مو يان. جاستاردىڭ ەڭ جاقسى ۇستازى - كىتاپ
ماعان مىناداي وي ورالا بەرەدى: كىتاپ كوپ بولعان سايىن ادامنىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن ىنتاسى تومەندەيدى ەكەن دە، كىتاپ از كەزدە كىتاپقا دەگەن قۇمارلىق ارتا تۇسەدى ەكەن. ەندى ءوزىمنىڭ كىتاپ وقۋىم جانە ونىڭ وسى كۇيىمە ىقپالى جونىندە ايتايىن.
كىتاپ وقۋمەن وتكىزگەن بالالىق شاق
مەن 1955 -جىلى شاندۇڭداعى ءبىر اۋىلدا تۋدىم. ون نەشە جاسىمدا «مادەنيەت توڭكەرىسى» باستالىپ كەتتى دە، وقۋدان شىقتىم. ءبىراق حات تانىپ الدىم ءارى كىتاپ وقۋعا قاتتى قۇمارتتىم. ول كەزدە اۋىلداعى كەدەيلىك ءارى «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» مادەني قۇندىلىقتارعا كەسىرى سەبەبىنەن اۋىلدا وقيتىن كىتاپ تا جوق بولدى. سونىمەن ءبىر كىتاپ وقۋ ءۇشىن اۋىر ەڭبەك پەن زور بوداۋ بەرۋگە تۋرا كەلدى.
ءالى ەسىمدە، كورشى اۋىلداعى سىنىپتاسىمنىڭ ۇيىندە «تاڭىرلەر حيكاياسى» اتتى سۋرەتتى كىتاپ بولدى. وسى كىتاپتى الىپ وقۋ ءۇشىن مەن ۇنەمى ونىڭ ۇيىنە بارىپ، ديىرمەن تارتۋعا كومەكتەسەتىنمىن. ەش قىزىعى جوق، ءبىر سىدىرعى مۇنداي شارۋا بالالار ءۇشىن وتە ازاپتى ەدى. كەيىن ءبىر باستاۋىش مەكتەپ وقىتۋشىسىمەن تانىستىم. ول كىسىدە «قالۋەن گۇلى»، «قالىڭ ورمان، قارلى دالا»، «جاستىق جىرى» سەكىلدى ون نەشە توڭكەرىستىك اڭگىمەلەر جيناعى بار ەدى. مەن بۇل كىتاپتاردى الا سالىپ، جانتالاسا وقىپ ءبىتىردىم.
ول كەزدە ءبىزدىڭ ۇيدەگى ەكى قويدى جايۋ مەنىڭ مىندەتىم بولدى، ءبىراق كىتاپ قولىما تۇسكەننەن كەيىن مەن مايانىڭ قالقاسىنا تىعىلىپ الىپ، كىتاپتاردى وقىپ بىتىرۋگە اسىعاتىنمىن. كىتاپتى وقىپ بولعانىمدا كۇن دە ۇياسىنا باتاتىن. قويلاردى اشىقتىرىپ ۇيگە ايداپ كەلگەنىم ءۇشىن ءتيىستى سىباعامدى السام دا وكىنبەيتىنمىن. ويلاسام، جوعارىدا اتالعان توڭكەرىستىك كىتاپتار، وندا باياندالعان كەيىپكەرلەر مەن ولاردىڭ ايتقان ءاربىر ماڭىزدى سوزدەرى قازىرگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى. بۇل بالالىق شاقتىڭ كىتاپ وقيتىن ماڭىزدى كەزەڭ ەكەنىنىڭ ءبىر دالەلى.
بالا كەزدە ەستە ساقتاۋىمىز جاقسى، كىتاپ قۇمار بولادى ەكەنبىز، وقىعانىمىز دا ەسىمىزدە قالادى ەكەن. ارينە، قولعا ارەڭ تيگەن كىتاپتىڭ قادىرلى بولاتىنى دا بار. ءومىرىمنىڭ ەڭ ەلەۋلى كەزى وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلدارىنىڭ سوڭى مەن 60 جىلدارىنىڭ باسى. ۇلكەن اعامنىڭ ۇيىندە ورتا مەكتەپتىڭ ءبىر نەشە ادەبيەت وقۋلىقتارى بار ەدى. مەن جاڭبىرلى كۇندەرى، ەگىنگە بارماي قالعاندا ديىرمەن تارتاتىن ۇيدە وتىرىپ، وسى كىتاپتاردى وقيتىنمىن.
ول كەزدەگى ادەبيەت وقۋلىعى «قىتاي ءتىلى»، «ادەبيەت» دەپ ەكىگە بولىنەتىن. «قىتاي ءتىلى» لوگيكا، گرامماتيكا، بايىرعى قىتاي ءتىلى تۋرالى بولادى، ال «ادەبيەت» وقۋلىعىندا بۇرىن- سوڭدى ەل ىشىنەن جينالعان جانە شەتەلدىڭ ۇزدىك شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر بەرىلەتىن. مىسالى، «لين اۋلەتىنىڭ دۇكەنى»، «تۇيە شياڭزى»، «يۋەفيدىڭ عۇمىربايانى»، «بالىقشى مەن التىن بالىق» دەگەن سەكىلدى. بۇل وقۋلىقتار شاعىن بولعانىمەن تالاي اۋىل بالاسىنىڭ كوزىن اشتى.
مەن ماو تسزەدۋننىڭ «لين اۋلەتىنىڭ دۇكەنىنەن» ۇلتتىق كاپيتاليستەر مەن ۇلتتىق كاپيتالدىڭ بەينەتتى تاريحىن وقىدىم. «ناجاعايلى جاڭبىر» دراماسىنان كوركەمدىك بەينەلەۋدى ۇيرەندىم، لاۋشىنىڭ «تۇيە شياڭزىسى» ارقىلى بەيجىڭ ارباكەشتەرىنىڭ جابىرقاۋلى ومىرىمەن، جاندى دا ورامدى بەيجىڭ اكسەنتىمەن تانىستىم.
«تۇيە شياڭزىدا» مىناداي ءبىر وقيعا ايتىلادى. ارباكەش شياڭزى سۋىق سۋدى ولەردەي ىشكەن سوڭ ىشەگى سۋعا قانعان قاشىردىڭ ىشەگىندەي شۇرىلدايدى، بۇل ەسىمدە وتە انىق قالىپتى. ءبىز ول كەزدە اۋىلدا قاتتى شارشاعان سوڭ قارا سۋدى تويعانشا ءىشىپ الىپ جۇمىس ىستەگەندە ءىشىمىز شالدىرلاپ جۇرەتىن. مۇنداي بەينەلەۋ وتە اسەرلى بولادى. كەيىن ادەبيەتكە كەلگەنىمدە مۇنىڭ كەيىپكەردى بەينەلەۋىمە اسەرى زور بولدى.
بالا كەزىمدە وقىعان كىتاپتارىم ساناۋلى، ءبىراق اۋقىمدى ەدى. ونىڭ ۇستىنە تۇگەل قۇنتتاپ وقىدىم. وقيتىن ماتەريال تاپشى بولعاندىقتان، سول ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ ماعان پايداسى وتە كوپ ءتيدى. كەيىن اسكەردە بولدىم. وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا اۋىل بالاسىنىڭ اسكەرگە بارۋى تاڭ قالارلىق ءىس، ويتكەنى ولاردىڭ مۇمكىندىگى از. قوسىنداعى تۇرمىسىم ءبىر سىدىرعى، مىندەتىم تەك قاراۋىلعا تۇرۋ ەدى. مەن تۇرعان قوسىن اۋىل ىشىندە ەدى، سارباز- ساردارىمەن قوسقاندا ونشاقتى عانا ادام بولدىق.
كوممۋنانىڭ شارۋا قوجالىعى بولعاندىقتان، ەشكىم كەلىپ قاراۋىلدى شارلامايتىن، سودان مەن قاراۋىلدا تۇرىپ - اق ۇرلانىپ كىتاپ وقيمىن. ول كەزدە ءبىر ساپتاسىمنىڭ قالىڭدىعى اۋدانداعى كىتاپحانادا باسقارۋشى بولىپ جۇمىس جاسايتىن. مەن اپتا سايىن ودان ءارالۋان اڭگىمە كىتاپتار الىپ وقيتىنمىن. «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك»، «اننا كارەنينا»، «دجون كريستوف» سەكىلدى شىعارمالارمەن سول كەزدە تانىستىم. كوپتەگەن شەتەل كلاسسيككالارىن قوسىندا قاراۋىل بولىپ تۇرعان سول ءۇش جىلدا وقىدىم. بۇل ءۇش جىلداعى وقىعاندارىم مەنىڭ كوكىرەك كوزىمدى اشتى ءارى شەتەل ادەبيەتىمەن تانىستىردى.
1979 -جىلى حىبەيدىڭ باۋديڭ قالاسىنداعى ازاتتىق ارمياسىنىڭ ءبىر اسكەري مەكتەبىنە اۋىسىپ باردىم. مەكتەپتە ءبىر كىتاپحانا بار ەدى. ەلدىڭ كوبى كىتاپحانا باسقارۋشىسى بولۋدى قالامايتىن، ال مەن وزدىگىمنەن سول جۇمىسقا ءوتىنىش بەردىم. سونىمەن كىتاپحانا باسقارۋشىسى بولعان ءۇش جىلدا تاعى كوپتەگەن كىتاپ وقىدىم. كەيىن ساياسات مۇعالىمى بولىپ، ۋنيۆەرسيتەتتە «ساياسي ەكونوميكا»، «فيلوسوفيا»، «عىلىمي سوتسيوليزم» پاندەرىنەن ساباق بەردىم. بۇل ءوزىمنىڭ دە سول ساباقتارمەن العاش تانىسۋىم ەدى. ول كەزدە ساياساتتان بەرەتىن مۇعالىمىنىڭ قابىلەتى ونىڭ كىتاپقا قاراماي ساباق ايتا الۋ- الماۋىمەن ولشەنەتىن. ول كەزدە جاسپىن عوي، سول كۇنى وتىلەتىن ساباقتى تۇگەل جاتتاپ الاتىنمىن. تيىسىنشە ءدارىس تىڭداۋعا كەلگەن باستىقتار مەن مۇعالىمدەر ءبىر اۋىزدان مەنىڭ تەوريالىق دەڭگەيىمدى جوعارى باعالايتىن.
مۇنداي جاتتاۋ مەنىڭ كەيىنگى شىعارماشىلىعىما پايدالى بولدى. ويتكەنى مەن تەك وقۋلىق بويىنشا عانا ەمەس، باسقا شىعارمالاردى دا پايدالانىپ، ءدارىس مازمۇنىن تولىقتىرىپ وتىردىم. ءسويتىپ، گەرمانيانىڭ كلاسسيكالىق فيلوسوفياسىن وقىدىم.
1984 -جىلى ازاتتىق ارمياسىنىڭ كوركەمونەر ينستيتۋتىنا وقۋعا قابىلداندىم. سول كەزدەن باستاپ شىعارماشىلىقپەن اينالىستىم. ءبارى سول باۋديڭدە جازۋشىلىققا جاقسى نەگىز قالاعاندىعىمنىڭ ارقاسى. زەر سالا قاراسام، ون نەشە جىل تابانداپ وقىعان كىتاپتارىم مەنىڭ ومىرىمە تەڭدەسسىز ىقپال ەتىپتى. قازىر دە كۇنىنە قانشاما باسىلىمداردى جازدىرىپ الامىن. ىرىكتەپ العان ادەبيە كىتاپتاردىڭ دا اۋقىمى مول. ولار جاس كۇنىمدەگى كىتاپ قۇمارلىعىمدى وياتقانداي بولادى. تيتتەي دە جازۋشىلىق تالانتى بار ادامدى ولەڭ، اڭگىمە جازدىرىپ دەگەندەي قولداپ وتىرۋ كەرەك. ال ەگەر وعان قىزىقپاسا، وقۋشىنىڭ بارىنەن جازۋشىلىقتى تالاپ ەتۋدىڭ قاجەتى جوق.
ادام جاقسى اڭگىمە جازۋمەن بىرگە مىقتى زيالى دا بولا الادى. مىسالى، چيان جۇڭشۋ مىرزا سونداي ادام. ول «قورشاۋداعى قالا» سەكىلدى تاماشا اڭگىمە جازا الۋمەن قاتار تەلەگەي تەڭىز ءبىلىم يەسى. ءوزىم دە ورتا مەكتەپ، جوعارى مەكتەپ وقىماسام دا سوڭىندا تانىمال جازۋشى بولدىم. ەگەر جانە ءبىر رەت ءومىر ءسۇرۋدىڭ ورايى بەرىلىپ، ورتا مەكتەپ، جوعارى مەكتەپ وقۋ مۇمكىندىگى بولسا، جازۋشى اتاعىمنان باز كەشۋگە پەيىلمىن. سەبەبى، وزدىگىنەن ۇيرەنىپ جازۋشى بولۋ وتە قيىن شارۋا. مۇنداي جازۋشىنىڭ ءبىلىمى كەمشىن، جۇيەگە تۇسپەگەن، اسىرەسە، شەتەل تىلىنەن جۇرداي بولادى. ءتىلدىڭ دە وزىعى مەن توزىعى بار. وزگە تىلمەن قاتار قويىپ، سالىستىرعاندا عانا انا ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن بىلەمىز.
1984 -جىلى ازاتتىق ارمياسىنىڭ كوركەمونەر ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن، وزىمشە رەفورما جاساپ، الەمگە ەسىك اشتىم. باتىستان ۇيرەنۋگە باتىل كىرىستىم. وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنىڭ باسىندا شەتەل شىعارمالارى مولىنان اۋدارىلىپ، ءبىزدىڭ دە تانىم تۇسىنىگىمىز كەڭەيدى. لاتىن امەريكاسىنىڭ ماگيالىق رەاليزمى، فرانسۋزدىڭ جاڭاشىل ادەبيەتىمەن تانىستىق. بۇلاردىڭ ءبارى وتكەن عاسىردىڭ 60 جىلدارى جازىلسا دا، بىزگە اڭگىمەنى بىلاي جازۋعا دا بولادى ەكەن- اۋ دەيتىن وي سالدى. شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ ءالى ءداستۇرلى رومانتيزم مەن رەاليزم بويىنشا تاقىرىپ تاڭداپ، جازىپ جۇرگەنىمىزگە تاڭ قالدى.
بۇل كەزدە مەن، ءبىر جاعىنان كوپ كىتاپ وقىپ، ءبىر جاعىنان ەلىكتەپ جازۋعا بەلسەنە كىرىستىم. ەلدىڭ كوبى مەنىڭ شىعارماشىلىعىمدا لاتىن امەريكالىق ماركەستىڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانىنىڭ ىقپالى بار دەپ قارايدى. مۇنىمەن ءوزىم دە كەلىسەمىن، ءبىراق مەن ول كىتاپتى وتكەن جىلى قازاندا عانا وقىپ تاۋىستىم. سەبەبى، بۇرىن ول شىعارمانى وقي باستاسام بولدى شابىتىم كەلەتىن. كىتاپتاعى قولىنا ماگنيت الىپ كوشە بويلاپ جۇگىرگەندە ءار ءۇيدىڭ تەمىر- تەرسەگىن تۇگەل سىقىرلاتىپ جۇلىپ اكەتەتىن اسىرە كورىنىس ءبىزدىڭ تۇرمىستا دا جەتەرلىك. مۇنداي سيقىرلى سۋرەتتەۋ اۋىلدا باستان كەشكەن وقيعالاردى ەسكە ءتۇسىرىپ، تولقىتىپ، كىتاپتى وقىپ بولماي جاتىپ كىتاپ جازۋعا كىرىسىپ كەتەتىنمىن.
جاستاردىڭ ەڭ جاقسى ۇستازى - كىتاپ. كىتاپ وقۋدىڭ بىرنەشە ءتۇر بار. ءبىرى - قۇنتتاپ وقۋ. ءبىرى - شولىپ وقۋ. بىزدە كىتاپ وتە مول، قارتايعانشا وقىساق تا تيتىمدەي بولىگىن وقىپ تاۋىسا الماسپىز. سونىسىنا وراي قۇنتتاپ وقۋ، شولىپ وقۋ دەپ ءبولۋ وتە ماڭىزدى. الدەقاشان كلاسسيككالىق شىعارما دەپ مويىندالعان كىتاپتاردى جاقسىلاپ وقۋىمىز كەرەك، ال ينتەرنەتتەگى جەڭىل شىعارمالاردى شولىپ شىعىپ، نەگىزگى مازمۇنىن بىلسەك جەتكىلىكتى.
قۇنتتاپ وقۋ مەن شولىپ وقۋدىڭ نەگىزىن سالعان سوڭ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋدى ەلىكتەپ جازۋدان باستاۋ كەرەك. تولىسقان جازۋشى ءۇشىن ەلىكتەۋ جاقسىلىق ەمەس، ال جاس بۋىن ءۇشىن ەلىكتەۋ جاقسى ءتاسىل. نامىستاناتىن ءىس ەمەس، قايتا تۋرا جول. لۋ شۇننىڭ العاشقى شىعارمالارىندا دا باسقانىڭ سارىنى بار. «ەسالاڭنىڭ ەستەلىگىندە» گوگولگە ەلىكتەگەن، ءبىراق بۇل لۋ شۇننىڭ ابىرويىن كەمىتكەن جوق. كەيىن ول ەلىكتەۋدى قويىپ، ءوز ءستيلىن قالىپتاستىردى. ءتىل ۇشتاۋ ءۇشىن ەلىكتەپ جازۋ ەڭ جاقسى امالدىڭ ءبىرى دەيتىنىم وسى. تىلدىك ەرەكشەلىك ادامداعى تىلدىك سەزىمتالدىققا بايلانىستى. ورتا مەكتەپ كەزەڭى تىلدىك سەزىمتالدىقتى باۋليتىن جاقسى كەزەڭ. جازۋشى بۇل كەزدى وتكىزىپ السا، كەيىن ونىڭ تىلدىك سەزىمتالدىققا بويلاۋى قيىن بولادى. جازۋشىداعى تىلدىك سەزىمتالدىق مۋزىكانتتا مۋزىكالىق سەزىمىنىڭ بولۋى سەكىلدى.
كەزىندە اۋىلداعى مۋزىكانتتار نوتا تانىمايتىن، ءبىراق ارحۋدى (مۋزىكا اسپابى) قۇيقىلجىتىپ تارتاتىن. مۇنداي سەزىمدى مەن ءوز باسىمنان دا كەشىردىم. ون نەشە جاسىمدا اتام «قولىڭنان ەشتەمە دە كەلمەيدى، ۇيدەگى ارحۋدى ۇيرەن»، - دەدى. العاشىندا قيقىلداتىپ- شيقىلداتىپ ەكى- ءۇش اي ءجۇردىم. ارتىنان «شىعىس قىزارىن» ىرعاعىنا كەلتىرەتىن بولدىم. قولىم دا، قۇلاعىم دا جاتتىعىپ، ۇيىرلەسىپ كەتتى. بۇل حالىق ونەرپازدارىنىڭ نوتا تانىماسا دا جۇرەگىنەن شىققان اۋەندى ارحۋدا قۇيقىلجىتا الۋىنىڭ سەبەبى.
مەنىڭ شىعارماشىلىعىم بىرنەشە ساتىعا بولىنەدى. وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارىنىڭ سوڭىندا قوسىندا ءجۇرىپ شىعارما جازۋدى باستادىم. العاشىندا ەلىكتەپ جازدىم، ونى دا ۇقساتا المادىم. 80-جىلداردىڭ باسىندا شىعارمالارىم جاريالانا باستادى. ءبىراق بۇل كەزدە ەلىكتەۋدەن اسپادىم. مىسالى، «كوكتەم تۇنىندەگى سىركىرەگەن جاۋىن» سۆەيگتىڭ «بەيتانىس ايەلدەن كەلگەن حات» شىعارماسىنا ەلىكتەپ جازىلعان. ەلىكتەپ جازىپ ءجۇردىم ءارى ونىڭ ءبارى دە جاريالانىپ وتىردى. ويتكەنى جازعاندارىمنىڭ ىشىندە ءوز جاڭالىق بولدى. بىرىنشىدەن، ەل ىشىندە بولعان وقيعالاردى جازدىم، ەكىنشىدەن، تىلدىك ەرەكشەلىك بولدى.
ازاتتىق ارمياسىنىڭ كوركەمونەر ينستيتۋتىنا كەلگەننەن كەيىن ەلىكتەۋدى قويىپ، ناعىز ءوز جولىمدى قالىپتاستىردىم. مەنىڭشە، اتاعىمدى «ءمولدىر ءسابىز» شىعاردى. بۇل ءوزىم باستان كەشكەن وقيعا. مەن كەزىندە ءبىر كوپىر سالىپ جاتقان جەردەگى تەمىرشىگە كومەكشى بولىپ ىستەپ، ءوزىم دە تەمىر سوعۋعا ىسىلعان ەدىم. اڭگىمەدە كۇزدىڭ جەلى ازىناعان ءبىر ءتۇنى كوپىردىڭ قۋىسىنداعى پەشتىڭ قاسىندا، جارتىلاي جالاڭاش بالانىڭ كورىك باسىپ، الاۋلاعان وتقا قاراپ تۇرعان ءساتىن سۋرەتتەيمىن. سول كورىنىس وزىمە دە عالامات اسەر ەتتى.
شىن جازۋشى ءوزىنىڭ جازۋ ۇلگىسىن قالىپتاستىرادى. تەك ءوز ۇلگىسىمەن قالام تارتىپ، تىلگە ۇلەس قوسا بىلگەندە عانا ادام قاتارداعى جازارمانداردىڭ قاتارىنان وزىپ، ناعىز جازۋشىعا اينالدى. جازارمان مەن جازۋشى ۇقسامايدى. جازعىشتار كوپ، ال جازۋشى سيرەك تۇلعا. قيىن كۇندە بولاشاق بۇلدىراپ تۇسا دا، قۇلشىنىسىمىزدان جازبايىق!
«شىنجاڭ» گازەتى
دايىنداعان «سولاقايلار» ادەبي كلۋبى
http://adebiportal.kz