ءبىز ەلىكتەيتىن ەل - جاپونيا - باتىرحان قۇرمانسەيىت، جاپونتانۋشى
- باتىرحان قۇرمانسەيىت ۇلى، ارينە، ءبىراز جىلداردان بەرى ءسىز مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرسەڭىز دە، كوپشىلىك ءسىزدى جاپونتانۋشى رەتىندە جاقسى بىلەدى. كۇنشىعىس ەلىندە ءبىلىم الدىڭىز، جۇمىس ىستەدىڭىز. جالپى جاپون ەلىنە، تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق بالا كەزدەن باستالعان با ەدى؟
- جوق، قايداعى بالا كەزدەن ارمانداعان! الدە، «ارينە، تۋا سالا سويلەپ ەدىم» دەپ ايتا سالعانىم دۇرىس پا ەدى؟ وزگە تۇگىل ءوزىڭ سەنبەيتىن بىردەڭەلەردى ايتا سالاتىن قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز عوي، «اڭگىمە قىزىق بولسىن، سولاي ايت» دەسەڭىز سولاي ايتايىن وندا. سوۆەتتەر زامانىنداعى اۋىل بالاسى شەت ءتىلىن وقيمىن، شەت ەلگە بارامىن، ديپلومات بولامىن دەگەندى ارمانداماق تۇگىل تۇسىندە دە كورە المايتىن وندايدى. ارماننىڭ شىرقاۋ شەگى «سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى بولام» دەگەن ەدى عوي، ونىڭ ءوزىن ارمانداۋ ءۇشىن باتىردىڭ باتىلدىعى كەرەك بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە جاپونيا جاۋلاس ەلدەر قاتارىنا جاتاتىن، بارىپ كور ەندى ول ەلگە.
اۋىلدا ءوستىم. تۋعان جەرىم - قازىرگى تۇركىستان وبلىسى، تۇلكىباس اۋدانى، امانگەلدى اۋىلى. مەكتەپتەن كەيىن الماتىعا كەلدىم. جاڭادان تاۋەلسىزدىك العان ەلىمىز باسقا مەملەكەتتەرمەن قارىم- قاتىناستار ورناتىپ، شەت تىلدەرىن وقىتۋعا دەن قويا باستاعان كەز. سونىڭ ىشىندە جاپون ءتىلى دە بار. جاسىراتىنى جوق، ول كەزدە زاڭگەر، قارجىگەر سياقتى «موداداعى» ماماندىقتارعا وقۋعا ءتۇسۋ وتە قيىن بولاتىن. كوكەڭ- جاكەڭ بولۋى كەرەك دەگەن سياقتى. سوندىقتان، شاماما قاراپ تاڭداعان ماماندىعىم ەدى دەپ شىنىمدى ايتايىن. بىلايشا ايتقاندا، ءومىر- وزەننىڭ ءوزى قاقپاقىلداپ الىپ كەتە باردى. بۇگىندە تاعدىرىمنىڭ وسى جولدى تاڭداپ بەرگەنىنە رازى بوپ جۇرگەن جايىم بار.
الايدا، جاپون ءتىلىن ۇيرەنۋ وڭاي بولعان جوق. مۇعالىم دە جوق، كىتاپ تا جوق كەز عوي. جالپى جاپون ءتىلى وتە قيىن تىلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. سوسىن ول كەزدە اقىلداسىپ، تاجىريبە بولىسەتىن ادام دا جوق. سوندىقتان وقۋدى بىتىرگەندەرىنىڭ ءبىرازى جاپون ءتىلىن جاقسى مەڭگەرىپ شىقپادى. ايتەۋىر، ديپلوم الۋ ءۇشىن جۇرگەندەر دە بولدى. ءبىراق، ءبىر قۋانارلىعى، باسقالارعا قاراعاندا ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتىڭ ۇستازدارى، عالىمدارى وتە مىقتى، ادال بولدى. ەمتيحان، سىناق تاپسىرعاندا تامىر- تانىسقا، اقشاعا قارامايتىن.
شەتەل كورگەندەر مەن شەتەلدىك ماماندارعا «بىردەڭە قىپ باعا قويىپ بەرە سالىڭىزشى» دەگەن ءوتىنىش جۇرمەيتىن. شەت ءتىلىن جاقسى مەڭگەرۋ ءۇشىن جاتساڭ- تۇرساڭ ءسوز جاتتاپ، سوزدىك كىتاپ سەنىڭ قۇرانىڭ بولۋى شارت. ءومىرىمدى وسىعان ارنادىم دەپ بەل بۋماساڭ، بىرەر كۇندە ەسىڭنەن شىعاتىن ءسوزدى جاتتاپ اۋرە بولما. ءتىل وقۋ - ۋاقىتپەن سانالاتىن سالا ەمەس، ءتىل وقۋ - ومىرلىك ءىس. ءالى كۇنگە دەيىن كۇندىز قولىمنان تاستامايتىنىم، جاتسام جاستىعىمنىڭ استىنا سالىپ جاتاتىنىم سول سوزدىك.
- شەتەلدىكتەر وزبەك، قىرعىز، قازاقتىڭ ءتۇرىن دە، ءتىلىن دە ايىرا المايدى عوي. سول سياقتى جاپون، قىتاي، كورەي تىلدەرىندە، جازۋلارىندا ۇقساستىق بار ما؟
- وسى سۇراق وتە كوپ قويىلادى. نەگىزى ورىندى سۇراق. كەيدە جاپون تىلىندە سويلەسىپ وتىرساڭ، «قىتايسىڭ با؟ » دەپ سۇراپ جاتادى. نەگىزى قىتاي مەن جاپون تىلدەرى ءبىر- بىرىنەن مۇلدەم بولەك. جاپون ءتىلى - التاي تىلدەرىنىڭ توبىنا جاتادى. ءبىراق، 5-7 - عاسىرلاردا بۋددا ءدىنى جاپونياعا وتكەن كەزدە سونىمەن بىرگە قىتايدىڭ يەروگليفتەرى دە وتكەن. ءۇندىستاننان شىققان بۋددا ءدىنى ماتەريكتىك قىتايعا، ودان تەڭىز ارقىلى جاپونياعا كەلگەن. اراسىندا كورەيا تۇبەگى بار. ءسويتىپ قىتاي جازۋى دىنمەن بىرگە قوسىلىپ كەلدى. ءبىراق، سول كەزدەگى جاپون قوعامى قىتايدىڭ ءدىنىن العانمەن ءوز ءتىلى مەن ءدىلىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا قىتايدان ءدىن ۇيرەتۋشىلەردىڭ كەلۋىنە شەكتەۋ قويادى. ءبىراق، قىتاي يەروگليفتەرى جاپون ءتىلىنىڭ جازۋ نەگىزىن قۇراپ ۇلگەرگەن ەدى.
جاپون ءتىلىنىڭ ءبىر قيىندىعى بۇرىننان كەلە جاتقان قىتاي يەروگليفتەرى دە بار، وزدەرىنىڭ تىلدەرىنە سايكەستەندىرىلىپ وقيتىن يەروگليفتەرى دە بار، ودان بولەك ەكى ءتۇرلى الىپبيلەرى تاعى بار. «كارىستەر سياقتى يەروگليفتەردى الىپ تاستاپ، وزدەرىنىڭ الفاۆيتتەرىمەن- اق جازا بەرسە بولماي ما» دەپ كوپ ايتىلادى، ونداي ويلار جاپونداردىڭ وزدەرىندە دە بولعان. ءبىراق، ۇقساس سوزدەر، سينونيمدەر وتە كوپ كەزدەسەتىن جاپون تىلىندە يەروگليفتەر وتە ىڭعايلى. يەروگليف دەگەنىمىز ءوز الدىندا ءبىر كارتينا، سۋرەت. نەنىڭ نە ەكەنىن سول سۋرەتكە قاراپ تانيسىڭ. ياعني، قىتاي مەن جاپون تىلدەرىنىڭ جازۋى ۇقساس بولعانىمەن ايتىلۋى ورىس پەن قازاق تىلدەرى سياقتى مۇلدەم بولەك. قازاق ءتىلىن دە ورىس الفاۆيتىمەن جازىپ ءجۇرمىز عوي. كارىستەر دە قىتايدىڭ يەروگليفتەرىن العان، ءبىراق، وقىلۋى دا، ايتىلۋى دا ءبىر- بىرىنەن مۇلدەم بولەك تىلدەر. وسىلاي قىسقاشا قايىرايىق.
- ياعني، جاپوننىڭ ءتىلىن دە، جازۋىن دا ۇيرەنۋ وڭاي ەمەس دەيسىز عوي...
- ءيا، سولاي. جالپى، قاي شەت ءتىلى بولماسىن، ءوز ءتىلىڭ بولماعان سوڭ ونى وقۋ وڭاي ەمەس. ءبىراق، ءتىل وقۋدىڭ قىزىعىنا كىرىپ كەتسەڭ سول قىزىعىنان شىعا الماي، ءوزىڭ ءۇشىن ءبىر ومىرلىك ءىس تاۋىپ الاسىڭ. قيىن دەسەڭ - قيىن، قىزىق دەسەڭ - قىزىق ءىس.
- الماتى مەن ماسكەۋدەگى ستۋدەنتتەر اراسىنداعى جاپون تىلىنەن وتكەن شەشەندىك سايىستاردا تاريحتا العاش رەت، كەيىنىرەك توكيوداعى ديپلوماتتار اراسىنداعى كونكۋرستاردا دا العاش رەت ەكى مارتە باس جۇلدەنى جەڭىپ العانىڭىز ايتىلىپ ءجۇر.
- ءيا، ول راس، مەن تۋرالى ءسوز بولا قالسا، سودان باسقا ايتاتىن نارسە جوقتاي، ول تۋرالى ايتىلىپ تا ءجۇر، ءوزىم دە جازىپ ءجۇرمىن. شىنىمدى ايتسام، وسى جولى ءسوز بولماي- اق قويسا دەپ ەمەس. ءبىراق، ايتىپ قالدىڭىز، وندا مەن ءبىر اۋىز ءسوز قوسايىن. ونىڭ ايتىلۋىندا وزىنشە ءبىر سەبەپ بار. ماسەلەنىڭ ءبارى مىنا «تاريحتا العاش رەت» دەگەندە جاتىر.
شەت ءتىلىن ءوز ەلىمىزدە مەڭگەرىپ، شەت ەلدەرگە وقۋعا شىعىپ جاتقان جاستاردىڭ كوبەيۋى وعان دەيىن شەت تىلدەرىن تەك رەسەيلىك وقۋ ورىندارىندا عانا وقۋ مۇمكىن بولعان جۇيەدەن شىعىپ، دەربەس وقىتۋ جۇيەسى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جاس مەملەكەتىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءبىر نىشانى رەتىنە قابىلدانعان ەدى.
ماسكەۋدەگى سول كۇنى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى ازيا جانە افريكا ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى، ايگىلى تيۋركولوگ عالىم مەيەر مىرزانىڭ «ماسەلە ءبىرىنشى ورىندا ەمەس، الىپ ءجۇر عوي ستۋدەنتتەرىمىز ۇنەمى ءبىرىنشى ورىندى. ماسەلە جاپونياعا باراتىن جولدامادا دا ەمەس، ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەرىمىز جاپونياعا ءجيى بارىپ كەپ، تاجىريبە الماسىپ ءجۇر. سوندا تۇرىپ كەلگەن ديپلوماتتاردىڭ دا بالالارى بار اراسىندا ءتىپتى. ماسەلە، تاۋەلسىزدىگىن العان قازاقستان شىعىس تىلدەرىن وقىتاتىن فاكۋلتەت اشىپ، دەربەس وقىتۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، بىزبەن تالاساتىن دەڭگەيگە جەتە باستاعانىندا» دەگەنى ءالى ەسىمدە.
شىنىندا تاۋەلسىز ەل اتانعان سوڭ شىعىس تانۋ فاكۋلتەتىنىڭ تىنىسى اشىلدى. وسى فاكۋلتەتتى بىتىرگەن جاستاردىڭ كوبىسى شەتەل اسىپ، ەلىمىزدىڭ اتىن تانىتىپ ءجۇر. فاكۋلتەتىمىزدىڭ تۇلەكتەرى اراسىنان بىرنەشە ەلشى شىعىپ، ءبىرازى ازيا جانە افريكا مەملەكەتتەرىندەگى ءبىزدىڭ ەلشىلىكتەردە ديپلومات بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرسە، ۇستاز بوپ ۇلى ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەندەر، عالىم بوپ عىلىم قۋىپ جۇرگەندەر، ءتىلماش، اۋدارماشى بوپ ەلمەن ەلدى تابىستىرىپ جۇرگەندەر از ەمەس. ال ول كەزدە بۇنداي ءۇردىس ەندى باستالىپ كەلە جاتقان ەدى. سوندىقتان شىعار كەيدە مەن تۋرالى سولاي ايتىلىپ جاتاتىنى. ءوز باسىم سولاي قابىلدايمىن.
- جاپونيادا ءبىلىم الىپسىز. ول جاقتا وقۋدىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بار؟
- كيوتو ۋنيۆەرسيتەتىندە تىلدىك تاعىلىمدامادان ءوتتىم. بۇل جاپونياداعى ەڭ ايگىلى، مىقتى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. عىلىمي ەليتانىڭ ورداسى. كيوتو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - باسقالارمەن سالىستىرعاندا ستۋدەنتتەرگە ەركىندىك كوپ بەرىلەدى ەكەن. شىعارماشىلىق، عىلىمي ويى ەركىن بولسىن دەگەن ماقسات. عىلىم دەگەن شىعارماشىلىق جۇمىس ەمەس پە؟ ال شىعارماشىلىق شابىتتى شەڭبەردىڭ ىشىنە قاماپ قويىپ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتىڭ ىشىندە «بول دا بول» دەپ ماجبۇرلەۋگە بولمايدى. مەنىڭشە، جاپونيادا عالىمداردىڭ كوپ شىعاتىنى سول «ەركىندىكتەن» دەپ ويلايمىن. ستۋدەنتتەر ءۇشىن ءوزىڭنىڭ زەرتتەۋىڭە قاجەتتى كىتاپتاردى وقىپ، وزىڭە قاجەتتى لەكسيالاردى تىڭداۋعا مۇمكىندىكتەر مولىنان جاسالعان.
- قازىر ينتەرنەتتىڭ زامانى. جاپونيا تۋرالى بىلگىڭ كەلسە، سول عالامتوردان تالاي دۇنيەلەردى وقۋعا بولادى. دەگەنمەندە جاپوندار تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر وتە كوپ. ونىڭ كوپشىلىگى جاپونداردىڭ عىلىمداعى جەتىستىكتەرىنە بايلانىستى ايتىلادى...
- شىنىندا ءبىزدىڭ قازاق ينتەلەگەنسياسى جاپون ۇلتى، ەلى تۋرالى ەشقاشان جامان ايتپايدى. قازاقتار جاپوندى جاقسى كورەدى. كەشەگى سوۆەت وداعى ول ەلدى قانشاما جاۋ دەپ كورسەتسە دە، قازاقتىڭ جاپونعا دەگەن قۇرمەتى بولەك. ءبىراق، كەيدە اسىرا سىلتەپ ماقتاپ جىبەرەتىنىمىز دە جاسىرىن ەمەس. كوپشىلىكتىڭ اڭگىمەسىنە قاراساڭىز، ەڭ اقىلدى ۇلت جاپون بولىپ شىعادى، اۋىرمايتىن ۇلت تا جاپون. بالا تاربيەلەۋ جاعىنان دا ۇلگى بولادى. بۇل مۇلدەم ولاي ەمەس. بارلىق حالىقتىڭ ادامدارى ءبىر- بىرىنە ۇقساس. ارماندارى دا ۇقساس. اۋىرماسام ەكەن، جاقسى وقىسام ەكەن، جاقسى جۇمىس ىستەپ، كوپ تابىس تاپسام ەكەن، جاقسى ۇيدە تۇرسام، جاقسى كولىك مىنسەم ەكەن، جاقسى بالا تاربيەلەسەم ەكەن دەگەن ارمان. ءبىراق، سول ارمان، ماقساتقا جەتۋدىڭ جولى ءار قيلى.
سوۆەت وداعىنىڭ جەتەگىندە كەتپەس ءۇشىن جاپونياعا سوعىستان كەيىن امەريكا وتە كوپ كومەك بەردى. كوممۋنيستەر قىتايدان ءوتىپ، كورەياعا دەيىن كەپ قالدى. ءيا، جاپونيا سوعىستا جەڭىلدى. ءبىراق، جەڭىلدىم ەكەن دەپ ورىستاردىڭ الدىنا تىزەرلەپ جىعىلعان جوق. ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن ىزدەدى. ءتىپتى «ەگەر امەريكا تۇرمىسىمىزدىڭ تۇزەلۋىنە كومەكتەسپەسە، قيراعان دۇنيەلەرىمىزدى بۇتىندەپ بەرمەسە، وندا امال جوق، كوممۋنيستەرگە قوسىلامىز» دەگەن دە تالاپ قويعان. امەريكا ارينە، وعان جىبەرگىسى كەلمەدى. ءسويتىپ، تەحنولوگياسىن دا، تەحنيكاسىن دا بەرگەن، وقۋعا شاقىرىپ، عىلىمي جەتىستىكتەرىن كورسەتكەن، قارجى بولگەن. وسىلايشا نەبارى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ا ق ش- تىڭ ەڭ جاقىن دوسى، وداقتاسى بولىپ شىعا كەلدى. نەگىزى ءتۇبى مىقتى حالىق قوي.
مىناعان قاراڭىزشى، ازيادا ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ بوداندىعىندا، ياعني، كوللونياسى بولماعان ءبىر- ەكى- اق مەملەكەت بار. ونىڭ ءبىرى تايلاند بولسا، ەكىنشىسى وسى جاپونيا. تايلاندتىڭ ءوزى كەيىننەن جاپونيانىڭ كوللونياسى بولىپ كەتتى. ءيا، تاعى ءبىر مەملەكەت بار، ول - اۋعانستان. كەزىندە پاتشالىق رەسەي تاجىكستانعا دەيىن، انگليانىڭ اسكەرى ءۇندىستانعا دەيىن كەلىپ، ەكەۋى ورتاداعى اۋعانستاندى «بۋفەرنايا زونا» قىلىپ قالدىرعان. «ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدى ءبولىپ تۇراتىن، اياق باسپايتىن جەرىمىز بولسىن، ءبىر- بىرىمىزگە جاقىندامايىق» دەگەن كەلىسىمگە كەلىپ، اۋعان ەلىن ارادا ۇستاعان. سوندىقتان ەۋروپا ەلدەرىنە بەرىلمەگەن، بەرىلمەك تۇگىلى توڭىرەگىندە ەلدى «ەۋروپالىقتار باسىپ العانشا ءوزىم جاۋلاپ الايىن» دەپ، كورشى ەلدەرگە باسىپ الىپ، باعىندىرىپ العان دا وسى جاپونيا. ءبىر قىزىعى، بۇل ەل ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالماي تۇرىپ سوعىستا جەڭىلىپ بىتەتىنىن بىلگەن.
- ول قالاي سوندا؟ جەڭىلەتىنىن ءبىلىپ تۇرسا دا وتقا قويىپ كەتكەن بە؟
- ءيا، ءبىلىپ تۇرىپ سونداي قادامعا بارعان. بىرەۋدىڭ قول استىنا بودان بوپ كىرگەنشە، سوعىسىپ ولەيىك دەگەن بىربەتكەيلىك. ايتپەسە، امەريكاعا كۇشى جەتپەيتىنىن، قىتايدى باسىپ العانىمەن ونى يگەرە المايتىنىن، ورىسپەن سوعىسىپ، الىسقا بارمايتىنىن الدىن- الا بىلگەن. ەشقانداي حالىقتىڭ باسىنا سالماسىن، ءبىراق، جەڭىلەتىنىن ءبىلىپ تۇرىپ سوعىسقان دەگەن جاعداي وسى جاپون تاريحىندا بولعان. ءبىراق، ەكونوميكاسى ەسىن تەز جينادى.
جاپونيا سوعىستان كەيىن امەريكانىڭ قولداۋىمەن ءبىلىم- عىلىمعا كۇش سالىپ، ەلدى دامىتىپ، 1964 -جىلى ازيادا العاش بولىپ وليمپيادا ويىندارىن وتكىزدى. ياعني، سوعىستان كەيىن جيىرما جىلعا جەتەر- جەتپەس ۋاقىتتا بۇكىل ەلدى توكيو وليمپياداسىنا شاقىردى. بۇل كەزدە جاپونيا دامۋ جاعىنان امەريكادان كەيىن ەكىنشى ەل بولىپ ۇلگەرگەن ەدى. ال، سوعىستا جەڭگەن سوۆەت وداعى جەر شارىنىڭ التىدان ءبىرىن الىپ، جەر استى بايلىعى وتە مول بولسا دا ەكونوميكا جاعىنان جاپونيانىڭ شاڭىنا دا ىلەسە الماي قالدى. ءتىپتى، قىتايىڭ دا باسەكەلەس بولا المادى. بۇكىل ەۋروپا جاپونيانىڭ دامىعان ەكونوميكاسىنا تاڭ قالىپ جاتتى.
امەريكانىڭ قارجىسى، ءبىلىمى مەن عىلىمى جاپون ۇلتىنىڭ ەڭبەكقور، ىزدەنىمپاز، نامىسشىل مىنەزىنە ءجۇدا جاقسى كەلدى. مۇددەلەرى ءبىر ارنادا توعىسقان ا ق ش جاپونداردىڭ قولىنا ەندىگارى قارۋ ۇستاتپايىق دەگەن شەشىمگە كەلگەن. «ءبىز قالاي ءوزىمىزدى قورعايمىز جان- جاعىمىز جاۋ بولسا؟ » دەگەن جاپونياعا ا ق ش باسشىلىعى «ءبىز ءوز شتاتتارىمىزدى قالاي قورعايتىن بولساق، جاپونيانى دا سولاي قورعايمىز» دەپ جاپونيانى قۇددى ءبىر ءوز ەلىنىڭ ءبىر شتاتى سياقتى ايتقان ءسوزى بار. بۇل ارينە، دوستىق نيەتپەن ايتىلعان ءسوز، دەگەنمەن، جاپونداردىڭ نامىسىنا تيمەي قويماعانى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان بۇل ەل بيۋدجەتتىك قارجىنى قارۋ- جاراققا ەمەس، ءبىلىم مەن عىلىم، تەحنيكا مەن تەحنولوگيالارعا جۇمسايدى.
جاپونيا قازىر الەمدەگى ەڭ بەيبىت، ەڭ بەيبىتقۇمار ەلدەردىڭ ءبىرى. جاپوندار جان- جاعىنداعى ەلدەردىڭ بارلىعى باي بولعانىن قالايدى. ويتكەنى، بۇل ەلدەن شىعىپ جاتقان تەحنيكالاردى ساتىپ الۋ ءۇشىن قارجى كەرەك. كەدەي مەملەكەتتەر باعاسى قىمبات جاپوندىق زاتتاردى ساتىپ الا المايدى. جاسىراتىنى جوق، قازىر جاپونيا تەلەۆيزور مەن ۇيالى تەلەفون شىعارۋدان كارىستەردەن كەيىن قالدى. ويتكەنى، جاپوندار دامۋدىڭ ول دەڭگەيىنەن ءوتىپ كەتكەن. ولار ءۇشىن الەم نارىعىندا تەلەۆيزور، ۇيالى تەلەفون ساتۋ قىزىق ەمەس.
وزدەرىنىڭ ىشكى نارىعى وتە ۇلكەن، 128 ميلليون حالىق تۇرادى. سوندىقتان بۇل ەلگە باي مەملەكەتتەر كەرەك. مىسالى، جاپونيانىڭ اتاقتى «تويوتا لاندكرۋزەر» دەگەن كولىگىن كىم كوپ ساتىپ الادى دەيسىز؟ جاپونداردىڭ وزدەرى بۇل كولىكتى مىنبەيدى. كارىستەر دە مىنبەيدى. بۇل كولىكتى ەڭ كوپ مىنەتىندەر - ارابتار. قاي ەلدە بولسا دا مۇناي- گازبەن اينالىساتىنداردىڭ بارلىعى دەرلىك وسى كولىككە قۇمار. اتىراۋداعى مۇنايشىلارعا قاراڭىز، بارلىعى وسى كولىكتى تىزگىندەپ ءجۇر. مۇنايشى بولماسام دا، مەن ءوزىم دە وسى كولىككە ءمىنىپ ءجۇرمىن.
- پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ جاپونياعا جاساعان ساپارى كەزىندە اۋدارماشىلىق قىزمەت اتقارعانىڭىزدى بىلەمىز.
- جاپونيادان قايتىپ، وقۋ بىتىرگەن سوڭ الدىمەن الماتىدا جاپوندارمەن جۇمىس ىستەپ، «قازاقستان- جاپونيا ادامي رەسۋرتارىن دامىتۋ ورتالىعىن» قۇرۋعا اتسالىستىم، ودان كەيىن العاش رەت جاپوندىق ەنەرگيا ۇنەمدەيتىن گاز تۋربيناسىن ورالعا الىپ كەلۋ جوباسىنا قاتىسىپ، ءتىلىمدى پايدالانىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە جاپون ءتىلىن ۇيرەتكەن ۇستازىم قازاقستاننىڭ جاپونياداعى ەلشى قىزمەتىنە تاعايىندالىپ، مەنى دە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قىزمەتكە شاقىردى.
سول جىلى جازدا پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ جاپونياعا رەسمي ساپارمەن بارىپ، ساپار بارىسىنداعى جوعارى جانە بيىك دەڭگەيلەردەگى كەزدەسۋلەر مەن كەلىسسوزدەردە مەن اۋدارماشى بولدىم. ونىڭ الدىندا دا پرەزيدەنت جاپون ەلىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسكەن كەزدە ەكى جاقتىڭ سوزدەرىن اۋدارىپ ءجۇردىم. ءبىراق، ولار رەسمي كەلىسسوزدەر ەمەس، جۇمىس بارىسىنداعى كەزدەسۋلەر بولاتىن. سول ساپاردان كەيىن مەنى جاپونياداعى قازاقستان ەلشىلىگىنە جۇمىسقا شاقىردى. ەلشىلىككە ەكىنشى حاتشى بوپ بارىپ، ءبىرىنشى حاتشى، كەيىننەن كەڭەسشى، كەڭەسشى ۋاكىل، ەلشىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارىپ، ەلگە 2014 -جىلى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە اۋىستىم.
قازىر الەم ەكونوميكاسىنىڭ الپىس پروتسەنتكە جۋىعى ازيانىڭ ۇلەسىندە ەكەنى بەلگىلى. بۇدان كەيىن بۇل ۇلەس كوبەيە بەرەدى. سونىڭ ىشىندە شىعىس ازيا، ياعني، جاپونيا، كورەيا جانە قىتاي ەلدەرىنىڭ الاتىن ورنى بولەك. سوندىقتان بۇل ءۇش ەلمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋ ەكونوميكامىزدىڭ بارلىق سالالارىندا باستى ورىندا تۇرۋى ءتيىس. سوندىقتان «اتامەكەن» كاسىپكەرلىك پالاتاسىنا اۋىسىپ، قازاقستان مەن جاپونيا ۇكىمەتتەرى مەن جەكە سەكتورلارى اراسىنداعى ارىپتەستىك كوميسسياسى اراسىنداعى ەكونوميكالىق كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى مىندەتىن اتقاردىم. ءدال سول كەزدە استانا ەكسپو كورمەسىنە دايىندىق جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتتى. جاپونداردىڭ وسىناۋ حالىقارالىق كورمەگە بەلسەنە قاتىسۋىنا كۇش سالدىق.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، استاناداعى ەكسپو- عا قاتىسقان بارلىق ەلدەردىڭ اراسىندا تەك جاپونيا ەلىنىڭ عانا كورمەسىنىڭ رەسمي تانىستىرىلۋ ءتىلى قازاق ءتىلى بولىپ، اعىلشىن مەن ورىس تىلدەرى قوسىمشا اۋدارما تىلدەرى بولدى. بۇنداي شەشىم قابىلداعان جاپون ۇكىمەتىنە ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىرىپ، مەنىڭ وسى ۇسىنىسىمدى قابىل العان جاپوندىق ۇيىمدارعا تاعى دا ءبىر العىس ايتىپ قويۋ ارتىق بولماس.
- استانادا جايلى قىزمەتتە جۇرگەن باسشىلار ايماقتاعى تومەندەۋ قىزمەتكە وڭايلىقپەن بارمايتىنى انىق. ءسىز قالايشا استانانى شىمكەنتكە ايىرباستاپ كەتتىڭىز؟
- ءيا، 2016 -جىلدىڭ كۇزىندە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ جانسەيىت تۇيمەبايەۆ تاعايىندالدى. ءار اكىمنىڭ ەڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى وبلىسقا شەتەلدىك ينۆەستيتسيا مەن شەتەلدىك كاسىپكەرلەردى تارتۋ، سوندىقتان شەتەلدە كورگەن- بىلگەنىمىزدى تۋعان جەرىمىزگە ەنگىزىپ كورەيىك، ونىڭ ىشىندە قولىمىزدان كەلسە وبلىسىمىزعا جاپوندىق ينۆەستورلار تارتايىق دەگەن ويدان وبلىستىق كاسىپكەرلىك باسقارماسىنىڭ باسشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالدىم.
- قازىر قانداي قىزمەتتەسىز؟
- قازىر جانسەيىت قانسەيىت ۇلىنىڭ كەڭەسشىسىمىن.
- باسقارما باسشىسى بوپ جۇرگەن كەزدە فەيسبۋكتاعى پاراقشاڭىزعا بىلاي بەپ جازىپسىز. «بۇگىن ادەتتەگىدەي ساعات 10-دا ۇكىمەتتىڭ سەلەكتورلىق وتىرىسى. سوعان بايلانىستى باسشىلىق ساعات 9-دا جينالىس جاساۋدى ۇيعاردى. ال سول جينالىسقا دايىندالايىق دەپ ءوزىمىز ساعات 8-دە جينالىس وتكىزىپ جاتىرمىز» دەپ... ادەتتە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ءوز جۇمىسى جايلى وتە ساق سويلەيدى. وسىنداي باتىل پىكىرلەرىڭىز وزىڭىزگە كەسىرى تيگەن جوق پا؟
- نەگىزى بۇل باتىل ايتىلعان دەپ باعالايتىن نارسە ەمەس. ف ب دەگەن ءوزىڭنىڭ جەكە ويىڭدى ايتىپ تۇراتىن الەۋمەتتىك جەلى عوي. بۇل ءبىر جاعى ۇكىمەتتىڭ وتىرىسىنا قانشالىقتى جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى. ساعات 10-دا بولاتىن ۇكىمەت وتىرىسىنا الدىن- الا ءبىر ساعات بۇرىن جينالىپ، «ۇكىمەتتە نە سۇراپ قالۋى مۇمكىن؟» دەگەن ماسەلەلەردى تالقىلايمىز. دايىندىقسىز وتىرمايسىڭ عوي. ەندى وبلىس اكىمىنە ماسەلەنى بايانداۋ ءۇشىن ءبىر ساعات بۇرىن ءوزىمىز دايىندالىپ المايمىز با؟ سونى ايتقان ءتۇرىم عوي.
- دەگەنمەندە جينالىستاردىڭ كوپ ەكەنىن دە استارلاپ ايتقىڭىز كەلگەن سياقتى...
- ءيا، ول دا بار. شىنى كەرەك، جينالىستار وتە كوپ. تاڭەرتەڭ جينالىس جاساپ، ءتۇس قايتا قايتادان جينالا باستايمىز. ەشكىمنىڭ ءالى وي ءتۇيىپ، ءبىر شەشىمگە كەلەتىندەي ۋاقىتى دا بولعان جوق. ءبىز وسى قايدا اسىعىپ بارا جاتقانىمىزدى بىلمەيمىن. ايتەۋىر، وتە اسىعىسپىز. اسىعامىز دەپ كوپ جۇمىسىمىزدى اپىل- عۇپىل جاساپ ءجۇرمىز. ءوز باسىم ارنارسەنى بايسالدى ويلاعان دۇرىس دەپ ويلايمىن. ءبىز بۇگىنگى جينالىستا مىنا ماسەلەلەردى ىستەيمىز دەيمىز، ەرتەڭگى جينالىستا ونى تاعى وزگەرتىپ تاستايمىز. تاڭەرتەڭ تاپسىرما بەرىپ، كەشكە ونىڭ ناتيجەسىن سۇرايمىز. سوعان كوبىمىز كونەمىز. تاپسىرما ورىندالماسا ۇرسىپ- سوگىپ قويادى دەيمىز. وسىندايعا ابدەن ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن. ارينە، ءار ادامنىڭ ءوز نامىسى بار. ءبىراق، ءسوز ەستۋ نامىسقا تيۋدەن قالعان سياقتى. بالا كەزىمىزدەگى كۇندە ۇرسىپ جۇرگەن اكە- شەشەمىزدىڭ ءسوزى سياقتى سەزىنەمىز. شەشەمىزدىڭ كۇندەلىكتى كۇڭكىلدەرىن تىڭدامايمىز، اكەمىزدىڭ ايىندا- جىلىندا بەلدىكپەن ءبىر ساباعاندا عانا باقىرىپ- شاقىرىپ قورقۋشى ەدىك قوي.
مەنىڭشە مەملەكەتتىك قىزمەت بولسىن، عىلىم سالاسى بولسىن، تەك تۇقىرتا بەرگەننەن ەشقانداي ناتيجە شىقپايدى. ادامدار الداۋعا، وتىرىك ايتۋعا ءجيى بارىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. ايتەۋىر، «كەمشىلىكتەردى ايتپاسام ەكەن»، «قاعاز بەتىندە جازىپ بەرگەندەرىم باسشىعا ۇناسا ەكەن»، «جينالىس وسىمەن بىتسە ەكەن» دەپ ويلايدى كوبىسى. بۇل بولمايدى. جان- جاعىمىزعا قاراپ، ويلانۋىمىز كەرەك. كىمدى الداپ ءجۇرمىز؟ شىنىن ايتۋ كەرەك، ءوزىمىزدى- ءوزىمىز الداپ ءجۇرمىز. مەملەكەتتىك قىزمەت بولسىن، جەكە سەكتور بولسىن، بارلىق دەڭگەيدەگى مەنەدجەردەردى بولاشاق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قالاي بولاتىنىن قازىردەن بىلۋگە شاقىرار ەدىم.
مىسالى، جينالىستاردان قول بوساعاندا امەريكاندىق فرەدەريك لالۋدىڭ دامىعان مەملەكەتتەردە بەستسەللەر بولىپ ميلليونداپ ساتىلىپ جاتقان «بولاشاق مەكەمەلەر» اتتى كىتابىن وقىپ شىعۋدى ۇسىنار ەدىم. بولاشاقتا مىقتى مەكەمەلەردە باسشى دەگەن بولمايدى، باسشىنىڭ توراعالىعىمەن وتەتىن جينالىس دەگەن بولمايدى، بارلىق شەشىم تەك سول جۇمىستى اتقاراتىن قىزمەتكەرلەردىڭ ورتاق پىكىرىنىڭ نەگىزىندە عانا قابىلداناتىن بولادى. ال سول ءۇشىن بارلىق قىزمەتكەرلەردە ويلانۋعا جانە شىنايى جۇمىس جاساۋ ءۇشىن ءوز ۋاقىتى وزىنە تيەسىلى بولادى، Big Data-داعى اقپاراتتى جاساندى ينتەلەكت زەردەلەپ، ودان شىققان تاپسىرمانى كومپيۋتەرلەر مەن روبوتتار اتقاراتىن بولادى.
نەمىستەر ءتورتىنشى يندۋستريالدىق ريەۆوليۋتسيانى باستاپ، الەمگە جاڭا ستاندارتتار ۇسىنىپ جاتسا، جاپوندار بولاشاقتىڭ جاڭا قوعامى 5.0 قوعامىن قۇرماقشى، ال امەريكاندىقتار ونداي جاڭا قوعامدى قۇرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن باسقارۋ جۇيەسىن سوعان ۇيلەستىرىپ وزگەرتۋ كەرەك ەكەنىن العا تارتىپ وتىر. الەم ەندى وزگەرە بەرەدى، ونداي ۇردىستەن قالىپ قويساق، سول باياعى «ۇستەل ۇرىپ، ۇرسىپ الۋدى» باستى مىندەپ دەپ ۇققان «حوزيايستۆەننيك» دەگەندى ومىرىنە مىسە تۇتقان سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى دەڭگەيىندە قالىپ قويا بەرەمىز. ارينە، اركىمنىڭ ءوز پىكىرى، ءوز شەشىمى بار، ءدال مىنا مەنىڭ اقىلىمدى قاجەت قىلار ادام بار دەپ ويلامايمىن. دەگەنمەن، ەلىمىز دەيتىنىمىز راس بولسا، ەرتەڭىمىزدى ويلاپ جۇرگەنىمىز وتىرىك بولماسا، بۇگىن ءوزىمىز وزگەرۋىمىز قاجەت.
- جاپونيادا بۇل جاعداي قالاي؟
- جاسىراتىنى جوق، جاپونداردا دا جينالىس كوپ. ولاردا دا وسىنداي پروبلەما بار. ءبىراق، ولاردا ەل باسقا، ەكونوميكانىڭ نەگىزى باسقا عوي. ول ەلدە ەكونوميكانىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعاندار نەگىزىنەن جەكە كومپانيالار. «تويوتا» كومپانياسىنىڭ ءوزى جەكەمەنشىك. ارينە، مەملەكەت كومەك كورسەتەدى، جاعداي جاسايدى. ءبىراق، جەكە كومپانيالاردىڭ اكسيالارىنىڭ بارلىعى حالىقتىڭ قولىندا. ياعني، ءاربىر اكسيونەرلىك قوعامنىڭ ارتىندا حالىق تۇر. ال، ءبىزدىڭ ەلدە كومپانيالاردىڭ كوبىسى مەملەكەتتىڭ قاراماعىندا. كوبىسى مۇناي، تەمىر، كومىر سياقتى جەر استى بايلىعىن ساتىپ وتىرعان كومپانيالار. مۇنايدىڭ باعاسى ءتۇسىپ كەتسە، «پايدامىز از» دەيدى، مۇنايدىڭ باعاسى كوتەرىلسە، «پايدامىز شاش- ەتەكتەن» دەپ ماقتانادى. ياعني، بۇل كومپانيا باسشىلارىنىڭ وكىنەتىن دە، قۋاناتىن دا جاعدايى شامالى. مۇنايدىڭ باعاسى ءتۇسىپ كەتتى، جالعىز كومپانيانىڭ باسشىسىنىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ ەندى مۇنايدىڭ باعاسى كوتەرىلىپ كەتتى. ءبىراق، نەگە ماقتانادى، مەن سونى تۇسىنبەي- اق قويدىم. «ءبىزدىڭ كومپانيا وسىنشاما پايدا تاپتى» دەپ ماقتانادى. ول كومپانيانىڭ باسشىلىعىندا كىم وتىرسا دا سونداي پايدا تابار ەدى.
- سوندا جاپون ەلىندە حالىق اكسيونەرلىك قوعامدارعا بيلىگىن جۇرگىزە مە؟
- ءدال سولاي. جاپونياداعى كاسىپورىنداردىڭ اكسياسى حالىقتىڭ قولىندا بولعاندىقتان باسشىلىق ۇنەمى سولاردىڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋىنە تۋرا كەلەدى. حالىقتىڭ اقشاسىن الىپ وتىرعاندىقتان كاسىپورىن باسشىلارى جىل سايىن ءبىر- ەكى مارتە مىندەتتى تۇردە اكسيونەرلەردى جيناپ ەسەپ بەرەدى. «مىنا قارجىنى مىنا جۇمىستارعا جۇمسادىق، كەلەسى جىلعى جوسپارىمىز مىناۋ، پالەن كولەمدە پايدا تابامىز» دەپ. اكسيونەرلەرگە باسشىنىڭ جۇمىسى ۇناماسا، «ورىندى بوسات» دەگەن تالاپ قويا الادى. «ءبىز اكسيامىزدان ديۆيدەنت الا المايتىن سياقتىمىز، رەنجىمە، سەنى اۋىستىرايىق» دەيدى. «ءبىز مىنانداي جوبالاردى قولعا الىپ جاتىرمىز، وسىعان اقشا سالساڭىزدار، الداعى ۋاقىتتا پالەن كولەمدە پايدا كورەمىز، ونىڭ پالەن بولىگى ءسىزدىڭ ەسەبىڭىزگە تۇسەدى» دەپ كاسىپورىن باسشىلارى حالىققا ۋادە بەرەدى. حالىق ونىڭ ۋادەسىن قاتاڭ باقىلاپ وتىرادى. «مەن پالەن كاسىپورىننىڭ اكسياسىن ساتىپ الايىن دەپ وتىر ەدىم، سەندەر «بىزدەن كەتپە، ءبارى جاقسى بولادى» دەپ كوندىردىڭدەر، ەندى قايدا سول پايدامىز؟ » دەپ، مىندەت ەتەدى. مىنە، وسىنداي تالاپ بولماسا، جۇمىستىڭ ءجۇرۋى قيىن. سوندىقتان جاپون باسشىلارىنىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى، ويلاۋ ءورىسى مۇلدەم بولەك. تامىر- تانىس، اعايىندىق دەگەن جۇرمەيدى. حالىق اقشا سالىپ وتىرعاندىقتان پايدا تابۋ ءۇشىن كاسىپورىن باسشىلارىنىڭ جۇمىسىن ءسات سايىن قاداعالاپ، كوپ نارسەنى تالاپ ەتەدى.
مىنە، وسىنداي قوعام قۇرا ءبىلۋىمىز كەرەك. مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، مالشىڭ جاقسى بولماسا، مال باسى كوبەيمەيدى. سەن قانشا جاقسى بول، سەن قانشا مىقتى بول، قانشاما قارجى سال، حان سارايىنداي قورا سالىپ بەر، جەم- ءشوبىن دايىنداپ بەر، مالعا قارايتىن ادام دۇرىس بولماسا، ءىس وڭعا باسپايدى. ياعني، بىزگە سوزىمەن ەمەس، ىسىمەن ۇلگى بولاتىن جاقسى مەنەدجەرلەر دايىنداۋ قاجەت.
- دەگەنمەندە قازىرگى زاماندا باسقارما باسشىسى بولۋعا جۇگىرىپ جۇرگەندەر كوپ...
- ايتايىن دەپ تۇرعان ويىڭىزدى ءتۇسىندىم. مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ دە ءتۇر- ءتۇرى بار. ءبىراق، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ قاي قيىرىندا جۇرسەم دە، جۇمىسىم جاپونياعا بايلانىستى بولسا ەكەن دەگەن ويىم بولدى. سەبەبى، وسى كۇنگە دەيىن وقىعان- توقىعانىمدى، كورگەن- بىلگەنىمدى كۇندەلىكتى جۇمىسىما پايدالانا الماسام، وندا وسى كەزگە دەيىن جۇرگەن جولىمدى ءوزىم كەسىپ تاستاعانداي بولمايمىن با؟ شىنى كەرەك، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا مەنىڭ جاپونياداعى العان ءبىلىمىمدى، جيناعان تاجىريبەمدى پايدالانۋ وتە قيىن. جوسپار وتە كوپ، ءبىراق، ىڭعايىن كەلتىرۋ قيىن بولدى. نەگىزى بىزدە باسقارۋ جۇيەسى باسقاشا. ارينە، وڭتۇستىكتە باسقارما باسشىسى بولعانىما ەش وكىنبەيمىن. كوپ ادامدارمەن ارالاستىم، كوپتەگەن تاجىريبە جيناقتادىم.
ماعان قىزمەتتى سەنىپ تاپسىرعان وبلىس باسشىسىنان باستاپ، قولداۋ كورسەتكەن، تىلەۋلەس بولعان ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا مىڭ العىس. ەندى باستاپ قويعان ىستەرىمىزدى ارى قاراي جالعاستىرامىز. ونى جالعاستىرۋ ءۇشىن كاسىپكەرلىك باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولىپ وتىرۋ مىندەتتى ەمەس. كاسىپكەرلەرمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەي بەرەمىن. ءبىر جاعى ەرتەڭگى كۇنى ءوز جوبالارىمدى ىسكە اسىرىپ جاتسام، شەتەلدىكتەردى ءوزى الىپ كەلىپ، ءوزى قولداپ، ءوزى جۇگىرىپ ءجۇر دەگەن ەلدىڭ سوزىنە دە قالامىن با دەپ تە ويلادىم. ەلدەن الىس كەتپەيمىز. قىزمەت تالاپ ەتىپ جاتسا، باسشىلىق شەشىپ جاتسا، كورىپ- بىلگەنىمىز پايداعا اساتىن بولسا قاي مەكەمەدە بولماسىن قىزمەت ەتۋگە دايىنمىن.
- ەكى ەلدە دە جۇمىس ىستەپ، تاجىريبە جيناقتادىڭىز. قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟
- ازىرگە وي تۇيگەنىم، ءاربىر ايماقتا دامىعان ەلدەردىڭ جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرىن باتىل تۇردە ەنگىزۋ قاجەت. قازاق ەجەلدەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقاندىقتان، وسى سالانىڭ تاسىن ورگە دومالاتقىمىز كەلەدى. ءبىز شىنىندا وسى سالانى دامىتقىمىز كەلەتىن بولسا، ءسوزدى قويىپ سول ىسپەن شىنداپ شۇعىلدانۋىمىز كەرەك. ال ءبىزدىڭ قوي دا باققىمىز كەلەدى، كومپيۋتەر شىعارعىمىز دا كەلەدى. كوپ مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ دامۋ باعىتتارىن ايقىنداپ الادى. ول جول سالاسى ما، جوق، كولىك پە، الدە، اۋىلشارۋاشىلىعى ما، ناقتى ءبىلىپ الادى. ياعني، ءبىر سالانى تاڭداپ الىپ، باسقا ەشكىم ىستەي المايتىنداي جاعداي جاسايدى. قازىر الەمدىك تاجىريبەدە «ءبارىن بىردەي ىستەيمىن، بارلىق سالانى بىردەي الىپ جۇرەمىن» دەگەن قاعيدا قالعان. بارىنە بىردەي كۇش جەتپەيدى.
مىسالى، كەزىندە جاپونيا عالىمدارى جاڭا تەحنولوگيانى ەنگىزۋگە بەلسەنىپ كىرىستى دە، كەمە جاساۋ سالاسىن كارىستەرگە بەرىپ قويدى. ءسويتىپ، كولىك جاساۋ ىسىنە شىن ىقىلاسپەن كىرىستى. قازىر «تويوتا» كومپانياسى جىلىنا ون ميلليون كولىك شىعارادى. بۇل كولىك شىعارۋ سالاسىن ۇكىمەت، حالىق بولىپ بىرىگىپ قولعا العاننان مۇمكىن بولىپ وتىر. بيزنەس العا باسۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن مىقتى باسەكەلەس كەرەك. «تويوتانىڭ» مىقتى بولۋىنا تۋرا قاسىندا وتىرعان «نيسسان»، «حوندا»، «سۋبارۋ»، «مازدا»، «ميتسۋبيسي»، «سۋزۋكيدىڭ» كوپ سەپتىگى ءتيدى. ياعني، ءوز ەلىندە قانشاما باسەكەلەس بار، «تويوتا» سولاردان قالمايىن دەپ مىقتى كومپانيا بولدى.
ەندەشە ناعىز باسەكەلەستىك تازا جەردە عانا بولادى. پاراقورلىق، جەڭۇشىمەن جالعاسۋ، تامىر- تانىستىق بولعان جەردە ەشقاشان مىقتى باسەكەلەستىك بولمايدى. ونداي جاعدايدا وسىدان جيىرما جىل بۇرىن قانداي بولدىق، كەيىن دە سول دەڭگەيدە جۇرە بەرۋىمىز مۇمكىن. اۋىلىمىزدى كورىپ ءجۇرمىز. تۋعان اۋىلىمنىڭ تىنىس- تىرشىلىگى وزىمە بالا كەزدەن ايان. ارينە، جول جاڭارعان. جاڭا ۇيلەر سالىنعان. ءبىراق، تۇرمىستىڭ نەگىزى وزگەرمەگەن. سول ءالى ەكى سيىر، سول ءسۇت پەن سول ايران، سول نان، سول تابىس، سول كۇنكورىس. ول ءدامدى، ودان ارتىق ءدامدى نە بار، ونى مويىندايمىن. ءبىراق، قاشانعى بۇلاي كۇن كورۋگە بولادى؟
- ءبىزدىڭ ەل دە جاستاردىڭ ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساپ وتىر عوي. بولاشاق سولاردىڭ قولىندا ەمەس پە؟
- ءيا، ول دا بار، ءبىراق، قازىر جاقسى وقىعان جاستاردىڭ كوبىسى شەتەلگە كەتىپ قالادى. ءبىز اۋىلدا وستىك. قارا شاڭىراقتىڭ قاسيەتىن بىلەمىز. الىس كەتسەك، اۋىلدى، تۋعان ءۇيىمىزدى ساعىنامىز. قازىرگى بالالار دا ورتاق قارا شاڭىراق دەگەن تۇسىنىك جوق. مىسالى، مەنىڭ ءۇش بالام ءۇش پاتەردە تۋىلدى. بىرەۋى الماتىدا، بىرەۋى توكيودا، بىرەۋى استانادا دۇنيەگە كەلدى. سوندىقتان ولار قارا شاڭىراق، تۋعان جەر، كىندىك قانىم تامعان جەر دەگەندى جاقسى تۇسىنە بەرمەيدى. قازىرگى جاستار ءۇشىن نيۋ- يوركتە تۇراسىڭ با، دەليدە تۇراسىڭ با، جوق، شىمكەنتتە تۇراسىڭ با، ءبارىبىر بوپ قالدى. جاقسى جۇمىس تابىلىپ، تۇرمىسى دۇرىس بولسا بولدى.
كەشەگى سوۆەت زامانى ادامدارى مەن شەتەل ادامدارىنىڭ تانىم- تۇسىنىگى جەر مەن كوكتەي ەدى عوي. ال قازىرگى جاستاردىڭ ويلارى بىردەي. كومپيۋتەرى دە، ويىنشىعى دا، كورەتىن كينو، جەيتىن تاماعى، كيىمى دە بىردەي. سوندىقتان ولار ءبىر- ءبىرىن شەتەلدىك دەپ سانامايدى. ءبارى ءبىر ەلدە ءوسىپ، ءبىر تىلدە ءبىلىم الىپ كەلە جاتقان سياقتى. ءتىل بىلسە، قىتاي، جاپونيا، ا ق ش- قا كەتىپ قالۋ تۇك ەمەس. سوندىقتان ءوز ەلىمىزدە ءوز جاستارىمىزعا جاعداي جاساپ، جۇمىس تاۋىپ بەرمەسەك، بولاشاقتا ءبارىن جوعالتۋىمىز مۇمكىن.
- ەل ىشىندە وڭتۇستىكتىڭ بيزنەسىن ماقتايدى. حالقى ەڭبەكقور، تىرلىككە يكەمدى، پىسىق دەپ جاتادى. وسى ءوڭىردىڭ كاسىپكەرلىك سالاسىنا جەتەكشىلىك جاسادىڭىز...
- شىنىندا وڭتۇستىك حالقىنىڭ ەتى ءتىرى، تىرلىككە يكەمدى. سالىستىرمالى تۇردە العاندا بۇعان كورشى وزبەكستاننىڭ دا كوپ ىقپالى بار. وزبەكتەر ودان وتكەن پىسىق قوي. وڭتۇستىك حالقىنىڭ جيىرما پروتسەنتى وسى ءوز- اعامدار قۇرايدى عوي دەيمىن. بۇل دا باسەكەلەستىك. جەرگىلىكتى حالىق تىرلىكتە ولاردان قالعىسى كەلمەيدى. سوسىن وڭتۇستىكتە حالىق كوپ. كوپ بولعاننان كەيىن كەز- كەلگەن تاۋارعا سۇرانىس بار. نان پىسىرسەڭ دە، تاكسي ايداساڭ دا، تۇتىنۋشى، كولىگىڭە مىنەتىن ادام تابىلادى. وڭتۇستىكتىڭ حالقى پىسىق، سولتۇستىكتىڭ ادامدارى جالقاۋ دەپ تە ايتىپ جاتادى. ءبىراق، سول جالقاۋلىقتان دا ەمەس قوي دەپ ويلايمىن. سولتۇستىكتىڭ ادامى وتە پىسىق بولامىن دەپ ساۋدا- ساتتىقپەن اينالىسۋى مۇمكىن، ءبىراق، تۇتىنۋشى از بولسا نە ىستەيدى؟ ارينە، سودان كەيىن جالقاۋ دەپ ويلايمىز. ياعني، جەرىمىزدىڭ كەڭدىگىن ءتيىمدى پايدالانۋىمىز قاجەت. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ ەل نەگىزىنەن اۋىلشارۋاشىلىعىنا كۇش سالۋى كەرەك شىعار دەپ تە ويلايمىن. مىندەتتى تۇردە ءبارىمىز مالشى، قويشى بولىپ كەتۋدىڭ قاجەتى جوق. وعان دا جاڭا تەحنولوگيا كەرەك. وعان دا ءبىلىم مەن عىلىم كەرەك. مالدى اسىلداندىرۋ، ساپالى جەم- ءشوپ دايىنداۋ، باسقا دا ماسەلەلەردە وزىق تەحنولوگيا قاجەت. ساپاسىز مالدىڭ باسىن كوبەيتە بەرگەننەن ەش ۇتپايمىز. قىسقاسى، ادامدار زامانعا ساي بەيىمدەلۋى قاجەت.
- قازىر زامانعا قاراي بيزنەستىڭ ءتۇرى دە وزگەرىپ بارا جاتقان جوق پا؟
- ءيا، دۇرىس ايتاسىز. الەمنىڭ ەڭ العاشقى ميللياردەرى «ستاندارت ويل» كومپانياسىنىڭ قوجايىنى دەۆيد روكفەللەر بولدى. ول مۇناي مەن گاز ساۋداسىنىڭ ارقاسىندا وسىنداي بايلىققا قول جەتكىزدى. ودان كەيىن بانكير، رەستوران مەن قوناق ۇيلەردىڭ جەلىسىن جاساۋشىلار بايىدى. بەرتىن كەلە زامان وزگەرىپ، كومپيۋتەر شىعاراتىنداردىڭ قولى ءجۇردى. مىسالىعا، الەمگە ايگىلى بيلل گەيتس. ودان كومپيۋتەردىڭ باعدارلاماسىن جاسايتىندار بايي باستادى. قازىر بارىنەن وزىپ، 150 ميلليارد دوللارى بار، الەمدەگى ەڭ باي ادام «Амаzоn» كومپانياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دجەفف بەزوس. ينتەرنەتتى پايدالانىپ، ساۋدا جاساپ وتىر. بۇرىن- سوڭدى مۇنداي جاعداي ومىردە بولماعان. ەشقانداي مۇناي- گاز، مال، قوناق ءۇي، رەستوران مۇنداي تابىس بەرگەن ەمەس. مۇنىڭ ءبارى ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا كەپ وتىر. قىتايدىڭ دا ەڭ باي ميللياردەرى دجەك ما دا وسى ينتەرنەت ارقىلى ساۋدا جاساۋدىڭ ارقاسىندا وسىنداي دارەجەگە جەتتى. ءيا، قازىر شىنىندا بيزنەستىڭ نەگىزى وزگەرىپ بارادى.
قازىر جاپونيادا قارتتاردىڭ قاتارى كوبەيىپ بارادى. بۇل ەلدە ادام بۇرىن بۇلاي ۇزاق ءومىر سۇرگەن ەمەس. ال، ەندى جاستارى از، قارتتارى كوپ ەل قانداي بولۋى كەرەك؟ قالاي داميدى؟ ءدال وسىنداي جاعدايدى 1,5 ميلليارد حالقى بار قىتاي دا باستان كەشكەلى وتىر. سوندىقتان جاپون عالىمدارىنىڭ جانتالاسىپ روبوت جاساپ جاتقاندارى بەكەر ەمەس. بولاشاقتا ادامدارعا سول روبوتتار قىزمەت ەتىپ، كومەكشى بولادى. بۇل سول زاماننىڭ اعىسىنا ىلەسىپ كەتۋىمىز كەرەك. ىلەسە الماساق، وسى دەڭگەيدە قالىپ، ءومىر بويى «جاپوندار ونداي ەكەن، نەمىستەر مىنانداي ەكەن» دەپ سولاردىڭ تىرلىگىنە تاڭ قالىپ جۇرە بەرەمىز. ءبىلىمدى جاستارىمىزدى جوعالتىپ الامىز.
ءبارى جايلى ءومىر، جاقسى جاعداي ىزدەپ دامىعان ەلدەرگە كەتەدى. ەرتەڭ بالام كەلىپ: «مەن شەتەلدەن جاقسى جۇمىس تاپتىم، شەتەلدىڭ ءبىر كاسىپكەرلەرىمەن بىرىگىپ نيۋ- يوركتەن ءبىر كومپانيا اشىپ جاتىرمىز» دەپ كەلسە، نە دەيسىڭ؟ «جوق مەنىمەن بىرگە ءجۇر، تۇلكىباسقا بارىپ تۇرامىز» دەپ ايتا المايسىڭ عوي. ءسويتىپ ءجۇرىپ، شەتەلدىڭ قىزىن كەلىن قىپ تۇسىرسە، «اۋىلداعى كورشىنىڭ قىزىن نەعىپ المادىڭ؟» دەپ تاعى رەنجي المايسىڭ؟ ياعني، سول جاستار جۇمىس ىستەيتىن، بار مۇمكىندىگىن كورسەتە الاتىن قوعامدى وزىمىزدە قۇرۋىمىز كەرەك.
- ءوزىڭىز وڭتۇستىكتە جۇرگەندە جاپوننىڭ كاسىپكەرلەرى ىسكەرلىك ماقساتپەن كەلدى مە؟
- كەلدى. ەندى كەلەيىن دەپ جاتقاندارى دا بار. ءبىراق، ولار ءبىر كۇندە شەشىم قابىلداي سالاتىن حالىق ەمەس. سوسىن باستىق ايتتى ەكەن دەپ جۇگىرىپ كەلە سالمايدى. ولار جان- جاقتى زەرتتەيدى. ويتكەنى، كوپ ادامنىڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىگى بار.
- باتىرحان قۇرمانسەيىت ۇلى، قازاق پەن جاپوننىڭ قارىم- قاتىناسى، تۇرمىس- تىرشىلىگى، ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بولسىن، ءسىزدى نە مازالايدى؟
- مىنا نارسەنى ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ءبىز ءتورتىنشى يندۋستريالىق ريەۆوليۋتسيا، سيفرلاندىرۋدى قولعا الامىز دا «رەسەي ءبۇيتىپ جاتىر»، «قىتاي ءايتىپ جاتىر» دەپ سونى ۇلگى ەتەمىز. ولاردىڭ ءوزى باسقا ەلدەرگە قىزىعىپ، تالاي دۇنيەنى ارمانداپ جۇرگەن ەل. ءبىز سولاردىڭ ىزىنە تۇسكىمىز كەلەدى. باسقا باسقا، رەسەي ەندى ءبىز ەلىكتەيتىن ەل ەمەس. ساياسي تۇرعىدان العاندا، ارينە، ءبىز كورشى مەملەكەتپەن تاتۋ- ءتاتتى تۇرۋىمىز كەرەك، دوستىق قارىم- قاتىناستا بولۋىمىز قاجەت. بۇل وتە ماڭىزدى. ول باعىتتا تالاي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. ءبىراق، دامىعان مەملەكەت بولامىز دەسەك دامىعان مەملەكەتتىڭ ءىس- تاجىريبەسىن پايدالانۋىمىز كەرەك. ول ازيادا - جاپونيا، ەۋروپادا - گەرمانيا. ازيادا قىتايدان دا باسقا ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەر بار ەكەنىن ۇعىناتىن كەز كەلدى.
جاپونيانىڭ كاسىپكەرلەرى ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ اڭگىمە ايتسا، قيالي بىرنارسە ايتىپ جاتقانداي قابىلدايتىنىمىز بار. ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبى مۇلدەم بولەك. مىسالى، ولار ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەندە «مىنە، بەسجىلدىق قارجىلىق ەسەپ- قيسابىمىز» دەپ قالىڭ كىتاپتارىن كوتەرە كەلەدى. «مىناۋ، بىلتىرعى تاپقان پايدامىز، مىناۋ، بىلتىرعى كورگەن شىعىنىمىز» دەپ، ءبارىن جايىپ كورسەتەدى. ءبارى اشىق. سودان بىزدەن «ايتىڭىزشى، سىزدەر بىلتىر قانشا سالىق تولەدىڭىزدەر، بۋحالتەرلىك بالانسىڭىزدى كورسەتە الاسىز با؟ » دەپ سۇرايدى. بىزدىكىلەر «مەن نەگە ساعان ىشكى قۇپيامىزدى ايتۋىمىز كەرەك؟» دەپ، وعان جاۋ رەتىندە قارايدى. «بۇلار ەشتەڭە ايتقىلارى كەلمەسە، ولارمەن بىرىگىپ قالاي جۇمىس ىستەيمىز؟ » دەپ جاپوندار تۇسىنبەيدى.
سوسىن تاعى ءبىر جاعداي. مەن وسىنى ءتىپتى بىرنەشە مينيسترگە تالاي مارتە ايتتىم دا. ءبىزدىڭ باسشىلار جاپونياعا بارىپ، كاسىپورىن باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، ۇسىنىستارىن ايتادى. جاپون باسشىلارى «جوق» دەمەيدى، شاي بەرەدى، قول الىسادى. ءبىراق، ول باسشى جالعىز ءوزى ەشتەڭە شەشە المايدى. ويتكەنى، ونىڭ «كومپانيانىڭ پرەزيدەنتى» دەگەن قىزمەتى بولعانىمەن ول كادىمگى جالاقى الىپ وتىرعان مەنەدجەر، اكسيونەرلەر تاعايىنداعان جالدانبالى قىزمەتكەر. اكسيونەرلەرمەن اقىلداسپاي، ەشتەڭە شەشە المايدى. ءبىز سياقتى دەلەگاتسيالار ولارعا كۇن سايىن كەپ جاتىر. ءبارىن كۇلىپ شىعارىپ سالادى. سودان حابارسىز قالادى. ءبىزدىڭ باسشىلار «شاقىردىم عوي، قايدا ولار» دەپ سوگىپ جاتادى. وعان وكپەلەۋدىڭ قاجەتى جوق. جۇمىس ىستەۋ ءادىسىمىزدى وزگەرتپەسەك ەشكىم بىزگە كەلمەيدى. ناعىز ينۆەستورعا باراتىن ەل كوپ الەمدە بىزدەن باسقا.
- جاپونيا ءبىلىم مەن عىلىمعا كوپ كوڭىل ءبولۋدىڭ ارقاسىندا بايىدى دەپ وتىرسىز عوي. سوندا...
- جاپوندار ىشكى ءونىمىنىڭ 3-3,5 پايىزىن عىلىمعا بولەدى. ول جىلىنا 40-45 ميلليارد دوللار دەگەن ءسوز. ودان بولەك، ءىرى كومپانيالارىنىڭ وزدەرى مەملەكەت قارجىسىنان تىس عىلىمعا ميللياردتاپ اقشا بولۋدە. ءوز نارىعىنداعى عانا ەمەس، دامىعان مەملەكەتتەردەگى باسەكەلەستەرىنەن جەڭىلمەۋ ءۇشىن. ميللياردتاعان دوللارلارعا پاتەنت ساتىپ الادى نەمەسە پاتەنت ساتادى. ال بىزدە بيىل بۇل سالاعا بولىنگەن قارجى ج ءى ءو- ءنىڭ 0,12 پروتسەنتى. سول از اقشانىڭ ءوزىن ءار سالاعا ءبولىپ تاستايمىز. سودان جەتپەيدى. ءوزى جىرتىق تەرىنە ارى دا، بەرى دە تارتىپ، تالاسامىز. سوسىن، قارجىنى بۇگىن بولەمىز دە، ەرتەڭ ناتيجەسىن سۇرايمىز.
گرانت ۇتىپ العاندار «اقشانى قالاي پايدالانامىن؟» دەگەننەن گورى «سونىڭ ەسەبىن قالاي بەرەمىن؟» دەگەنگە كوپ باس اۋىرتىپ جۇرەدى. ارينە، مۇنايدى، تەمىر مەن كومىردى دە، باسقا دۇنيەلەردى دە دۇرىستاپ ساۋدالاي ءبىلۋ كەرەك. ءبىراق، ءبىلىم مەن عىلىمعا كۇش سالماي، سول سالاعا كۇش سالىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ قانجىعاسىندا كەتە بەرەتىنىمىز انىق. بولماسا، مۇنايدان، باسقا دا بايلىقتاردان تۇسكەن تابىستارعا شەتەلدىڭ عالىمدارىن شاقىرىپ، بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت.
zhasalash.kz