ۇزاتۋ تويلارى ۇلتتىق داستۇردەن الشاقتاپ بارادى - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
ادەتتەگىدەي «قازاقپارات» ح ا ا وقىرماندار نازارىنا ەلىمىزدىڭ ايماقتارىندا جارىق كورەتىن مەرزىمدى باسپا سوزگە شولۋ ۇسىنادى.
تۇيە- مۇرىندىق - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
«كەلىن-اۋ، مىنالاردى جول-جونەكەي «تۇيەمۇرىندىق» سۇراعاندارعا بەرەرسىڭ، - دەپ كادەگە تولى تۇيىنشەكتى ۇستاتا بەردى قالىڭدىقتىڭ اناسى كوشتى باستاۋشى تۇيەلى ايەلگە. قازاق سالتىندا قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا قىزى ۇزاتىلىپ كەلە جاتقاندا كوش الدىنان كورشى اۋىلدىڭ ايەلدەرى مەن جاستارى شىعىپ، ارقان كەرىپ، نە تۇيە بۇيداسىنان ۇستاپ ونى جۇرگىزبەي، «تۇيەمۇرىندىق» دەپ كادە سۇرايتىن بولعان».
«وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى وسىنداي كوشپەن بىرگە ۇمىت بولا باستاعان ءداستۇر تۋرالى جازعان ەكەن. جازۋىنشا، بۇنداي كوش باستاۋشى ايەلدىڭ ۇيلەستىرەتىن كادەسى ارقىلى اۋىل تۇرعىندارى كىمنىڭ بالاسى ۇيلەنىپ، ولاردىڭ قاي اۋىلمەن قۇدا بولعانىن ءبىلىپ وتىرعان ەكەن.
«ول كەزدە كەتكەن قىزبەن بىرگە بوتاسىن اۋىلدا الىپ قالىپ، ىنگەندى قىز كوشىمەن بىرگە جىبەرەتىن بولعان. دۇنيە- مۇلىكتىڭ ەشقايسىسى وزگە ەلگە تۇسكەن جاس كەلىنگە ءدال تۇيەدەي مۇڭداس بولا الماس. ول باۋىر ەتى بوتاسىن تاستاپ وزگە وڭىرگە اياق باسسا، قىز بالالىق شاعى وتكەن اۋىلى مەن اتا- اناسىن، باۋىرلارىن، دوستارىن تاستاپ جات جۇرتقا قادام باسادى. ەكەۋى تالاي رەت مۇڭداسار ىشتەي.. .» دەپ جازادى گازەت.
ايتا كەتەرلىگى تۇركىستان وبلىسىندا وسىنداي يگى شارا ۇيىمداستىرىلىپتى. «تۇيەمۇرىندىق» ءۇشىن دەرمەنە اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى سانالى اۋىلىن ادەيى تاڭدالىپتى.
ۇزاتۋ تويلارى ۇلتتىق داستۇردەن الشاقتاپ بارادى - «اراي» گازەتى
قازاق تويدى حالىقتىڭ قازىناسى دەپ سانايدى. ول راس تا. ويتكەنى قازاقتاي تويدى كوپ جاسايتىن ەل كەم دە كەم شىعار. الايدا سول قاپتاعان تويلار بۇگىن قالاي ءوتىپ جاتىر دەگەن ماسەلە باسپا سوزدە ءجيى تالقىلانادى. «اراي» جاستار گازەتى دە وسىنداي تويلاردىڭ ءبىرى - قىز ۇزاتۋدا ءجونسىز جورالعىلاردىڭ كوپ ورىن الاتىنىن كوتەرىپتى.
«بيىل جازدا بولعان ۇزاتۋ تويدىڭ بىرىندە شاشسىز شىققان بويجەتكەننىڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ، ەرسى قىلىق كورسەتكەنى الەۋمەتتىك جەلىدە وتىراتىن الەۋمەتتى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەدى. ول ب ا ق بەتتەرىندە بەرگەن سۇحباتىندا بۇل ارەكەتىن الدىن الا فوتوگرافتىڭ كەڭەسىمەن جاساعانىن جانە شاشىن سانالى تۇردە وزگەشە بولسىن دەگەن نيەتپەن سىپىرىپ تاستاعانىن ايتىپ، جۇرتتىڭ جاعاسىن ۇستاتتى».
وسىعان بايلانىستى گازەت ءتىلشىسى كوپتى كورگەن انالاردان ءجون- جوسىق سۇراپ، پىكىرلەرىن بەرگەن. ماسەلەن، سونداي انالاردىڭ ءبىرى قازىرگى قىزداردىڭ پسيحولوگياسى تىم بولەك ەكەنىن العا تارتادى، ال تاربيەدەگى كەمشىلىكتەر اسىرەسە، توي-تومالاقتاردا قاتتى بىلىنەتىنىن ايتادى.
«ماسەلەن، بۇرىندارى قىز ۇزاتۋعا بارا قالساڭىز، تۇرمىس قۇرعالى وتىرعان بويجەتكەندەر ءجۇزىن تومەن سالىپ، بولاشاق اتا-انالارىنىڭ كوزىنە وعاش مىنەزبەن ءتۇسىپ قالمايىن دەگەن سىڭاي تانىتۋشى ەدى. قازىر كەرىسىنشە بارلىق «ونەرلەرىن» كورسەتەدى. ءتىپتى، تويلاردا انە-مىنە بوساعا اتتاعالى وتىرعان قىزدار قۇربىلارىمەن قوسىلىپ تايراڭداپ «فلەشموب» بيلەيدى، بولماسا ميكروفون ۇستاپ الىپ، اكە-شەشەسىنەن ۇيالماي بولاشاق كۇيەۋىنە ءان ارنايدى. ءان ايتقىسى كەلسە، وڭاشادا قالعاندا شىرقاسىن. ال، ەندى ۇزاتۋ تويىندا سىڭسۋ ەمەس، كادىمگى ءان ايتقانى دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن»، - دەيدى ارداگەر ۇستاز.
بۇل رەتتە پىكىر ءبىلدىرۋشى ۇستاز ۇزاتۋ تويلارىنا ارنايى شاقىرىلىپ، ءان سالاتىن، قىزدى ۇزاتىپ، قولىنان ۇستاپ شىعارىپ سالاتىن ايگىلى انشىلەردىڭ دە ءومىر-تاريحىنا ءبىر قاراپ الۋعا كەڭەس بەرەدى. ارتىنان كوپ ءسوز ەرىپ جۇرگەن تانىمال ءانشىنىڭ ۇلكەن تويدا بويجەتكەندى ۇزاتۋ ءۇشىن قولىنان ۇستاپ قىزمەت كورسەتۋى دە «قۇتتى ورنىنا قوندىرۋ» دەگەن نيەتكە ساي بولمايتىنىن ايتادى.
مينسكىدە قازاقى داستۇرمەن ءارى ءمىنسىز وتكەن ۇيلەنۋ تويى - «ديدار» گازەتى
توي دەمەكشى «ديدار» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، جاقىندا مينسك قالاسىندا بەلارۋس ۇلتىنىڭ ازاماتى دميتريي شاپليكو ۇيلەنۋ تويىن قازاقتىڭ سالت- داستۇرىمەن وتكىزىپتى. توي يەسى - دميتري وسكەمەن قالاسىندا
«ايتاس.kz» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ جوبالاۋشى- مەنەدجەرى قىزمەتىن اتقارادى ەكەن. وسىندا ءجۇرىپ، قازاقتارمەن قويان- قولتىق ارالاسىپ، دوستاسىپ، سىيلاسىمى جىلدان- جىلعا ارتا تۇسكەن. شىعىس قازاقستاندا ءجۇرىپ دوستارىنىڭ ۇيلەنۋ تويلارىنا تالاي قاتىسىپ، قازاقتىڭ سالت- داستۇرىنە ەرەكشە قىزىققان كورىنەدى. «ۇيلەنسەم تويىمدى بەلارۋستە قازاقتىڭ باي سالت- داستۇرىمەن وتكىزەم» دەگەن ارمانىنا مينسكتە تۇراتىن اتا- اناسىنا، ومىرلىك زايىبى ۆالەريا دا قارسى بولماپتى.
«سونىمەن وتكەن ايدا دميتريي شاپليكو ۇيلەنۋ تويىن قازاقتىڭ وتاۋ قۇرۋ سالت- داستۇرىمەن وتكىزدى. ونىڭ باسى- قاسىندا بولعاندار اراسىندا «ايتاس.kz» اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ باس ديرەكتورى سەرىك تولىقبايەۆ، سەمەي قالاسىنان اقىن، بۇلبۇل كومەي ءانشى بەرىك وماروۆ، ءرابيعا توقسەيىتوۆا، ەڭبەك ارداگەرى- قۇرىلىسشى باقبولات ساعىمباي ۇلى، قوعامدىق ءتىلشى قايىرحان قازىبەك ۇلى جانە ءبىر توپ ءدميترييدىڭ قىزمەتتەس دوستارى بار، ولار ارنايى شاقىرۋمەن تويعا قاتىسىپ، قىزىقتىڭ كۋاسى بولىپ قايتتى. بۇلاردىڭ ءبارى دە ۇلتتىق كيىمىن كيىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت- ءداستۇرىن تويشىلارعا تانىتا ءبىلدى. ءداستۇر بويىنشا بەتاشار الدىندا ۇلتىمىزدىڭ سۇيىكتى ءانى «گاككۋ» ورىندالىپ، شاشۋ شاشىلىپ، قالىڭدىقتى بۇكىل قاۋىم قوشەمەتپەن قارسى الىسادى. كەلىننىڭ بەتىن بەرىك وماروۆ اشىپ، تويدىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، بەلارۋستەردىڭ تاڭدايىن قاقتىرىپ، قىزىققا بولەدى. بەتاشۋ ساتىندە قالىڭدىقتىڭ جەڭگەلەرى ەكى جاعىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيىپ، كوپكە ءىلتيپات تانىتىپ تۇرسا، تۋىستارىنا قالىڭدىق سالەم بەرگەن سايىن تاباققا اقشالاي كورىمدىك ءتۇسىپ جاتتى».
بۇل عانا ەمەس تويدا قازاق داستۇرىمەن قۇداعيعا بەشپەنت پەن شاپان جاۋىپ، باس كيىم سىيلانعان. ءتىپتى داستارقانعا جايعاسقان سوڭ، اس الدىندا ۇلاندىق باقبولات قاريا جاستارعا باتا بەرىپتى. باتادان سوڭ نوۆوسىبىرلىك ليۋدميلا چۋبيك اجەي قازاقتىڭ شاشۋ ىرىمىن جاساپ، حالقىمىزدىڭ ەرەكشە ءبىر سالتىن بەلارۋستەرگە تانىتىپتى.
«مەن بۇگىنگى تويىما قاتىسىپ، قىزىعىمدى بولىسكەن قازاقستاندىق دوستارىما ءدان ريزامىن. قازاقستاندا ەڭبەك ەتىپ، سۋىن ءىشىپ، توپىراعىن باسىپ جۇرگەن سوڭ بەلارۋستە قازاقتىڭ ءۇي بولۋ، نەكە قيۋ سالت- ءداستۇرىن تانىتقىم كەلدى. ويتكەنى، قازاق حالقى - وتە باۋىرمال، اق كوڭىل، قوناقجاي حالىق» دەپتى توي يەسى دميتريي.
اسابالار القالى جيىن جاساپ توي ماسەلەسىن تالقىلادى - «ورتالىق قازاقستان» گازەتى
«ورتالىق قازاقستان» گازەتىندە دە توي ماسەلەسى تالقىعا شىعىپتى. مۇندا باسقا ەمەس سول تويدى جۇرگىزەتىن اسابالاردىڭ القالى جيىنى ءوتىپتى. شىندىعىندا توي مادەنيەتى، ونىڭ ءقادىرى تۋرالى ءسوزدىڭ ءبىر ۇشى اسابالارعا تيەدى. سوندىقتان اسابالاردىڭ كنفەرەنسياسى سۇرانىپ تۇرعان تاقىرىپ بولسا كەرەك. جيىن بارىسىندا اسابانىڭ اعا بۋىنى جاس تامادالاردىڭ ورەسكەل دۇنيەلەرى مەن ولقىلىقتارىن ورتاعا سالىپ، سىناپ تا، سىباپ تا الىپتى.
«قازاقتىڭ تويى - تاربيەنىڭ قۇرالى، مادەنيەتتىڭ كورسەتكىشى. ادەت- عۇرپىمىزدى، سالت- ءداستۇرىمىزدى ناسيحاتتاپ، ونەر جارىستىراتىن - تورقالى تويدىڭ ءوزى بولعان بۇرىندارى. ال، قازىرگى تويدىڭ ءمان- مازمۇنى دا، ماڭىزدىلىعى دا مۇلدەم باسقاشا. جاڭاشالاندى دەيسىز بە، ايتەۋىر، كوز كۋا».
ماقالادا توي مادەنيەتى تۋرالى دا ايتىلىپ، ونداعى كەلەڭسىز تۇستار، ورىنسىز ويىندارعا دا نازار اۋدارىلىپتى.
«قورازدارشا يىق قاعىستىراتىندار دا ۇشىراسادى. وسىنىڭ ءبارىن «قىزىق» دەپ سانايتىن اسابالاردىڭ السىزدىگى دە وسىندا. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. قىزدىڭ بوكسەسىن دومبىرا قىلىپ، «اداي» كۇيىن تارتقان تويدى دا كوردىك. جەلىدە بۇدان سوراقىلارى دا ءجۇر. بۇعان نە ايتامىز؟ بابا اماناتىن ارۋدىڭ بوكسەسىنە تەليتىندەي نە كورىندى قازەكەڭە؟ ! مىنە، بۇگىنگى تويدىڭ مادەنيەتى، ءداستۇرىمىزدىڭ دارىپتەلگەن سىيقى وسى. اينالىپ كەلىپ، بۇل دا اسابانىڭ مويىنىنا جۇك بولادى».
تويداعى كەمشىلىكتەر دەگەندە «ىسىراپ»، «تويعا كەشىگۋ»، «ۇزىن- سونار تىلەكتەر سانى» سەكىلدى دۇنيەلەر دە ءسوز بولىپتى. تۇپتەپ كەلگەندە اسابالار تالقىسىنىڭ توركىنى - قازاقتىڭ تويىن بايىپتى، داستۇرگە ساي وتكىزۋ بولىپتى. البەتتە دۇرىس ماسەلە. ويتكەنى، تويعا بارىپ، ءار نارسەدەن كوڭىل قالىپ قايتۋ دۇرىس ەمەس. كەرىسىنشە، تورقالى تويدان كوڭىلىڭ مارقايىپ، رۋحاني ازىق الىپ شىققانعا نە جەتسىن؟!
قىمباتشىلىققا كىم كىنالى؟ نان باعاسى دا دوللارعا تاۋەلدى مە؟ - «سارىارقا سامالى» گازەتى
پاۆلودار وبلىستىق گازەتى ءبىرقاتار ناۋبايحانادا نان مەن نان- توقاش ونىمدەرىنىڭ باعاسى قىمباتتاعانىن جازىپ، وسىعان قاتىستى باعا ماسەلەسىن ساراپتاپتى. جازۋىنشا، پاۆلودار قالاسىنداعى دۇكەندەردە ءبىر بولكە ناننىڭ كەيبىر ءتۇرى 70 تەڭگەدەن 75 تەڭگەگە، 75 تەڭگەدەن 80 تەڭگەگە دەيىن قىمباتتاعان. ايماقتاعى ەلدى مەكەندەردىڭ باسىم بولىگىنە نان جانە نان- توقاش ونىمدەرى وبلىس ورتالىعىنان جەتكىزىلەتىنىن ەسكەرسەك، اۋىلدىق ايماقتارداعى باعانىڭ دا قىمباتتاي تۇسكەنى انىق. «باعانىڭ قۇبىلۋىنا نە سەبەپ؟» دەگەن گازەت ءتىلشىسى وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيدى.
كەيبىرەۋلەر نان باعاسىنىڭ 15-20 پايىزعا قىمباتتاۋى استىق وسىرۋشىلەرگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتقان. «قازىرگى ۋاقىتتا 3- كلاستى بيداي از، ءتىپتى جوق دەسە دە بولادى. شارۋالار جاڭا ءونىمدى جيناۋعا ەندى كىرىسىپ جاتىر. نارىقتا استىقتىڭ ازدىعىن پايداسىنا شەشكەن كەي پىسىقايلار باعانى كۇرت ءوسىرىپ جىبەردى. بۇگىندە بيدايدىڭ ءبىر تونناسىنىڭ باعاسى 47 مىڭ تەڭگەدەن 52 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جەتتى. شيكىزاتتىڭ باعاسى وسكەندىكتەن، نان مەن ۇننان جاسالاتىن وزگە دە تاعام تۇرلەرى قۇنىنىڭ ارتۋى - زاڭدىلىق» دەگەن ەكەن پىكىر بىلدىرگەن مامان. سونىمەن قاتار، نان پىسىرۋشىلەر استىقتىڭ باسىم بولىگى سىرتقا ەكسپورتتالاتىنىن ايتىپ، ەلىمىزدە ساپاسىز ءتۇرى بۇيىراتىنىن، ءتىپتى كەيدە جەتپەي قالاتىنىن العا تارتىپتى. استىق ساتۋشىلاردى ءبىرىنشى كەزەكتە جەرگىلىكتى نارىقتى قامتىپ، سودان سوڭ عانا سىرتقا شىعارۋعا مىندەتتەۋ تۋرالى ۇسىنىس تا كوتەرىلگەن.
ءبىر قىزىعى تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ، باسەكەلەستىكتى جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتى وبلىستىق دەپارتامەنتىنىڭ وكىلى نان باعاسىنىڭ ءوسۋى زاڭسىز بولسا شارا قولداناتىنىن ەسكەرتىپتى. ەڭ قىزىعى دەپارتامەنت وكىلى «اقش دوللارىنىڭ تەڭگەگە شاققانداعى باعامىنىڭ ءوسۋى ناننىڭ باعاسىنا اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن» دەگەن پىكىر دە كەلتىرگەن. بۇل رەتتە ماماندار نان- توقاش ونىمدەرىن ورايتىن قاپتاما شەتتەن ساتىپ الىناتىنىن العا تارتۇقان كورىنەدى.
ايتپاقشى نان باعاسى عانا ەمەس جۇمىرتقا دا دوللارعا تاۋەلدى سەكىلدى. ويتكەنى ونىڭ دا باعاسى نارىقتا قۇبىلا باستاپتى. ويتكەنى، باسقانى ايتپاعاندا جۇمىرتقا دا ارنايى قاپتاماعا سالىنىپ ساتىلادى، ال ونداي قاپتاما قازاقستاندا جاسالمايتىن ءتارىزدى.
«قازاق تانۋ»: جاڭا جوبانىڭ جاڭالىعى نەدە؟ - «اتىراۋ» گازەتى
وڭىرلەردە «قازاق تانۋ» جوباسى جۇزەگە اسا باستاعانى بەلگىلى. «اتىراۋ» گازەتى دە وسى جوبا تۋرالى جازىپتى. سونىڭ ىشىندە «قاسيەتتى قازاقستان» عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەرىك ءابدىعاليدىڭ وسى جوبانىڭ ءمان- ماقساتى جايلى پىكىرىن كەلتىرىپتى.
«قازاقستانداعى تۇراقتىلىق مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتقا، ياعني، قازاققا تىكەلەي بايلانىستى. ويتكەنى، بۇگىندە باسقا ۇلتتار قازاقتى تەرەڭ تانىپ، ءتىلىن بىلسە، قازاق دۇنيەتانىمىن، تاريحىن وقىپ بىلەتىن بولسا، ول حالىقتى بىرىكتىرەدى. ءبىزدىڭ قوعامداعى قاراما- قايشىلىقتىڭ كوبىسى ەڭ ءبىرىنشى قازاق ءتىلى مەن تاريحىن، قازاقتىڭ مىنەزى مەن سانا- سەزىمىن، مادەنيەتىن بىلمەگەندىكتەن تۋىنداپ جاتادى. شىن مانىندە ءبىز مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت، حالىقتىڭ كوپشىلىگى بولعاندىقتان، ۇلتىمىزدىڭ اسىلىن جۇرتقا تانىتۋدىڭ ماڭىزى جوعارى. سوندىقتان، «قازاق تانۋ» جوباسى - وزگە ۇلت وكىلدەرى مەن قازاقتىڭ اراسىن جاقىنداتۋ، ءبىر ۇلتتى كەڭىرەك تانۋ تاقىرىبىنداعى كولەمدى جۇمىس. ارينە، قازاقستانداعى ەتنوستار مەن قازاقتار ءوزارا تانىسىپ، ءبىر- ءبىرىنىڭ تاريحتا ءجۇرىپ وتكەن جولىنا قانىعىپ، تاتۋلىق پەن بىرلىكتە ءومىر سۇرسە، ەلدە ۇنەمى تۇراقتىلىق بولماق. ءبىر- ءبىرىن تانۋ، تۇسىنۋگە ۇمتىلۋدىڭ ءوزى حالىقتى جاقىنداستىرادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن، ءداستۇرىن ناسيحاتتاۋ، كيەلى جەرلەر ارقىلى قازاقتى تانۋعا قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋ - «قازاق تانۋ» جوباسىنىڭ نەگىزى. سوندىقتان دا ءبىز وسى جوبانى تولىقتاي قولداپ وتىرمىز»، - دەگەن ەكەن بەرىك ءابدىعالي.
تۇيتكىلى كوپ تۇنگى كلۋب - «ورال ءوڭىرى» گازەتى
«رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ورال قالاسىندا 50-گە جۋىق تۇنگى ويىن- ساۋىق ورنى بار. ولارعا كىرۋدىڭ قۇنى دا ءار ءتۇرلى. ەڭ ارزانى 1000 تەڭگەدەن باستالادى ەكەن. اتا-اجەلەرىمىزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «جىن-ويناقتىڭ ورداسى» - تۇنگى كلۋبتارعا جاستار نەگە اۋەس؟ كەلۋشىلەردى وندا قانداي توسىنسىيلار كۇتەدى؟ جاسوسپىرىمدەر تۇنگى مەزگىلدە كوشەدە ءجيى جۇرە مە؟». «ورال ءوڭىرى» گازەتى وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپتى. بۇل ءۇشىن جەرگىلىكتى پوليتسيامەن ارنايى تۇنگى رەيدكە دە شىققان.
ءتىلشىنىڭ جازۋىنشا، قازىرگى جاستار بۇل ۋاقىتتا كومپيۋتەرلىك كلۋبتار مەن كاليان شەگەتىن ورىندارعا اۋەس ەكەن. جۋرناليست رەيد بارىسىنداعى جاستاردىڭ ءجۇرىس- تۇرىسىنا دا تاڭعالىسىن جاسىرمايدى.
«بۇرىندارى اۋىلدا پوليتسيا فورماسىن كيگەن ادام جۇرسە، سەسكەنە قارايتىن ەدىك. ويتكەنى اۋىلىمىزدا ءبىر عانا پوليتسيا بولاتىن. مىنەزى جايلى، مۇمكىندىگىنشە، وتباسىلىق ماسەلەنى، كورشىلەر اراسىنداعى كيكىلجىڭدى ۋشىقتىرماي، ىمىراعا كەلتىرىپ جىبەرەتىن جان ەدى. ءتىپتى اۋىل تۇرعىندارىن شوشىتىپ المايىن دەي مە، قىزمەتتىك فورماسىن كۇندە كيمەيتىن. سوعان ۇيرەنىپ قالعاندىقتان، اۋىلدا فورمامەن جۇرگەن ءتارتىپ ساقشىسىن كورسەك، ىشتەي ۇرەيلەنەتىنبىز. قازىرگى رەيد بارىسىندا بايقاعانىمىز، 18 جاسقا جاڭا تولعان بويجەتكەندەر ءتارتىپ ساقشىلارىمەن ەمىن- ەركىن سويلەسەدى. ءتىپتى كەيبىرەۋى «اعاي، كىمدى ىزدەپ ءجۇرسىز؟»، «جۇمىسىڭىز قالاي؟» دەپ قويادى».
ماقالادا تۇنگى كلۋبتارداعى قىلمىستار، ونىڭ سالدارىنان ورىن الاتىن كىسى ءولىمى تۋرالى جازىلعان. راس، سوڭعى جىلدارى ءدال وسى تۇنگى كلۋبتارمەن قاتىستى قىلمىس ورشىگەن. جانە ءبىر قىزىعى ءتارتىپ ساقشىلارى كوڭىل كوتەرەتىن ويىن- ساۋىق ورىندارىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا تەكسەرە المايدى جانە پوليتسيا فورماسىمەن كىرە المايدى ەكەن. ويتكەنى كوڭىل كوتەرەتىن ويىن- ساۋىق ورىندارى جەكە سەكتور بولىپ تابىلاتىندىقتان، بەيۋاقىتتا مازالاپ، تەكسەرىس جۇرگىزۋگە موراتوريي جاريالانعان.
«ءبىر ساعاتقا جۋىق تۇنگى كلۋبتا جۇرگەندە بايقاعانىمىز - داڭعازا مۋزىكا مەن قىزىلدى- جاسىلدى جارىق شامدار ادامنىڭ ويلانۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى ەكەن. ويىن- ساۋىق كەشىنە كەلگەندەردىڭ كوپشىلىگى سپيرتتىك ىشىمدىك پايدالانادى. ساناسى ۋلانعان ادامنىڭ ءوز ءىس- ارەكەتىنە جاۋاپ بەرە الماي قالۋى مۇنداعى قوناقتار ءۇشىن قالىپتى جاعداي ىسپەتتەس».
گوببي سوپى نەمەسە سۇلتان ءۇپى كىم بولعان؟ - «ماڭعىستاۋ» گازەتى
«گوببي» دەگەندە كەي وقىرمان ايگىلى وپەرا ءانشىسى، رەجيسسەر تيتو گوببيدى ەسكە الۋى مۇمكىن. الايدا ماقالا اۆتورىنىڭ جازىپ وتىرعان «گوببيى» مۇلدەم باسقا.
«كونە باسىلىمداردا «قوجا احمەت ياساۋيدىڭ 1149 شاكىرتى بولعان. سونىڭ ىشىندە ءبىر جىلدا بىتىرگەن 363 شاكىرتىن ماڭعىستاۋعا جىبەرگەن. سولاردىڭ 362 ى ماڭعىستاۋعا جەتىپتى دە، بىرەۋى جەتە الماي قالعان ەكەن. ونىڭ ەسىمى گوببي ەكەن» دەگەن اڭىزدار بار. مۇنى جەتكىزۋشى ءىزباسار شىرتانوۆ. كەيىن «اڭىز ءتۇبى - اقيقات، ميف ءتۇبى تاريح» دەپ وتكەن سەرىكبول قوندىباي وسى اڭىزعا كەلىسىم تانىتادى. ءبىراق قاراپايىم لوگيكانى ىسكە قوسساق.. . ءالقيسسا سەرىكبول قوندىباي ىزىمەن گوببيدى قازاقشا قۇببي دەلىك. ءبىز سۇلتان ءۇپىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى قۇببي قوجا ەكەندىگىن بىلەمىز. البەتتە ماڭعىستاۋدا سۇلتان قۇببيدان وزگە گوببي بولۋى استە مۇمكىن ەمەس! الايدا اڭىز بويىنشا گوببي ماڭعىستاۋعا جەتە الماي قالدى ەمەس پە؟ ال سۇلتان ءۇپىنىڭ بەيىتى وسىندا ورىن تەپكەن».
ماقالادا ماڭعىستاۋ جەرىندە سوپىلىق ءىلىمدى تاراتۋشى سۇلتانەپە (كەي جەرلەردە سۇلتان ءۇپى دەپ اتالادى) جايلى جازىلادى. جازۋىنشا، سۇلتانەپە (شامامەن 12-13 ع ع. ) قۇلسۇلەيمەننىڭ نەمەرەسى، ونىڭ ەسىمى ەل ىشىندە «باھىرعاني» جازباسىنىڭ يەسى، سونداي- اق سۋ اپاتىنا تاپ بولعانداردىڭ قورعانى رەتىندە دە بەلگىلى بولعان. كەزىندە ادامدار «سۇلتانەپە، ساقتاي گور پەندەڭدى سۋ اپاتىنان» دەپ سيىنعان ەكەن. سونداي- اق كۇن كۇركىرەگەندە دە وسى كىسىنىڭ اتىن اتايتىن بولعان.
«وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ورنالاسقان جىلاعان اتا تاريحي تابيعي ورىنىن ءبىز ءوز بولجامىمىز بويىنشا نۇق پايعامباردىڭ تۇركىلىك ۆاريانتى دەپ ەسەپتەسەك، جوعارىدا ايتىلعان سۇلتان ءۇپى (سۇلتانەپە) اۋليەدەن دە، ول تۋرالى تاريح تۋدىرعان اڭىز، حيكايالاردان دا سۋ پاتشاسى سۇلەيمەننىڭ تۇركىلىك ۆاريانتىن كورۋىمىزگە بولادى. ماڭعىستاۋعا جەتپەي جىعىلعان گوببي سوپى مەن ەل اۋزىنداعى اڭىزدار ءبىزدى وسىنداي قىزىق تۇجىرىم جاساۋىمىزعا اكەپ يتەرمەلەپ وتىر» دەپ جازادى اۆتور.
ماقالادا اۆتور تەك ءوز جورامالىن ورتاعا سالعانىن، مۇنىڭ انىق، قانىعىن تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەر، ءدىنتانۋشىلار مەن وزگە دە ماماندار انىقتاۋى ءتيىس ەكەنىن جازادى. دەگەنمەن، ىسكە اسۋى ءتيىس دۇنيە رەتىندە اڭىزعا ارقاۋ بولعان تاريحي¬مادەني ەسكەرتكىشتى جاقسى قالپىندا ساقتاپ قالۋ قاجەتتىگى ايتىلادى.
تالايدى تاڭداي قاقتىرعان ءتاشۋباي سيقىرشى - «بۇقارا» گازەتى
«ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى جىلدارى بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اۋداندارىن ارالاپ ءجۇرىپ، ادام ايتسا نانعىسىز تاڭعاجايىپ سيقىرلار كورسەتكەن ۇلاندىق تاشماعامبەت ەرعازى ۇلى جايلى ەستۋىڭىز بار ما؟ جوق بولسا، تاڭداي قاعىپ تاڭىرقاۋعا دايىندالا بەرىڭىز!» دەپ جازادى بۇقارا گازەتى. ءتىلشى زايسان قالاسىندا فەلدشەر بولىپ قىزمەت ەتىپ، تالاي ادامنىڭ دەرتىنە داۋا تابا بىلگەن ءتاشۋباي سيقىرشى جايلى ماعلۇمات جيناۋ ءۇشىن ونىڭ نەمەرە ءىنىسى انەسقان ىدىرىش ۇلىن اڭگىمەگە تارتقان ەكەن. جازۋىنشا، تاشماعامبەت ەرعازى ۇلى 1900 -جىلى وسكەمەن ۋەزى، قازىرگى ۇلان اۋدانى، ايىرتاۋ بولىسىنا قاراستى جەتىنشى اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن. 16 جاسىندا اكە- شەشەسىنەن ايىرىلىپ، ناعاشىسى ماكەت ونجەي ۇلىنىڭ قولىندا قالادى. جاستايىنان پىسىق- شيراق، زەرەك بولىپ وسكەن تاشماعانبەت مەدرەسە ءبىتىرىپ، ورىسشا ساۋات اشقان.
ماقالادا ءتاشۋباي تۋرالى ءتۇرلى اڭگىمەلەر جازىلىپتى. سولاردىڭ ءبىرى: تاشماعامبەت ەرعازى ۇلى زايسان قالاسىندا فەلدشەر بولىپ قىزمەت ەتكەندە اۋىرعان ادامداردى كوبىنە دارىمەن ەمەس، گيپنوزبەن ەمدەگەن ەكەن. ءبىراق ونىڭ دارىگەرلىك وقۋدى قاشان جانە قاي جەردە وقىعانى جونىندە ناقتى دەرەك جوق. 1937 -جىلى زايسانعا اۋداندىق ن ك ۆ د باستىعى بولىپ ءبىر قازاق جىگىتى كەلەدى. اۋداننىڭ ءبىر توپ قىزمەتكەرى سول جىگىتتى ىشىندە ءتاشۋباي دا بار، تاعى دا بىرنەشە ادامدى ايەلدەرىمەن قوناققا شاقىرادى.
ءتاشۋبايدى ن ك ۆ د باستىعىنا تانىستىرعاندا ولار بۇل ادامنىڭ ەرەكشە قاسيەتى بار ەكەنىن، نەشە ءتۇرلى كۇلكىلى سيقىر ويىندار كورسەتەتىنىن ايتادى. «كوپ جىگىتتەردى بالدىز دەپ ويناپ، ولارعا جۇمىرتقا تاپقىزىپ، ءيت قىلىپ ۇرگىزىپ قويادى ەكەن» دەگەندە، الگى باستىق: «بۇل سەندەردى الداپ، ناداندىقتارىڭدى پايدالانىپ ءجۇر عوي. مىقتى بولسا ماعان ىستەسىنشى سونى» دەيدى.
ءتاشۋباي وعان: «مەن ونداي ويىنداردى مىنا بالدىزدارىما ىستەيمىن. سىزگە ونداي ويىن ىستەۋ ۇيات بولادى» دەيدى سىپايىلىق تانىتىپ. سوندا اناۋ: «مىنە، ايتتىم عوي، ول مەن سياقتى كوزى اشىق ادامعا وندايدى ىستەي المايدى» دەپ تاعى دا نامىسقا تيەتىن ءبىراز سوزدەر ايتادى. سوندا ءتاشۋباي اشۋلانىپ كەتىپ، اناعان قاراي قولىن سەرمەپ قالادى. وسىدان كەيىن ن ك ۆ د باستىعى تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، جاعالاي وتىرعان كىسىلەرگە ءيت بولىپ ءۇرىپ شىعا كەلەدى. بۇدان سوڭ قايتادان قولىن سەرمەگەندە اناۋ قويا قويىپ، ءباز قالپىنا تۇسكەن.
وتىرعانداردىڭ قىران- توپان كۇلىپ جاتقانىن كورىپ، بۇلاردىڭ ءوزىن مازاق قىلعانىن بىلگەندە ول ايەلىن ەرتىپ الىپ، تاماققا دا قاراماستان كەتىپ قالىپتى.
ەرتەسىندە وشتەسكەن ن ك ۆ د باسشىسى ءتاشۋبايدى شاقىرتىپ الىپ، تۇرمەگە جاپتىرعان. ميليتسيونەر ونى اپارىپ اباقتىعا كىرگىزىپ، سىرتىنان قۇلىپ سالىپ جاتسا، ءتاشۋباي جانىندا تۇرادى. سوندا ءتاشۋباي وعان: «سەن مەنى قاماي المايسىڭ» دەيدى.
ميليتسيونەر «نەگە؟» دەپ اباقتىنىڭ ەسىگىن اشىپ قايتا ىشىنە كىرگىزىپ ەسىگىن جاپسا، ءتاشۋباي تاعى دا جانىنان شىعا كەلەدى. سودان كەيىن ول باستىعىنا كەلىپ بولعان جايدى بايانداعان. قولىنان كەلەر باسقا يشاراسى قالماعان باستىق وعان «جارايدى، ۇيىنە قايتار» دەيدى. اقىرى سول 1937 -جىلى ن ك ۆ د باسشىلارى ءتاشۋبايعا «ساعان مىناۋ ەشكىم تيىسپەسىن دەگەن قاعاز جازدىرىپ بەرەدى» دەپ الداپ، ءبىر ميليتسيونەرگە ەرتىپ جىبەرەدى دە، تۇرمەنىڭ ءبىر تۇكپىر جاعىنا بارعاندا بىلدىرمەي اتىپ تاستايدى. ال سۇيەگىنىڭ قاي جەرگە كومىلگەنى بەلگىسىز قالدى. ويتكەنى ول كەزدە «حالىق جاۋى» دەپ كىسىلەردى ءجيى-ءجيى اتىپ، اپارىپ جالپى زيراتقا كومە سالاتىن. مىنە، وسىلايشا دارىندى دا، قاسيەتتى تالاي ازاماتتاردىڭ تۇبىنە جەتكەن سۇرقيا ساياساتتىڭ قۇربانى بولعانداردىڭ ءبىرى وسى - ءتاشۋباي سيقىرشى».
جۇرت جادىنداعى جۇرگەنوۆ - «اقتوبە» گازەتى
كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلتىمىزدىڭ 1937-دە جازىقسىز اتىلعان ارداقتى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى - تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 120 -جىل تولىپ وتىر. «اقتوبە» گازەتى «تەمىر ناركوم» اتانعان تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ قايراتكەرلىك تۇلعاسى تۋرالى جازىپتى. ماقالادا قايراتكەر زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرى ارقىلى ونىڭ ادام رەتىندەگى بولمىسىنا، اينالاسىنداعىلارمەن قارىم- قاتىناسىنا، قۋانىش- رەنىشتەرى مەن ۇستانىم- كوزقاراستارىنا ءمان بەرىلگەن. ماقالاداعى ەستەلىكتەردەن جۇرگەنوۆتىڭ ۇلت مۇددەسىن، ۇلتتىڭ ءتىلىن قالاي قىزعىشتاي قورعاعانىن دا كورۋگە بولادى.
سونىڭ ءبىرى: «احمەت جۇبانوۆ كەيىن بىلاي دەپ ەسكە الادى: «وتىز ءۇشىنشى جىلدىڭ كۇزىندە «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ايمان- شولپانى» وقىلادى ەكەن» دەگەن حابارمەن قادىرمەندى اعام قۇدايبەرگەن جۇبانوۆقا ەرىپ، مەن دە ۇكىمەت ۇيىنە كەلدىم. جازۋشىلار، اقىندار بار ەكەن. تەمىربەك ءماجىلىستى ءوزى باسقاردى. بۇل مەنىڭ تەمىربەكتى ءبىرىنشى كورۋىم بولاتىن. ۇستىندە سۇر گيمناستەركا، اياعىندا ەتىك، گاليفە شالبار، شاشى قانشاما كەيىن تاراپ قويعانمەن، تىكىرەيىپ كەتە بەرەدى، جاتپايدى. تەمىربەك كوپ سويلەۋدى جەك كورەتىن، ناعىز ءىستىڭ ادامى ەدى. ول ەكى اۋىز عانا سوزبەن ءماجىلىستى اشتى دا، مۇحاڭا پەسانى وقىتتى. ارينە، سول كەزدىڭ وزىندە جيىرمادان اسا پەسانىڭ اۆتورى بولعان، مايتالمان دراماتۋرگتىڭ مىنا تۋىندىسى دا تىڭداۋشىلاردى قاناعاتتاندىردى. تەك ءوزىنىڭ سوڭعى قىسقا سوزىندە تەمىربەك:
- مۇحتار! وسى باسىبار دەمەي-اق، سول شالدىڭ ازان ايتىپ قويىلعان كوتىبار اتىن وزىنە قايتارساڭ قايتەدى؟ قانشاما مادەنيەتتى ات قويامىن، جاڭا بۋىننان وندايدى جاسىرامىن دەگەنمەن، ادامنىڭ باسى بولسا، باسقا جاقتارى دا بولاتىنىن ءبارى دە بىلەدى عوي. شەكسپير بۇل جاعىنان اسا قىسىلىپ- قىمتىرىلماعان دەسەدى عوي! - دەدى. وتىرعاندار دا ءبىراز كۇلىپ، مۇحاڭ بۇل ۇسىنىستى قابىلداپ، سول ارادا كەلىسىم بەرىپ، كوتىبار ءوز اتىمەن قالدى».