جوعالعان تىستەر افريكا پىلدەرىن قۇتقارۋى مۇمكىن

استانا. قازاقپارات- شالشىق سۋ مەن باتپاقتى الاڭ ۇستىنەن ۇشىپ كەلەمىز. سالدەن كەيىن تومەندەدىك تە، ورىستەپ بارا جاتقان سۋ بوكەنىنىڭ تابىنىن كوردىك.

ناتالي ەنجەر، «نيۋ- يورك تايمس»

ءبىز گورونگوسادا تابىلۋى قيىن، ءتىسسىز پىلدەردى ىزدەپ ءجۇرمىز. مۇنداي پىلدەردىڭ سويداق تىستەرى بولمايدى. الەمدە تاڭعاجايىپ ءپىل ازۋلارىنىڭ قالتالى كوللەكسيونەرلەردى قىزىقتىراتىنى بەلگىلى. افريكادا ءتىسسىز پىلدەردىڭ سانى ساۋساقپەن سانارلىق، ءبىراق گورونگوسا ولاردىڭ توپ- توبىمەن جۇرەتىن وتانى سانالادى. مۇنىڭ ءبارى 15 جىلعا سوزىلعان ازاماتتىق سوعىستىڭ سالدارى. سويداق ءتىستى پىلدەردى سۇيەگى ءۇشىن وڭدى- سولدى قىرىپ سالدى. وسىلايشا سيرەك كەزدەسەتىن ءتىسسىز پىلدەر كەنەتتەن پاركتەگى نەگىزگى مەكەندەۋشىلەرگە اينالىپ شىعا كەلدى. قازىرگى تاڭدا مۇنداعى 700-دەن استام ءپىلدىڭ شيرەگى -  ازۋ ءتىسسىز جانە ولاردىڭ ءبارى -  ۇرعاشى.

 مەن سولاردىڭ بىرەۋىنىڭ ىزىنە تۇسكىم كەلدى. «مۇندا»، دەپ ايقاي سالدى ۇشقىش الفرەدو ماتاۆەلە تالداردىڭ شوعىرىن نۇسقاپ. «مۇندا دا ءجۇر»، دەدى سۋدىڭ جاعاسىن كورسەتىپ. پىلدەردى بىرنەشە جەردەن بايقادىق. «ولاردى كوردىڭىز بە؟» دەدى ول اپتىعىپ. البەتتە، مەن ولاردى كوردىم. قۇلاعىن قاعىپ، مۇرنىنان سۋ شاشقان ونداعان ءپىل تىنىعىپ تۇر. ولاردىڭ باستارىنان ازۋ ءتىستىڭ تىرتىعى بايقالمايدى.

 ادامدار مەن پىلدەردە دامۋ بارىسىندا كەزدەسەتىن ورتاق اۋىتقۋشىلىق بار كورىنەدى. مۇنى د ن ك- داعى كىشىگىرىم كەمشىلىكتەردەن انىقتاۋعا بولادى. پىلدەردىڭ سويداق تىستەرى -  ەكى جاعىندا وسەتىن ءيت تىستەردىڭ ۇلكەن نۇسقاسى. ولار كۇرەك ءتىس پەن ازۋ تىستەردىڭ اراسىندا ورنالاسقان. قىسقاشا ايتقاندا، سويداق ءتىسسىز پىلدەردە ءيت تىستەر بولمايدى. عالىمدار كەي پىلدەردە سويداق ءتىستىڭ نەلىكتەن كەزدەسپەيتىنىن ازىرگە ناقتى انىقتاعان جوق.

 الايدا ولار سۇتقورەكتىلەر تىستەرىنىڭ دامۋىنا جاۋاپتى گەنەتيكالىق وزگەرىستەر تۋرالى ءبىرشاما دەرەكتەرگە قول جەتكىزدى. ونىڭ سەبەبى بارىنە ورتاق كونە گەنگە بايلانىستى ەكەن. «ءتىستىڭ دامۋى ەۆوليۋتسيا كەزىندە جاقسى ساقتالىپ قالدى»، دەيدى فينلياندياداعى حەلسينكي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دامۋ جونىندەگى بيولوگى يرما تەسلەفف. ول تىشقان تىستەرىندەگى اۋىتقۋشىلىقتىڭ ىزدەرى كەيبىر ءتىسى جوق نە دۇرىس وسپەگەن ادامدارعا جۇرگىزىلگەن گەنەتيكالىق زەرتتەۋىندە كەزدەستىردى.

«پىلدەردىڭ ادامداردان ايىرماشىلىعى شامالى. سوندىقتان پىلدەگى سويداق ءتىستىڭ شىقپاۋىنا جانە ادامداعى ءيت ءتىستىڭ وسپەۋىنە بىردەي گەندەر ارەكەت ەتۋى ابدەن مۇمكىن»، دەيدى دوكتور تەسلەفف. ءيت تىستەردىڭ بولماۋى -  جيىلىگى جونىنەن ەكىنشى كەزدەسەتىن ءتىس كەمتارلىعىنىڭ ءتۇرى سانالىپ كەلگەن. قالىپتى جاعدايدا مۇنداي كەمشىلىك ادامداردىڭ 2-4 پروتسەنتىندە كەزدەسەدى. بۇل -  افريكا پىلدەرىنىڭ سويداق ءتىسسىز بولۋ ىقتيمالدىعىمەن تەڭ.

 كوپ جاعدايدا سويداق تىستەر -  ازۋ ءتىستىڭ وزگەشە ءتۇرى. جابايى قاباندار مەن دوڭىزداردا ول جوعارى قايرىلا بىتسە، مورجداردا تومەنگە سۇيىرلەنگەن. اركتيكانىڭ جالعىز مۇيىزدەرى سانالاتىن نارۆالداردا سويداق ءتىس جالعىز ازۋ ءتىس رەتىندە، جوعارى ەرنىنىڭ سول جاعىنان ۇزىنشا بولىپ بىتكەن. ادەتتە، سويداق تىستەردىڭ بىرنەشە قىزمەتى بار. پىلدەر وزدەرىنىڭ تاڭعاجايىپ «قايشىلارىن» تۇزدار مەن مينەرالداردى قازۋ، بۇتاقتاردى سىندىرىپ، جاپىراق جەۋ، اعاشقا سۇيەنىپ، ونى قابىعىنان ارشۋ، باتپاققا باتقان ءتولىن سۋىرىپ الۋ، ۇيىقتاپ جاتقان بالاسىن وياتۋ ءۇشىن قولدانادى.

مەن تىعىلىپ وتىرعان جەردەن قوس ەركەك ءپىلدىڭ سويداق تىستەرى ايقاسىپ، الىسىپ جاتقانىن كوردىم. ولاردىڭ سويداق تىستەرىنىڭ ءارقايسىسى 45 كيلوگرام تارتادى. بۇل -  انالىق ءپىلدىڭ سويداق ءتىسىنىڭ ورتاشا سالماعىنان 7 ەسە كوپ. ايتسە دە، سويداق تىستەردى كەرەمەتتەي قۇرال ەتىپ جاساعان بيوفيزيكالىق قاسيەتى ولاردىڭ يەلەرىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. ادامدار ادەمىلىگىنە بولا، جانە تىلسىم قاسيەتى بار دەپ سەنگەندىكتەن ءپىل سۇيەگىنە قاتتى قۇمارتادى. سوندىقتان پىلدەردى سۇيەگى ءۇشىن كوپتەن بەرى قىرعىنعا ۇشىراتىپ كەلەدى.

مۇنداي ساۋداعا سالىنعان حالىقارالىق تىيىمعا قاراماستان، سويداق تىستەردىڭ قارا نارىقتاعى جىلدىق اينالىمى شامامەن 1 ميلليارد دوللارعا جۋىقتايدى. پىلدەردى براكونەرلىك جولمەن اۋلاۋدىڭ توقتاماۋى عالىمداردى مىنانداي ويعا جەتەلەدى. پىلدەر شىندىعىندا وزدەرىنىڭ سويداق تىستەرىن قاجەت ەتە مە؟ افريكا پىلدەرىنىڭ اراسىندا سويداق تىستەرى جوقتارىنىڭ سانى ارتسا قانشالىقتى ءتيىمدى بولماق؟ كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكولوگيا جانە ەۆوليۋتسيالىق بيولوگيا جونىندەگى پروفەسسور كومەكشىسى شون كەمپبەلل- ستەيتون جانە ونىڭ ارىپتەستەرى گورونگوساداعى سويداق ءتىسى بار جانە جوق پىلدەردى سالىستىرۋعا كىرىسىپ كەتتى. ولار سويداق ءتىستىڭ بولماۋىنا اسەر ەتەتىن گەندەردى عانا انىقتاپ قويمايدى، سونىمەن قاتار قانشالىقتى مۇراعا بەرىلەتىنىن دە زەرتتەپ كورمەك. ماسەلەن، نەلىكتەن افريكاداعى سويداق ءتىسسىز پىلدەردىڭ ءبارى ۇرعاشى؟

كەمپبەلل- ستەيتون سويداق ءتىستىڭ اسەرىنە دە ءمان بەرىپ كورمەك. «سويداق تىستەردىڭ تاماق جەۋدە ماڭىزدى ءرول وينايتىنىن بىلەمىز. ەندەشە، ەگەر ولاردى مۇنداي قۇرال جوق بولسا، ولار قورشاعان ورتادا باسقاشا ارەكەت ەتە مە؟ سونداي- اق مۇنداي وزگەرىستەر پىلدەرمەن بايلانىستى باسقا اڭدارعا اسەرى قانداي بولماق؟» دەيدى ول. بۇعان ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن.

ءبىراق گورونگوساداعى سويداق ءتىسسىز پىلدەر ءوسىپ- وركەندەپ كەلەدى. «ولاردىڭ جاعدايى كەرەمەت. مۇنداعى قورشاعان ورتا ولارعا قولايلى، سونداي- اق پىلدەردىڭ تالعاجاۋ تاپپاي قينالىپ جۇرگەنىن كورمەيسىز»، دەيدى Elephant Voices ۇيىمىنىڭ عىلىمي ديرەكتورى دجويس پۋل.

 بۇل ۇيىم گورونگوسادا زەرتتەۋمەن جانە پىلدەردى قورعاۋمەن اينالىسادى. ەندەشە، سويداق تىستەر پىلدەرگە قاجەت پە؟

ماقالانى اۋدارعان اباي اسانكەلدى ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»