عاليا بوكەي قىزى: ورالحان اعامنىڭ ۇستازى - التاي، تاقىرىبى - ادام ەدى

استانا. قازاقپارات - ادام اتتى جۇمىرباستى جۇمباقتىڭ ءار قيلى ارەكەتىنىڭ استارىندا ءارتۇرلى سىر جاتادى. ونىڭ قۇپياسىن كەي جاعدايدا ءوزى دە بىلمەۋى، ءبىلۋدىڭ دە قاجەتى شامالى بولۋى مۇمكىن. ال جازۋشى دەگەن ادام جانىنىڭ ينجەنەرى ونى ءاردايىم بىلۋگە، بىلدىرۋگە ۇمتىلۋمەن كەلەدى.

قالامگەردىڭ سول بارىستاعى ءتۇرلى ارەكەت داعدىسى تاعى ءبىر سىردىڭ، تاعى ءبىر قۇپيانىڭ قويناۋىنا جەتەلەي جونەلەدى. اتاقتى ورالحان بوكەيدىڭ قارىنداسى عاليا بوكەي قىزىمەن قۇرعان اڭگىمە- دۇكەنىمىز جازۋشى شىعارماشىلىعىنا ايرىقشا اسەر ەتكەن جاعدايلار، وتباسى، ومىردەگى كەيىپكەرلەرى جايىندا ءوربىدى. مۇنى ايگىلى جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنا تاعى ءبىر قىرىنان ءۇڭىلۋ دەسەك تە بولادى.

- قادىرلى عاليا اپاي، ورالحان بوكەيدىڭ تابيعاتتى ەرەكشە جىرلاۋىنىڭ سىرى نەدە؟

- ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ ساي- سالا، جىرا- جىقپىلىنا دەيىن بىلەتىن ءبىر ادام بولسا، ول - اكەم ەدى. التايدىڭ ارعى شەجىرەسى جايلى تاريحي دەرەكتەردى، جەر- سۋ اتاۋلارىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى نەبىر قىزىقتى حيكايالاردى ايتقاندا قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىن. شابانباي، تارباعاتاي جايلاۋلارىنداعى التىقاز، قاراساز، جەتىيرەك، جەتىكەزەڭ، مۇزبەل سىندى جەرلەردىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرىن جەكە- جەكە ءبىر- بىرىنەن دارالاپ ايتاتىن. ول جەرلەرگە بايلانىستى حالىق ىشىندەگى:

ەلىمنىڭ ءبىر جايلاۋى شۇباراعاش،

تاسشوقى، ارالاسقان قالىڭ اعاش.

ۇستىنە وسكەلەڭنىڭ شىعا كەلسەڭ،

كورىنەر كول جاعاسى جاپ- جالاڭاش، - دەگەن قارا ولەڭدەردى دە جاتقا سوعاتىن. قۇداي- اۋ، سول جەرلەردىڭ تابيعاتى ءدال وسى شۋماقتاعىداي عوي، قالاي ءدال بەينەلەگەن؟! اكەم وسى جەرلەردى بارىمىزگە ارالاتتى. جايلاۋعا شىعاردا سارقىت اپام بىتەۋ سويىلعان ەشكىنىڭ تەرىسىنەن جاسالعان مەستى، جانتورسىعىن، قورجىنىن الاتىن. اعام جايلاۋدان تۇسكەندە سوندا وتىرعان ەل تۋرالى ايتىپ كەلەتىن. «انا بىرەۋلەر ساڭقىلداپ تۇر ەكەن» دەپ ونى شەشەم جاقتىڭ ادامى دەپ، كوپ سويلەمەيتىن ءبىر كىسىلەردى «اكەم جاقتىڭ ادامى سەكىلدى» دەگەندەي سول ادامداردىڭ ەرەكشە مىنەزدەرى تۋرالى اڭگىمەلەيتىن.

اكەمنىڭ مەنى تاۋعا العاش ەرتىپ شىققانى ءالى كوز الدىمنان كەتپەيدى. سونداي قالىڭ بۇعىنى، سونداي قالىڭ ەلىكتى وسى كۇنگە دەيىن كورگەن ەمەسپىن. اكەمنىڭ تابيعاتتى ايالاۋى سونداي، تىك قاراعاي جىققان ەمەس، ىلعي ايدالاداعى كولدەنەڭ اعاشتى جيناپ، تازالاپ جۇرەتىن. وسى كۇنى شىعىسقا بارعان جۇرتتىڭ كوزىنە قان ەلەستەپ، بۇعى ءمۇيىزىنىڭ قانىن ءىشىپ، سورپاسىنا ءتۇسىپ جاتادى عوي، اكەم دە، اعام دا بۇعى ءمۇيىزىنىڭ قانىنا تۇسكەن دە، ىشكەن دە ەمەس. دارىگەرلەر اكەمە «ەندى ءۇش كۇننەن كەيىن ولەسىڭ» دەپ شىعارىپ سالعاندا دا ىشكەن جوق. سۋىشەرلىگىنىڭ بارلىعى شىعار، ءبىر قازاقى ەمشى «بۇقتىرمانىڭ بالىعىن سۋدان العان بەتتە قايناتىپ سورپاسىن ءىش» دەپتى. قۇداي جارىلقاپ، سول سورپا ەم بولىپ، اكەم امان قالدى.

ادامنىڭ تابيعاتپەن ۇندەستىگى ءبىر تىلسىم عوي. انام سوناۋ كوبەن تاۋى دەگەن جەردەگى باستاۋدان سۋ الدىرىپ، سونى ساماۋرىنعا قايناتىپ ءىشىپ وتىراتىن. اعام جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىندا دا التايعا كەلەتىن. شىعارمالارىنىڭ دەنى شىڭعىستايداعى شاعىن عانا ۇيدە جازىلدى.

سوڭعى جازعان «اتاۋكەرە» رومانىن «قالادا جازا الماي قينالدىم» دەپ اۋىلعا كەلىپ، تەرەزەسى تاۋعا قاراپ تۇراتىن بولمەسىندە قىمىزىن ءىشىپ وتىرىپ جازدى. «تاۋعا قاراعان سايىن ويدان وي تۋرادى» دەيتىن. ءوزىنىڭ: «ۇستازىم - التاي، تاقىرىبىم - ادام» دەيتىنى دە سوندىقتان شىعار. اكەمنەن قالعان سول ادەت ونى ىلعي تابيعاتقا تارتىپ تۇردى. ءتىپتى ەكى جاستاعى ۇلى ايحاندى شىڭعىستايعا العاش اكەلگەندە تارباعاتاي جايلاۋىنا شىعاردى. ايحانعا جايلاۋدىڭ تازا اۋاسىن جۇتقىزىپ، ارداق جەڭگەمە ساۋمال، قىمىزىن ىشكىزدى. سول سوڭعى ساپارى ەكەن...

- بوكەي اقساقال جۇيرىك تە باپتاعان ەكەن؟..

- ءيا، عابيت مۇسىرەپوۆ «بوشايدىڭ ءۇش قاراسى» دەپ جازاتىن اتبەگى بوشاي كىتاپبايەۆ العاشقى بايگە اتىن اكەمە باپتاتقان ەدى. 1969 -جىلى عوي دەيمىن، كۇنى- ءتۇنى قاسىندا بولىپ اكەم باپتاعان اتتارى شەتىنەن بايگەنىڭ الدىن بەرمەدى. سول بوشاي اعانىڭ العاش بايگە اتىنا مىنگەن شاباندوز بالا قويشى حاميتوۆ اقايدىڭ ۇلى باۋىرجان ەدى. بايگەدەن وزىپ اياقتان قالعان اتتاردى كەيبىرەۋلەر ەتكە وتكىزەتىن. اكەم سونداي جىلقىلاردى ەتكە وتكىزۋگە قيماي سوۆحوز باسشىلارىنان سۇراپ الىپ قالاتىن.

«شوراياق» دەگەن قۇلا ات بولدى، «دەلەبەسىن قوزدىرىپ شاپپاي اقىرىن عانا اياڭداتىپ مىنىڭدەر» دەيتىن. سول اتپەن جىلقىشىنىڭ بالاسىمەن جارىسامىن دەپ مەنىڭ دە وڭباي جىعىلعانىم بار. اعامنىڭ «قايداسىڭ قاسقا قۇلىنىم»، «تورتاي مىنگەن اقبوز ات»، «قۇلىنىم مەنىڭ» شىعارمالارىن جازۋى، ءتىپتى 1965 -جىلى ۆەنگر جازۋشىسىنىڭ جىلقى تۋرالى ەلەگياسىن اۋدارۋى ونىڭ جىلقىعا ەرەكشە جاقىندىعىنان ەدى.

ءبىزدىڭ ءۇي بيەباۋىنان قۇلىن كەتپەگەن، ساباسىنان قىمىز ۇزىلمەگەن شاڭىراق دەسەم دە بولادى. ال جالپى، شىعىستا تۇيە كوپ ەمەس قوي. ءبىزدىڭ ۇيدە تۇيە بولدى. جازعىتۇرىم ىنگەن بوتالاعاندا كىشكەنتاي بالالار ەكى- ءۇش كۇن سول بوتانىڭ قاسىندا بولۋشى ەدىك. شەشەم وعان ۇكى تاعىپ، ءۇيدىڭ ىشىنەن شىمىلدىق قۇرىپ سونىڭ ار جاعىندا ۇستايتىن. بوتا ەرەكشە سۇيكىمدى عوي، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن موينى جەرگە جەتپەي، قايتا- قايتا سوزىپ ۇمسىنعانى دا ەرەكشە.

ءبىر كۇنى بۇقتىرما وزەنى تاسىپ جاتقاندا الگى بوتا سۋعا اعىپ كەتتى. ەنەسى ونىڭ سۋعا اققانىن كورمەي قالسا كەرەك، ەسىك الدىنا كەلىپ بوزدايدى دا تۇرادى. بوتاسىن ىشتە دەپ ويلايدى عوي، كەيدە ءتىپتى ەسىكتەن باسىن كىرگىزىپ بوزداپ تۇراتىن، كوزىنەن جاس پارلاپ، ساي- سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى. اقىرى، ونى جۇلدىز اۋىلىنا اپارىپ بەرۋگە تۋرا كەلدى. اعامنىڭ «جەتىم بوتا»، «بۋرا»، «ايپارا» اتتى شىعارمالاردى جازۋعا ونىڭ دا اسەرى بولماي قويعان جوق. اكەم ولە- ولگەنشە مال ۇستادى. اعام كەيدە: «وسى مالدىڭ ازابى اۋىر عوي، دەمالساڭىزشى» دەگەندە، اكەم: «مال ولىگە دە، تىرىگە دە كەرەك. ەرتەڭ ولە قالسام كىمنەن مال ىزدەپ جۇرەسىڭدەر» دەيتىن.

1984 -جىلى ەدى. اكەم ءبىر كۇنى ۇلكەن قىزى شولپانعا پوشتادا ىستەيتىن زارقۇمار دەگەن كىسىنى شاقىرتىپ الادى. ول - اعامنىڭ «بەس تيىن» دەيتىن اڭگىمەسىندەگى باس كەيىپكەر عوي، ەرەكشە ادال ادام ەدى. ءسويتىپ اكەم بار جيعان اقشاسىن جيناق كاسساسىنان الىپ شىعىپ، زارقۇمارعا ەكىگە بولگىزەدى. سودان كەيىن جارتىسىن شولپانعا ۇستاتىپ، «مىناۋ كەمپىردىكى، سەندەرگە امانات. ول قاي كۇنى دۇنيەدەن وتسە، سول كەزدە الىپ شىعىپ ىسكە جاراتارسىڭدار. مىنا بولىگىن ءوزىمنىڭ قازاما جۇمساڭدار» دەپتى. ءسويتىپ، شولپان ول اقشانى قالاي ساقتايتىنىن بىلمەي، اقىرى بانكىلەرگە سالىپ كومىپ تاستاپتى. كەيىن انام قايتىس بولعاندا الىپ شىققان.

سول كەزدەگى ۇلكەن كىسىلەردىڭ وسىنداي قاسيەتىنە قايران قالماي تۇرا المايسىڭ. اكەمنىڭ ونەگەلى ىستەرى وتە كوپ ەدى. ول اعامنىڭ شىعارمالارىنداعى كەسەك كىسىلىك جايىنا ارقاۋ بولعانى انىق. ءبىر جولى ءبىزدىڭ قوراعا ۇرى ءتۇستى، اكەم ءىز شالىپ ولاردى ارتىنشا- اق ۇستاپ الىپتى. اۋىلدىڭ ادامدارى بولعان سوڭ قاتتى ۇيالسا كەرەك، «ەشكىمگە ايتپاڭىزشى» دەپ اكەمە جالىنىپتى. اكەم كەشىرىپتى. ۇيگە كەلگەندە شەشەم سۇراماي ما، سوندا اكەم: «ۇرىلارعا ۋادە بەردىم. ايەل ادامنىڭ اۋزى جەڭىل بولادى، ءبىر جەردە بولماسا ءبىر جەردە ايتىپ قالساڭ، ۇرىلاردان ۇيات بولادى» دەپ ايتپاي قويدى. اعامنىڭ «كوك تايىنشا» اڭگىمەسىندەگى تايىنشانى ۇرلاپ سويىپ العان كىسى دە قۇدامىز ەدى. اكەم قامشىسىنان تانىپ قويعان عوي. ونى دا «قۇداندالى ادام، ۇيات بولادى» دەپ جۇرتقا جايماي، جىلى جاۋىپ قويدى.

- جالپى، ورالحان بوكەي شىعارمالارىنىڭ كەيىپكەرلەرى اۋىل ادامدارى، مازمۇنى ولاردىڭ بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەر عوي...

- ءيا، «ءبىزدىڭ جاقتا قىس ۇزاق» پوۆەسىندە اكەسى مەن شەشەسىن پروتوتيپ قىلىپ الادى، ونداعى قويشىلاردىڭ پروتوتيپى - ورىنباي مەن كۇمىس دەگەن ەرلى- زايىپتىلار. «سايتان كوپىردەگى» اسپان شالدىڭ پروتوتيپى كوشكىننىڭ استىندا قالىپ ەكى اياعىنان ايىرىلعان قادىلبەك كۇندەبايەۆ دەگەن كىسى بولدى. «بەس تيىنداعى» زاكەڭ - جوعارىدا ايتىلعان زارقۇمار ورالتايەۆ. «تورتاي مىنگەن اقبوز اتتاعى» نۇرتاي جانبولاتوۆ ءوزىنىڭ بالا كۇنگى دوسى. بالا كۇندەگى دوستارى بارلىق شىعارمالارىندا دەرلىك بار دەسەم دە بولادى. تراكتوريست بولىپ جۇرگەن كەزدەگى دوستارى تۋرالى «قار قىزى» دراماسىن جازدى. «ىزدەگەنىڭدى تاپتىڭ با؟» اڭگىمەسىندەگى كەيىپكەر مۇحتار تۇقىمەتوۆ دەگەن كىسى بولاتىن. «قۇلاشانىڭ شوتى ەدى» اڭگىمەسىندەگى قۇلاشا اۋىلدا ءدارۋىش بولىپ جۇرەتىن شال. «اتاۋكەرەدەگى» نۇركە كەمپىر دە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامى. ونىڭ ولەر الدىنداعى ارەكەتى دە ومىردە بولعان وقيعا. كوڭىل ايتۋعا بارعان اۋىل ادامدارىنا تۋىستارى ول كىسىنى مۇسىلمانشا، ءيا باسقاشا قويارىن بىلمەي داعدارعانى بار...

سول كەزدىڭ ادامىنىڭ پەيىلىنەن بە، اعام جازعان كەيىپكەرلەرىنىڭ ايتەۋىر ءبىر قىرىنان كىسىلىكتىڭ كەرەمەت ۇلگىسى كورىنىپ تۇراتىن. ءازىلقوي قۋى دا بار ارينە. «بيعاڭ» دەيتىن اڭگىمەسىندەگى سالەمدەمەگە تۇز الىپ جۇرەتىن بيعاڭ - بيمىرزا دەگەن كىسى بولاتىن. ءوزىنىڭ ون بالاسى بار ەدى، ءبىر جولى اعامدى ۇيىنە قوناققا شاقىرىپتى. بارسا، ۇيىندە ەشبىر زات جوق، شاي تاقتاي، ونىڭ ۇستىندە داستارقان عانا بار دەيدى. «بۇل قالاي؟» دەپ سۇراسا، «تۇگىم جوق» دەيدى. سويتسە، اسەم دەگەن ءبىر قىزى بار ەدى، ەرەكشە سۇلۋ، جاقسى وقيتىن، سونىڭ وقۋعا تۇسۋىنە كومەكتەس، بەرەتىن ەشتەڭەم جوق دەگەنى ەكەن. وزىنشە قۋلىعى عوي جاساپ وتىرعان. اعام اسەمنىڭ دە، زارقۇمار مەن ورىنبايدىڭ قىزدارىنىڭ دا وقۋعا تۇسۋىنە كومەكتەستى. ءسويتىپ اعام كەيىپكەرلەرىنە جاردەمدەسەتىن.

- اۋىل ادامدارىنىڭ ەرەكشە ءىس- ارەكەتىن، تاپقىر سوزدەرىن ەستىسەڭ جازىپ ال دەپ سىزگە دە تاپسىرادى ەكەن؟ ..

- اعام اۋىلداعى جاڭالىقتاردى الدىن الا ءبىلىپ كەلەدى. ۇيدە تەلەفون بولسا دا ماعان «حات جاز» دەيتىن. مەن اۋىلدىڭ بۇكىل جاڭالىعىن جازىپ جىبەرەمىن. اۋىلعا كەلگەندە بالالاردى جيناپ الىپ وتىرىك اڭگىمە ايتقىزاتىن. سىيلىققا اقشا بەرەدى. بالالار بىرىنەن ءبىرى اسىرىپ نەبىر اڭگىمەلەردى ايتادى. اعام، «مىنالارىڭ اقساقتى تىڭداي، وتىرىكتى شىنداي قىلىپ سوعادى عوي» دەپ ءماز بولاتىن. اعام اۋىلعا كەلگەندە ۇيگە دە قىزىق كىرەتىن. الىستان كەلگەن ادام سەكىلدى ەمەس، ۇيدە جۇرگەن كىسى سياقتى ارەكەت جاسايدى. دالاداعى قوزىنى كوتەرە «مىنا قوزىنى نەگە الماعانسىڭدار؟» دەپ نەمەسە ەكى- ءۇش جۇمىرتقانى الا كەلىپ، «مىنا جۇمىرتقالار بالاپان بولۋعا اينالىپتى عوي» دەپ ءتۇرلى قىزىق جاسايتىن.

ءبىزدىڭ ۇيدە اعامنىڭ قاسىندا ەڭ كوپ جۇرگەن ادام - مەن. ەس ءبىلىپ ءبىرىنشى سىنىپقا بارعانشا، اعام مەنىمەن بىرگە بولدى. مەنى ويناتتى، كىشكەنتاي كەزىمدەگى بارلىق سۋرەتتەرىمدى اعام تۇسىرگەن ەكەن. سودان ينستيتۋتتا وقىدىم، ودان كەيىن سول ۇيدە تۇرىپ قىزمەت باستادىم. قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە ايمەن اپايىم قايتىس بولدى. ول كىسىنىڭ قىرقىن بەرىپ جاتقاندا اكەمىز دۇنيە سالدى. سول كەزدە اعام ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزدا تاڭداۋ بولدى. «اۋىلعا نە سەن بارۋىڭ كەرەك، نە مەن بارۋىم كەرەك» دەدى. سودان كەيىن مەن بارايىن دەپ شەشتىم.

ءتورت جىلداي اۋىلدا شەشەمنىڭ قاسىندا بولدىم. مەكتەپتە مۇعالىم بولدىم. اۋىلعا دا، اۋىلدىڭ تىنىس- تىرشىلىگىنە دە بەيىمدەلىپ كەتتىم. اعامنىڭ تاپسىرعان تاپسىرمالارىنىڭ ءبارىن ورىندايمىن، «جازىلۋ» ارقىلى كىتاپتار ساتىپ الىپ جىبەرىپ تۇردىم. سودان كەيىن ەكى ايۋدىڭ تەرىسىن يلەپ بەر دەدى. اعامنىڭ تاپسىرماسىنىڭ ارقاسىندا ايۋدىڭ تەرىسىن يلەۋدىڭ دە قىر- سىرىن جاقسى مەڭگەرىپ الدىم. سول كەزدەردە اعاممەن اراداعى قاتىناسىمىز ودان ءارى ءتىپتى دە جاقىنداي ءتۇستى. ءوزىنىڭ قينالعان ساتتەرىندە حات جازىپ جىبەرەتىن. مەنى اۋىلدا قالىپ قويماسىن دەپ قاتتى الاڭدادى. شەشەم قايتىس بولعاننان كەيىن قالاعا شاقىردى. مەن مەكتەپتەگى بالالاردى قيمايمىن، اۋىلدى قيمايمىن. ءبىر كۇنى اۋداننىڭ باسشىسى مەنى اعاڭ شاقىرىپ جاتىر دەپ، ۇشاققا وتىرعىزىپ جىبەردى. سونىمەن الماتىعا كەلىپ، ۇلتتىق كىتاپحاناعا قايتادان جۇمىسقا ورنالاستىم.

- اناڭىز قايتىس بولعاندا قاسىندا بولىپسىز.

- ءيا، ول دا ءبىر ەرەكشە جاعداي. اللا ءوزى بىلدىرەدى ەكەن عوي. مەنى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، قالاي جاتقىزاتىنىمدى، ءجۇزىن قالاي قاراتاتىنىمدى، قالاي جەرلەيتىنىمىزدى، كىمگە نە بەرتىنىمىزدى ءبارىن ايتتى. سودان باياعىدا توركىنىنەن كەلگەن تايتۇياق كۇمىسىن الىپ شىعىپ، ءوزىن جۋىندىراتىن سۋعا سونى جانە ارشا سالۋدى تاپسىردى. جانە «مەن تاڭ الدىندا ءجۇرىپ كەتەم، ەلدى ەرتە دۇرلىكتىرمەي، كۇن شىعىپ 7-8 بولعان كەزدە ايت» دەمەسى بار ما. ءبارى ايتقانىنداي بولدى. تاڭعى ساعات بەستە جان ءۇزدى.

شەشەمىز كەرەمەت ادام ەدى. ءاندى تاماشا سالاتىن. بىردە راقيا قويشىبايەۆا اۋىلعا بارعاندا ءانىن تىڭداپ «اتتەڭ كۇليا- اي، وقىماي قالعانىڭ- اي، ناعىز ءانشى ەكەنسىڭ عوي» دەپ ەدى. «ءاريا- اي دەپ سالعانىم جالعان ءانىم، جالعىزىمدى ساعىنىپ سالعان ءانىم» دەپ ۇنەمى ىڭىلداپ ءان سالىپ جۇرەدى. ءوزىنىڭ ءبىر ۇستانىمدارى بار. ودان وڭاي قايتا قويمايتىن. ءبىر اڭگىمەسىن ايتايىن. اعام اكەمىز ورال قالاسىندا ەڭبەك ارمياسىندا جۇرگەن كەزىندە دۇنيەگە كەلىپتى. اكەسى ورالدان امان- ەسەن ورالسىن دەپ اعامنىڭ اتىن «ورالحان» قويىپتى. كىندىگىن كورشى اننا دەگەن ورىس ايەل كەسكەن ەكەن. ونىڭ كۇيەۋى گريشا دەگەن ورىس اعاش شەبەرى بولدى. انام قاۋىرت جۇمىس كەزىندە اعامدى سول ۇيگە اپارىپ تاستايدى ەكەن. ءبىر كۇنى ۋاقىتىنان ەرتە بارسا اننا سۇتكە ماك قوسىپ بەرگەلى جاتىر ەكەن. اعام كۇندە سونى ءىشىپ الادى ەكەن دە ماڭدايى تەرشىپ بالبىراپ ۇيىقتايدى ەكەن. انام ويباي سالىپ الىپ كەلىپتى. كەيىن اعام، كىندىك شەشەمنىڭ سونىسى دا دۇرىس بولعان شىعار دەپ كۇلەتىن.

اعامنىڭ ايمان جەڭگەمە ۇيلەنۋى ءبىر تاريح. ايمان موسكۆادان وقىپ كەلگەن قىز. جانە ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيتىن. دەگەنمەن ول وتە تەكتى، تاربيەلى ادام ەدى. اۋىلعا كەلگەندە ءۇي ىشىندە جالاڭاياق، ءيا، جالاڭباس جۇرگەن ەمەس. انام كەيدە ەركەلەيتىن بولۋى كەرەك، ىستەگەن تاماعىن ىشپەي قويادى. سول كەزدە دەرەۋ ول تاماقتى كورشىلەرگە بەرسە دە، ىسكە جاراتىپ قايتادان تاماق جاسايتىن ەدى. اعام ەكەۋى كەرەمەت جاراسىم تاپتى. شىنى كەرەك، اعام كوپ شىعارماسىن سول ايمان جەڭگەمىزبەن بىرگە تۇرعاندا جازدى. ويتكەنى ول ءبارىن ەمەۋرىننەن تۇسىنەتىن، بابىن جاسايتىن.

قيىن تيگەنى بالانىڭ جوقتىعى ەدى. ول تاقىرىپقا ءبىز دە، ولار دا بارمايتىن. ودان بالا بولمايتىنىن اعام دا ءبىلدى، ويتكەنى ايمان جەڭگەمنىڭ اپكەسى دە سولاي بولعان ەكەن. كەيىن اعام ارداق جەڭگەمە ۇيلەنگەندە شىڭعىستايعا الىپ بارماق بولدى. ءبىراق انام «ءوزىم بوساعا اتتاتقان ايماندى كەلىن دەپ بىلەم» دەدى. اعام ايتاتىن «مۇنداي قاتالدىق تا اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى» دەپ. اعام ءار كىتابى شىققاندا «سەندەرگە سىيلاعان بالام وسى» دەپ جازىپ قول قويىپ جىبەرەتىن. ايمان جەڭگەم ەكەۋىنىڭ ماحابباتى بالادان دا بيىك تۇردى.

- ورالحاننىڭ مىنەزى شەشەسىنە تارتقان با؟

- ورالحاننىڭ ارعى اتاسى قاراتاي باتىر بولسا، ودان كەيىنگى سوڭعى اتاسى دوس بي دەگەن شەشەن كىسى. ال ناعاشىسى شىعىس قازاقستاننان شىققان سىبىزعىشى مۇقامەدي اتا ەدى. مەنىڭشە، ونىڭ بويىندا اكەسىنىڭ دە، شەشەسىنىڭ دە قاسيەتتەرى بار. ول وتە مەيىرىمدى ەدى. اتا- انا، قارىنداستارىن وتە جاقسى كوردى. مەنى ءتىپتى ەرەكشە جان تارتتى. الايدا سول جاقىندارىنىڭ بارىنەن ەرتە ايىرىلىپ قاتتى قينالدى. 1984 -جىلى اۋداندىق اۋرۋحانادا جاتقان مانشۇك ماڭگىلىككە اتتانىپ، قابىرعامىزدى قايىستىرىپ كەتتى. ول مىقتى ادەبيەتشى بولاتىن ەدى. سول كەزدىڭ وزىندە الماتىداعى قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن كارل ماركس اتىنداعى ستيپەنديامەن ۇزدىك ءبىتىرىپ، اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەن. ءرابيعا سىزدىق اپامىز عىلىمي جەتەكشىسى بولدى.

«اباي ءتىلى مەن مۇحتار ءتىلىنىڭ ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرى» دەگەن تاقىرىپتا جازىلعان زەرتتەۋ جۇمىسى اياقتالماي قالدى. سول مانشۇك دۇنيەدەن وتكەندە ءمايىتتى كاتونقاراعايدان شىڭعىستايداعى ۇيگە اكەلگەنشە اعام توقتاۋسىز جىلادى. كادىمگىدەي جوقتاپ، داۋىستاپ جىلادى. ودان كەيىن ءلاززات، شولپان دا باقيلىق ساپارعا اتتاندى...

اعامنىڭ باستالىپ ءارى قاراي جازىلماي قالعان شىعارماسىنىڭ ءبىرى قىتايداعى قازاقتار تۋرالى «الدانعان ۇرپاق» بولسا، ەندىگى ءبىر قارتتار ءۇيى جايلى ەدى. سوڭعى كەزدە سوندا كوپ بارىپ قارتتارمەن اڭگىمەلەسىپ ءجۇردى. «ءسويتىپ، وتىرىپ بالالارىنا شاڭ جۋىتپايدى، قانداي عاجاپ ادامدار» دەپ تامسانىپ وتىراتىن. وسىدان ونىڭ كوڭىلشەكتىگىن كورۋگە بولادى. جومارتتىعى جاندا جوق ەدى. ول تۋرالى تالاي وقيعا بار. تاكسيگە ەش ۋاقىتتا اقشا قايتارتپايتىن. جانە اۋىلدىڭ تالاي كومەك سۇراپ كەلگەن ادامدارىنا قول ۇشىن بەردى. ول دوستارىمەن وتە تاتۋ بولدى. الباتى ۇرىس، توبەلەسكە بارعان جوق. كەيدە كوڭىلىن قاتتى قالدىراتىن ادامدار بولادى ارينە. ءبىر جولى تۇندە كەلگەن اقىن- جازۋشىلاردىڭ ىشىندە بىرەۋى «بالاڭ جوق، نەڭە جەتپەي بارادى قۇيساڭشى» دەگەندەي ءسوز ايتتى. ول ءسوز اعاما قاتتى ءتيدى. قاراپ تۇردى دا بەتىنە شايدى شاشىپ كەپ جىبەردى. ولار كەتكەن سوڭ ماعان، «سەن باقىلاپ ءجۇر، مىناۋ بالاسىنان وپا تاپپايدى» دەدى. راسىندا سولاي بولدى، كەيىن سول قالامگەر قايتىس بولعاندا جالعىز ۇلى توپىراق سالۋعا دا كەلمەدى...

- جازۋشىلىقتان وزگە كىندىك اتاسى گريشادان ۇيرەنگەن اعاششىلىعى، گارمون تارتىپ، ءان سالاتىن ونەرى جايلى ايتىڭىزشى.

- اعام گارموندى دا جاقسى تارتتى، ءاندى دە تاماشا ايتتى، ءبيدىڭ تورەسى ۆالستى دە جاقسى بيلەيتىن. ول كىسى اۋەلى، الماتىداعى كونسەرۆاتوريانىڭ اكتەرلىك بولىمىنە وقۋعا تۇسكەن. ول ۋاقىتتاعى تۇسىنىك تىم بولەك قوي. جالعىز ۇل بولعاندىقتان، شەشەم كورشىنىڭ قىزى باعيلاعا حات جازعىزىپ: «ءارتىس دەگەن جىننىڭ وقۋى، ودان دا ۇيگە كەپ تراكتور ايدا، ۇيگە قايت»، - دەپتى. سودان اعام، قازگۋ- ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە اۋىستى. اعام نە ىستەسە دە سوڭىنا دەيىن تىڭعىلىقتى جاسايتىن. اعاش ۇستاسى گريشا اعايدىڭ جانىندا ءجۇرىپ، سول كىسىنىڭ كومەگىمەن ۇيگە كىتاپ سورەسىن، ورىندىق، دوڭگەلەك جەر ۇستەل جاساپ اكەلدى.

ءبىز ءۇشىن بارلىق وتباسى مۇشەلەرىن ءبىر داستارقان باسىنا بىرىكتىرگەن جانە اعامنىڭ قولتاڭباسى قالعان ۇستەل ەرەكشە قيماس زاتىمىز، قارا شاڭىراقتا ساقتالعان قۇندى دۇنيەمىز. ول ونەر تۋرالى كوپ جازدى. اعامنىڭ ءومىرى ونەردىڭ ءار سالاسىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. اعامنىڭ كەيىن «قۇلىنىم مەنىڭ»، «قار قىزى»، «تەكەتىرەس» ، «مەن سىزدەن قورقامىن» اتتى درامالىق شىعارمالارى الماتىداعى ەكى تەاتردا كەزەگىمەن قويىلدى. اكتەر، رەجيسسەرلەرمەن دە دوس بولىپ كەتتى. ولار تۋرالى دا جازدى.

1993 -جىلدىڭ ءساۋىر ايى ەدى. اعامنىڭ ۇيىنە باردىم. ارداق جەڭگەم ۇيدە جوق ەكەن. اعام ءبىرتۇرلى كوڭىلسىزدەۋ سەكىلدى. مەنى جازۋ ۇستەلىنىڭ قاسىنا شاقىرىپ: «مىنا وچەركتەر مەن ەسسەلەرىمدى جيناقتاپ، ىرىكتەپ باسپاعا ازىرلەپ قويدىم. «ونەرگە ولەردەي- اق عاشىق ەدىم» دەپ، ەكى بولىمگە ءبولىپ، ءبىرىنشىسىن - «نەتكەن عاجاپ دۇنيە»، ەكىنشىسىن - «ونەرىم - ءومىرىم» دەگەن ايدار قويىپ، ءار بولىمگە كىرەتىن ماتەريالداردى ءبولىپ قويدىم. ەندى تەك «مەنىڭ ءپىرىم - قاراكوز»، «تاۋ باسىندا ۇشەۋ تۇر» ەسسەلەرىن قوسۋ كەرەك. سونى تاۋىپ قوي»، - دەدى. بۇل - ماعان بەرىلگەن سوڭعى تاپسىرما ەكەن...

- قارىنداستىڭ كوزىمەن قاراعاندا، جازۋشى ەسىمى ءوز دەڭگەيىندە لايىقتى اتالىپ، شىعارمالارىن ناسيحاتتاۋ جۇيەلى ءجۇرىپ جاتىر ما؟

- اعامنىڭ ىزدەۋشىسى - قالىڭ وقىرمانى. ول ارتپاسا تولاستاعان ەمەس. سوعان كوزىم انىق جەتتى. سونىمەن بىرگە اعاما ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ىقىلاسى ەرەكشە بولدى. اعامنىڭ 50 جىلدىعى تۇسىندا ەلباسى باسقا ءبىر شارۋامەن شىعىسقا بارىپتى. سودان باستاۋشىلار ءبىزدىڭ اۋىلدان ءوتىپ، جامبىل دەگەن اۋىلعا توقتاپ داستارقان باسىندا وتىرعاندا ەلباسى «وسى جاقتا ورالحان دەگەن جازۋشىنىڭ اۋىلى بار ەمەس پە؟» دەپتى. «بار، وسىدان ەكى اۋىل كەيىن قالدى» دەپتى جانىنداعىلار. سوندا ەلباسى «ول وتە تالانتتى جازۋشى، سارا ەكەۋمىز دە كىتاپتارىن ءسۇيىپ وقىدىق. 50 جىلدىعىن دۇرىستاپ وتكىزىڭدەر» دەپتى. وسى اڭگىمەنى ءۋاليحان قاليجان اعامىز ايتىپ بەرىپ ەدى.

اعامنىڭ ەلباسىمەن بىرگە ساپاردا بولىپ جازعان «پرەزيدەنتتىڭ ءبىر اپتاسى» دەگەن ماقالاسى بار. جانە پرەزيدەنتتىڭ تاققا وتىرعانىنا ءجۇز كۇن تولعاندا ول كىسىنىڭ پورترەتىن قاراسوزبەن سالعان سيپاتتاماسى بار. كوركەم شىعارمالاردان بولەك ەلدىك ماسەلەلەر جونىندە ءبىراز دۇنيە جازدى. «پرەزيدەنتكە پارتيا كەرەك پە، جوق پا؟ «، «وشاقتىڭ بۇتى ۇشەۋ بولعانمەن جاعار وتى - بىرەۋ»، «حالىققا قالقان بولاتىندار بار، حالىقتى قالقان قىلاتىندار بار» دەگەن ماقالالارى دەر كەزىندە ورتاعا سالىنعان ويلار ەدى.

ورالحان شىعارمالارىن قازىرگى جاستار دا كوپ ىزدەيدى. وتكەندە مارحابات بايعۇت اعامىزدىڭ «ورالحاننىڭ تاماشا اڭگىمەلەرى قازىر كىتاپ رەتىندە جاستارعا قولجەتىمسىز، ولار ۇمىتىپ بارادى. سونى كىتاپ ەتىپ شىعارسا. شىندىعىندا قازىر دە ونداي جازىپ جۇرگەندەر ساناۋلى» دەگەنىن وقىپ قالدىم ءبىر جەردەن. حالىق جاقسى كورەدى، مىقتى شىعارما ولمەيدى. اعامنىڭ ەسىمى - دۇنيە جۇزىنە تانىس. شىعارمالارى ورىس، اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس، جاپون، اراب، قىتاي، چەح، بولگار، ماجار جانە كوپتەگەن تۋىسقان تۇركى تىلدەس تىلدەرگە اۋدارىلعان الەمدىك دەڭگەيدەگى جازۋشى.

اعامنىڭ تىرەپ تۇرعان ىزدەۋشىسى جوق. مەن اندا- ساندا سۇحبات بەرگەننەن باسقا نە ىستەي الامىن؟ بۇدان بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا پەن- كلۋبتىڭ باسشىسى بيگەلدى عابدۋللينگە «اعاڭ دا سوندا ىستەپ ەدى عوي، شىعارمالارىن اۋدارۋدىڭ ءبىر رەتىن قاراساڭشى» دەگەن ەدىم، ءسوزىمدى جەرگە تاستامادى. ەلباسىمىزدىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا، جۋىقتا عانا ءبىرقاتار قازاق كلاسسيكتەرىنىڭ كىتاپتارى، سونىڭ ىشىندە ورالحان بوكەيدىڭ كىتابى دا اعىلشىن تىلىنە ءتارجىمالانىپ، لوندونداعى كىتاپ جارمەڭكەسىنە قويىلدى. وسىلاي التايدىڭ تۋماسىمەن، الاشتىڭ تالانتتى ۇلىمەن، قازاقتىڭ قالامگەرىمەن الەم وقىرماندارى تاعى دا تىلدەستى.

ورالحان بوكەيدىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىن جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرعان بەردىبەك ساپاربايەۆقا، 7 تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعارۋعا مۇرىندىق بولعان مۇحتار قۇل- مۇحاممەد سەكىلدى باسقا دا جاناشىر ازاماتتارعا العىسىم شەكسىز، جاقسىلىقتارى اللادان قايتسىن. ەندىگى ارمانىم - ورالحان شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن ءبىر شىعارسام دەيمىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»