭ مارتەبەسى، راسىندا، بۇرىن زور ەدى، ەندى قور بولعان- دى. ءسويتىپ، قوعامدا وتقا سالسا، جانبايتىن، سۋعا سالسا باتپايتىن، الگى امەريكاندىق كينوداعى ۋنيۆەرسالدى سولدات - مۇعالىمدەرىمىز ەكەنىن ايعايلاپ ايتپاساق تا، بارشامىزدىڭ ءىشىمىز سەزەتىندى. وزدەرى كونبىس بۇلاردى سودان قوعام قولبالاعا اينالدىرىپ العان- دى. اكىمدىگى اقىرىپ، اتا- اناسى جەكىرىپ، جۇندەي ءتۇتىپ، تىم جۋاسىتىپ جىبەرگەن ەدى. سودان مۇعالىمدىكتەن قادىر- قاسيەت قاشا باستاعان. ەندى، بۇيىرسا، ەلباسى تاپسىرعان «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلدانسا، قيقۋلاپ قاشقان قۇت، تيتىمدەپ ەندى جينالار دەگەن ءۇمىت زور»، دەپ جازادى «ورتالىق قازاقستان» گازەتى.
شىندىعىندا، پرەزيدەنت جولداۋىنداعى ءدال وسى ماسەلەگە مۇعالىم عانا ەمەس، جالپى قوعام ۇلكەن نازار اۋداردى. وبلىستىق گازەت جۋرناليسى قازىرگى مۇعالىم بەدەلىنە بايلانىستى ءبىراز ماسەلەنى قاۋزايدى. «وقۋشى تاراپىنان كەلەمەجدەۋ، كەمسىتۋ. اتا- انادان - ۇركىتۋ، قوقان- لوقى. مۇعالىمدى بىرەسە وتقا، بىرەسە سوتقا سۇيرەگەن اتا- انا. بۇدان سوڭ ۇستازدىڭ مارتەبەسىنەن نە قادىر؟ ەندىگى كەزەكتە زاڭ مۇنداي باسسىزدىقتىڭ جولىن كەسەدى» دەگەن ءۇمىتىن دە ورتاعا تاستايدى. پرەزيدەنت تاپسىرماسىمەن ازىرلەنەتىن زاڭ جوباسىنا سالا ماماندارىنىڭ تىكەلەي قاتىسۋى تيىستىگى ايتىلىپ، «سوندا عانا جاڭا زاڭ - مۇعالىمدىكتەن قاشقان قادىردى قايتارا الاتىنداي پارمەندى بولارى حاق» دەپ تۇيىندەيدى.
الىپقاشپا اڭگىمەنىڭ اقيقاتى قاشان ايتىلادى؟ - «АRAI»گازەتى
جامبىل وبلىستىق «اراي» جاستار گازەتى الاش قايراتكەرلەرىنە قاتىستى دۇنيەلەردى ۇدايى جاريالاپ وتىرۋ ماقساتىندا تۇراقتى ايدار ارناپ، ماقالالار توپتاماسىن ۇسىنىپ وتىراتىن بولىپتى. سونىڭ ءبىرى ۇلت كوسەمى، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ءاليحان بوكەيحان جونىندە بولىپ وتىر. بۇل رەتتە گازەت اقپارات قۇرالدارىندا قايراتكەر تۋرالى ونىڭ ساياساتكەرلىگى مەن عالىمدىعى كەڭىنەن جازىلعانىن، الايدا ءاليحان بوكەيحاننىڭ وتباسىلىق جاعدايى دا قىزىقتىراتىنىن العا تارتىپتى.
«قايراتكەردىڭ جەكە ومىرىنە قاتىستى كوپشىلىكتى قىزىقتىراتىن وقيعالار جەتەرلىك. ايتالىق، ول دۇنيەگە سۇندەتتەۋلى كۇيدە تۋىلىپ، 6 جاسقا دەيىن ءتىلى شىقپاعان. سونداي- اق، ۇلت كوسەمى ءوز زامانداستارىنا قاراعاندا الدەقايدا كەش ۇيلەنگەن. ەر- ازاماتتىڭ 35 جاسقا دەيىن ۇيلەنبەي، سالت باستى ءجۇرۋى - ول زاماندا سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا. ال، ءا. بوكەيحان ءوزىنىڭ سۇيگەن جارىن كەش جولىقتىرىپ، 35 جاسىندا وتباسىن قۇرعان ەكەن. تاعى ءبىر قىزىق جاعداي، ول ايەلى قايتىس بولعاننان كەيىن 16 جىل بويى ۇيلەنبەي جالعىز تۇرعان. ۇزاق ۋاقىت ۇيلەنبەۋى قۇداي قوسقان قوساعى ەلەناعا دەگەن شىنايى ماحاببات پا، جوق الدە قيىن- قىستاۋ زامانداعى ماجبۇرلىك پە ەدى؟» دەپ جازادى «اراي» گازەتى.
ماقالا اۆتورى ءاليحانتانۋشى سۇلتانحان اقق ۇلىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنىپ، ءاليحاننىڭ ۇزاق ۋاقىت ۇيلەنبەي ءجۇرۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبىنە توقتالادى. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى ءاليحان مەن ەلەنانىڭ اراسىندا ۇلكەن ماحاببات بولسا كەرەك. ولار جيىرما جىل بىرگە عۇمىر كەشكەن. سوسىن عالىم «ءاليحان مەن ەلەنانىڭ ۇيلەنۋىنە ونىڭ قايىن اتاسى قارسى بولعان» دەگەن اڭگىمەنى دە جوققا شىعارادى. ءبىراق ءاليحاننىڭ ورىستان ايەل العانىنا اناسى قارسىلىق بىلدىرگەنى تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ بولعانى دا راستالاتىن ءتارىزدى.
«دەسەك تە، بۇدان دا قيىن جاعداي ەلەنا مەن ەليزاۆەتانىڭ اراسىندا ورىن العان بولاتىن. سۇلتان حان اقق ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ەليزاۆەتا اناسىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداماعانىنا قاتتى رەنجىگەن كورىنەدى. «سىرىم بوكەيحانوۆتىڭ ايەلى الەكساندرا بوريسوۆنانىڭ ايتۋىنشا، ەليزاۆەتا اناسىنىڭ ەسىمىن ەشقاشان اۋزىنا المايتىن كورىنەدى. بىردە ماعان الەكساندرا بوريسوۆنا «ەليزاۆەتا شەشەسىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداماعانىنا قاتتى نارازى بولعان. سوندىقتان دا ول ەلەنانىڭ بارلىق سۋرەتىن جويىپ جىبەرگەن» دەگەندى ايتىپ ەدى. شىنىندا تاڭعالاتىن جايت: ەلەنانىڭ ءبىر عانا سۋرەتى ساقتالىپ قالدى عوي. ونىڭ نەلىكتەن بۇلاي جاساعانى مەن ءۇشىن جۇمباق. ال، ءوزى «انام اكەمدى شىن سۇيسە، مۇسىلمان ءدىنىن نەگە قابىلدامادى؟» دەپ رەنجىگەن دەگەن وي دا تۋادى، - دەيدى سۇلتانحان اقق ۇلى».
ماقالادا «ءاليحان بوكەيحان ەكىنشى رەت ۇيلەندى مە؟» دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ ىزدەلەدى. «بۇدان بولەك، بولشيەۆيكتەر وزدەرى جاۋ دەپ ساناعان ازاماتىنىڭ سىرتىنان ونىڭ ءوز ايەلىنە تىڭشىلىق جاساتىپ، كۇزەتتىرىپ قويعان بولاتىن. تالاي قۇيتىرقىلىقتى كورگەن اككى ساياساتكەر ەكىنشى رەت ۇيلەنۋدى «باسى ارتىق ماسەلە» دەپ ساناسا كەرەك. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، اقتوعاي اۋدانىنان شىعىپ، التى الاشتىڭ ارداقتىسىنا اينالعان ۇلت كوسەمىنىڭ ەكىنشى رەت ۇيلەنبەۋى - ءبىز ءۇشىن جۇمباق».
كۇندەلىك جازاتىن اكىم - «جەتىسۋ» گازەتى
وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىندە قاراساي اۋدانىنىڭ اكىمى جانداربەك دالابايەۆپەن سۇحبات شىققان ەكەن. وندا نەگىزىنەن اۋداننىڭ تاريحى، بۇگىنگى تىنىس- تىرشىلىگى تۋرالى ءسوز بولادى. ال ءوزى تۋرالى اڭگىمە بارىسىندا اۋدان اكىمى جاس كەزىندە مۇعالىم بولۋدى ارمانداعانىن ايتادى. «ارمانىڭىز بار ما؟» دەگەن سۇراققا «ەندىگى ارمان - ەلدىڭ قامى. ەل ءىشى تىنىش بولىپ، ۇرپاعىمىز باقىتتى عۇمىر كەشسە ودان وزگە قۋانىش بولا ما؟!» دەپ ومىرلىك مۇراتى حالىققا قىزمەت جاساۋ ەكەنىن ايتىپتى. ونەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى تۋرالى ءسوز بولعاندا ءتىلشى «ءوزىڭىز ولەڭ جازبايسىز با؟» دەپ سۇرايدى.
«جوق، مەن كۇندەلىك قانا جازامىن. ءار كۇنى بولعان ماڭىزدى، ەلەۋلى وقيعالاردى قاعازعا ءتۇسىرىپ تاستايتىن ادەتىم ەجەلدەن بار. ەگەر قاجەت دەپ جاتسا كەيىنگى ۇرپاق شىعارىپ الار... ارىپتەستەرىمە: «باسپاءسوزدى قالت جىبەرمەي قاداعالاڭدار. ول دەگەن سەندەردىڭ جۇمىستارىڭا كەرەكتى دايىن «شپارگالكا» عوي. وزگە وڭىرلەردە وتكىزىلىپ جاتقان يگى باستامالار مەن بەرەكەلى شارالاردى ءوز جۇمىس جوسپارلارىڭا ەندىرىپ قويىڭدار!» - دەگەندى ءجيى قايتالايمىن. جاقسى كىتاپ قولىما تۇسسە جاتا- جاستانا وقۋعا دايىنمىن» دەپ جاۋاپ بەرىپتى اكىم. شىندىعىندا، اكىم ەمەس شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ كۇندەلىك جازۋى قازىر سيرەگەن. سوندىقتان دا، وقىرمان ءۇشىن «كۇندەلىك جازاتىن اكىم» دەگەن تاقىرىپتىڭ ءوزى قىزىقتى بولار.
زەينەتكەرلەر دە نەسيەگە «اۋەس» پە؟ - «سارى ارقا سامالى» گازەتى
«سارى ارقا سامالى» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، ەلىمىزدە ءاربىر جەتىنشى زەينەتكەر نەسيەگە الۋعا جۇگىنەدى ەكەن. سونىمەن قاتار، زەينەت جاسىنداعى ازاماتتار العان قارىزدىڭ ورتاشا سوماسى 450 مىڭ تەڭگەنى قۇراعان. وسىلايشا، بىلتىر 71 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە نەسيە راسىمدەلگەن. ەندى مىنانى قاراڭىز، بيىل تەك جارتى جىلدا 77 ميلليارد تەڭگەنى زەينەتكەرلەر نەسيە تۇرىندە الىپتى.
«بانكتە كەپىلسىز زايمدار 4 ميلليون تەڭگەگە دەيىن بەرىلەدى ەكەن. مۇنداي سوماعا زەينەتكەرلەر كوبىندە وزىنە نە بالاسىنا كولىك ساتىپ الاتىن كورىنەدى. ايتسە دە كرەديت الۋشىلاردىڭ ىشىندە قارىزىن ۋاقىتىندا قايتارىپ وتىراتىندار «ەڭ تارتىپتىلەرى» دە زەينەت جاسىنداعى ازاماتتار كورىنەدى».
سوسىن زەينەتاقىسىن دەپوزيتكە جينايتىندار دا جەتەرلىك ەكەن. ماسەلەن، «زەينەتكەرلىك» دەپوزيتىندە بىلتىر 72 مىڭنان استام دەپوزيت اشىلىپتى. بيىل مۇنداي 79 مىڭ دەپوزيت تىركەلىپتى. «ال ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا قازاقستاندا 2,2 ميلليون ادامعا زەينەتاقى تولەنەدى. ولاردىڭ زەينەتاقىسىنا قازىنادان 2 تريلليون تەڭگەدەن استام قارجى جۇمسالادى».
ەسىم حانعا ساعانا سالىنا ما؟ - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
« 17 - عاسىردا قازاقتىڭ ءۇش ەسىم حانى ءومىر سۇرگەن. ولاردىڭ ءبىرى - قاشقاريادا حان بولعان قازاق سۇلتانى ەسىم سۇلتان بولسا، قالعان ەكەۋى ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدەن شىققان ەدى. مىنە، سول ءۇش حاننىڭ ءبىرى جايلى اڭگىمە قوزعاعالى وتىرمىز» دەپ جازادى «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى.
جازۋىنشا، شىعاي سۇلتاننىڭ ۇلى ەسىم حان - تۇركىستان قالاسىن ەڭ العاش استانا تۇتقان قازاق حاندارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ساعاناسى تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياساۋي ماۆزولەيىنىڭ قاسىندا ورنالاسقان ەكەن.
«كەڭەس زامانىندا تاريحىمىزعا، سالت- داستۇرىمىزگە قيانات جاسالدى. تۇركىستاندا كوپ نارسە قيرادى. «حان سۇيەگى قاپتا تۇر» دەگەن حيكايالار دا ەلگە تارادى. ودان بۇرىن دا ماۆزولەيگە سىرتتان كەلىپ جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەندە، بىرنەشە قۇلپىتاستان كوز جازىپ قالدىق. الايدا، بەرىدە ءرابيا سۇلتان بەگىم ماۆزولەيى بۇرىنعىدان دا اسەم قالىپقا كەلتىرىلدى دە، ەسىم حان جاتقان جەر باز- باياعى قالپىندا قالىپ قويدى... ەسىم حان - قويشى ەمەس، بارىمتاشى ەمەس نەمەسە كوپ جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى ەمەس، جيىرما مىڭداپ اسكەر جيناپ، ەلىن، حالقىن قورعاعان قاھارمان ەكەنى تاريحتا قاتتاۋلى. سوندىقتان حان سۇيەگى جاتىر دەپ تانىلعان جەردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن جەرتولەدەي كەيىپتە تۇرعانى شىمبايىمىزعا باتىپ جۇرگەنىن قالاي جاسىرماقپىز» دەپ جازادى اۆتور.
نەمىس ۇشاعى 1942 -جىلى شىمكەنتتە قايدان ءجۇر؟ - «زامانا» گازەتى
«زامانا» گازەتى 80-نەن اسقان شالقار قاجى ارىسبايەۆتان قىزىق اڭگىمە كەلتىرەدى. اقساقال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىندە شىمكەنت اسپانىنان نەمىس ۇشاقتارىن كورگەنىن ايتىپ بەرگەن ەكەن.
ايتۋىنشا، ول كەزدە قاريا 9-10 جاستاعى بالا بولعان، تۇسكە دەيىن مەكتەپتە، تۇستەن كەيىن كولحوزدىڭ ۇساق- تۇيەك جۇمىستارىنا ارالاسقان.
«مۇعالىمىمىز احمەتوۆ اقتاي سوعىسقا قاتىسقان، مايداننان ءبىر اياعىنان ايىرىلىپ كەلگەن كىسى ەدى... كۇندىزگى جۇمىستاردان شارشاعان بولۋىمىز كەرەك، ءبىر مەزەتتەردە ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنمىن. بىرەۋ تاياقپەن ءتۇرتىپ وياتتى. اتىپ تۇردىم. كوزىمدى ۋقالاي اشقانىمدا اعايدىڭ: «سۆولوچي فاشيستى! مەنى ىزدەپ جۇرسىڭدەر مە؟!» - دەپ تاياعىن اسپانعا قاراتا شوشاڭداتا ايقايلاپ تۇرعانىن كوردىم. ول كىسىنىڭ نۇسقاعان جاعىنا قاراسام، اسپاندا ەكى سامولەت ۇشىپ ءجۇر. ول كەزدە ءبىز ۇشاقتى ءجيى كورە بەرمەيتىنبىز، ونىڭ ۇستىنە اعايدىڭ «فاشيستەر» دەگەنىنە اڭ- تاڭ بولىپ قالدىق. «ءاي، بالالار، اناۋ - نەمىستىڭ سامولەتى- اۋ! قاناتىنداعى، قۇيرىعىنداعى بەلگىسىنە قاراڭدارشى، كوزىم جەتىڭكىرەمەي تۇر»، - دەدى اعاي. كوزىمىزدى ۋقالاي، انىقتاي قاراساق، راسىندا دا قاناتىندا بەسجۇلدىز ەمەس، باسقاداي بەلگىسى بار ەكى سامولەت اينالىپ ۇشىپ ءجۇر. ەرتەڭىنە بۇل جايلى ۇلكەندەر جاعى دا ايتىپ جاتتى» دەپ جازادى گازەت.
سودان قاريا بۇل وقيعانىڭ ەسىنە وسىدان 6 جىل بۇرىن قايتا ورالعانىن، سول كەزدە جاڭالىقتاردان سوعىس كەزىندە نەمىس سامولەتتەرى قازاقستانعا دا كەلگەن دەپ ايتقانىن العا تارتادى. ايتۋىنشا، بۇل وقيعا 1942-جىلدىڭ 22-ماۋسىمىندا بولعان كورىنەدى. كۇننىڭ ءدال ەستە قالۋى ونىڭ سوعىسى باستالعان كۇن ەكەندىگىندە (1941-جىلعى 22-ماۋسىم) بولسا كەرەك.
«دەگەنمەن ول كەزدە نەمىستەردىڭ قازاقستانعا جاقىن اۋماقتا وداقتاسى، جانار- جاعارماي قۇيىپ الاتىن قانداي دا ءبىر بەكەتى بولماعانى انىق. الدە ول قولعا تۇسكەن نەمىس ۇشاقتارى ما ەكەن؟ سوعىس كەزىندە شىمكەنتتە ءوزىمىزدىڭ اۆياتسيالىق پولك تۇرعان عوي. مۇمكىن ءبىزدىڭ ۇشقىشتار قولعا تۇسىرىلگەن نەمىس ۇشاقتارىمەن وقۋ- جاتتىعۋ وتكىزگەن بولار؟» دەپ تۇيىندەيدى اۆتور.
قىزعا قوعام قورعان بولسا... - «سىر بويى» گازەتى
«سىر بويى» حالىقارالىق قىزدار كۇنىنىڭ ماڭىزى تۋرالى جازىپتى. 8-ناۋرىزدان ءسال باسقاشا بولىپ كەلەتىن بۇل مەرەكەنى ەنگىزگەندە ب ۇ ۇ قىزداردىڭ قۇقىعىن مويىنداۋدى جانە الەم قىزدارىنىڭ باسىنداعى ماسەلەلەردى بىرىگىپ شەشۋدى ماقسات ەتكەن ەكەن. جازۋىنشا، بۇل كۇن العاش 2012 -جىلى اتاپ ءوتىلىپ، ەڭ وتكىر ماسەلە - بالالار نەكەسى تاقىرىبى قوزعالىپتى.
«ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قىز بالانى كامەلەت جاسقا جەتكەننەن كەيىن عانا تۇرمىسقا بەرۋ قالىپتاسىپ، داستۇرگە ەنگەن. دەگەنمەن، بويجەتكەندەردىڭ ءبىلىم ىزدەپ، مەديتسينالىق قىزمەتتى الۋى، الەۋمەتتىك، زاڭدىق جانە پسيحولوگيالىق تۇرعىدا قىسىم كورمەۋى، ەرتە جانە ءوز ەركىنسىز نەكەگە تۇرماۋى وتە ماڭىزدى ماسەلە» دەپ جازادى گازەت.
ماقالادا كەيىنگى كەزدەرى تاربيەنىڭ نازىك تۇستارىن ەسكەرمەۋ سالدارىنان بويجەتكەندەردىڭ مىنەزى، پسيحولوگياسى بۇزىلا باستاعانى تۋرالى جازىلىپ، ءبىراز مىسالدار كەلتىرىلەدى. جاس قىز بالالاردىڭ، پسيحولوگياسىنداعى اۋىتقۋشىلىقتار، اشۋشاڭدىق تۋرالى ءسوز بولادى. سوسىن «قىز الىپ قاشۋ» ماسەلەسىنە دە ورىن بەرىلىپ، بۇنداي جاعدايدا قىزداردىڭ قۇقىقتارى تاپتالماۋى قاجەتتىگى ايتىلادى.
«حالىقارالىق قىزدار كۇنىنىڭ دە نەگىزگى ماقساتى بەلگىلى. قىز بالانىڭ قۇقىعى ەسكەرىلىپ، السىزدىگى ارتىقشىلىق دەپ باعالانسا عانا جەكە ادامعا ەمەس، تۇتاس اۋلەت، ەلگە پايداسىن تيگىزەدى. سەبەبى، بويجەتكەن - بولاشاق انا. ءسوز باسىن وتكەنىمىزدەن باستادىق، ويتكەنى، قازاقتىڭ ءداستۇرى مەن تاربيەسى - قىز بالا قۇقىعىنىڭ قورعاۋشىسى بولا ءبىلدى. ءبىزدىڭ حالىق ۇل تاربيەلەپ، جەر يەسىن، قىز تاربيەلەۋ ارقىلى ۇلتتى تاربيەلەيتىنىن ەسكەرگەن. ءبىراق، ءداۋىر دوڭگەلەگى اينالدى، الاقۇيىن اقپارات زامانى باستالدى. ەندى قىز تاعدىرىنا الەمدىك دەڭگەيدە كوڭىل ءبولىنۋى، ناقتى جۇمىستار جۇرگىزىلۋى، قاداعالانۋى وتە وزەكتى» دەپ تۇيىندەيدى گازەت.
بالالاردا ءتىس اۋىرۋى كوبەيىپ بارادى - «اتىراۋ» گازەتى
«اتىراۋ» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، بۇرىن ستوماتولوگياداعى پارودونت اۋرۋى ەرەسەكتەر اراسىندا كەڭ تارالسا، قازىرگى كەزدە اتالعان دەرت بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردە ءجيى كەزدەسەدى ەكەن. وسىعان بايلانىستى گازەت «اۋرۋشاڭدىقتىڭ بۇلايشا دەندەۋىنە نە سەبەپ؟ ونىڭ الدىن الۋدىڭ جولدارى قانداي؟ » دەگەن ساۋالدارعا توقتالادى. كەلتىرىلگەن مالىمەتكە قاراعاندا، الەمدە بالالاردىڭ 80 پايىزى وسى اۋرۋمەن اۋىرادى. بۇعان قازاقستانداعى مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەت ارنايى زەرتتەۋ دە جۇرگىزىپتى. «ناتيجەسىندە بالالار اراسىنداعى ءالسىز فورماداعى پارودونت اسقىنۋلارى ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا وڭىرلەرىندە باسىمىراق بولعانى انىقتالعان. دالىرەك ايتقاندا، وقۋشىلاردا اۋرۋ دەڭگەيى ماڭعىستاۋدا - 84, قىزىلوردادا 82,6 پايىزدى قۇرادى».
وسىعان بايلانىستى ستوماتولوگتار پارودونت اۋرۋىن كەپىلدەندىرىلگەن تەگىن مەديتسينالىق كومەكتىڭ جاڭا مودەلىنە ەنگىزۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى