الەم تاريحىنداعى داۋلى جەرلەر

  استانا. قازاقپارات - الەمنىڭ بۇكىل ساياسي- گەوگرافيالىق كارتاسىن الىپ قارار بولساڭىز، ءالى شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر كوپ. ول ەڭ الدىمەن، شەكارالىق ايماق پەن جەر داۋىنا كەلىپ تىرەلەدى.

ءتىپتى مەملەكەت بولعالى كەلىسسوزدىڭ ءتۇيىنى شەشىلمەي، ءدۇردارازدىققا ۇلاسىپ جاتقان جاعدايلار دا بار. كىم يەلەنىپ العان جەرىن كەرى قايتارىپ بەرگىسى كەلەدى دەيسىڭ؟ عاسىرلار وتسە دە، تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن تالاپ ەتىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەر جەتەرلىك. حالىقارالىق قوعامداستىق ەكى جاقتى تاتۋلاستىرۋعا قانشا تىرىسسا دا، ءبىر- بىرىنە باس يمەي كەلە جاتقان مەملەكەتتەر كوپ. ءبىر عانا مىسال، پاكىستان مەن ءۇندىستان اراسىنداعى تەرريتوريالىق داۋ ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، ءالى شەشىمىن تاپقان جوق. پاكىستان، ءۇندىستان، جانە قىتاي ارالىعىندا ورنالاسقان دجاممۋ جانە كاشمير شتاتىندا ەڭ الدىمەن، رەسمي دەلي مەن يسلامابادتىڭ مۇددەسى جوعارى. اتالعان ەكى شتاتتا 13 ميلليوننان استام حالىق تۇرادى. تاريحقا جۇگىنەر بولساق، 1947 -جىلى  ۇلىبريتانيادان دەربەستىك العان دجاممۋ مەن كاشمير ايماعى ەكىگە ءبولىنىپ كەتتى. ونىڭ جارتىسىنان استامى ءۇندىستاننىڭ، ال 30 پايىزى پاكىستاننىڭ يەلىگىندە قالدى. ازات كاشمير جانە سولتۇستىك پروۆينتسيا پاكىستانعا قارادى. 1962 -جىلى اتالعان ايماقتىڭ 10 پايىزداي جەرىن قىتاي باسىپ الىپ، وزىنە قاراتتى. 1963 -جىلى كەيبىر جاپسارلاس اۋدانداردى پاكىستان قىتايعا بەردى. ايتا كەتۋ كەرەك، دجاممۋ جانە كاشمير حالقىنىڭ 90 پايىزىنان استامى -  مۇسىلماندار.

بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلماعان مۇسىلمان قاۋىمى ءۇندىستاننىڭ يەلىگىندە بولعىسى كەلمەيدى. ولار يسلامابادقا قاراعاندى ءجون كورەدى. دجاممۋ مەن كاشمير اۆتونوميالىق مارتەبەگە يە، ولاردىڭ ءوز تۋى جانە كونستيتۋتسياسى بار. ءۇندى ماجىلىسىندە قابىلدانعان كەز كەلگەن زاڭ شتاتتىڭ ءوز پارلامەنتىندە تالقىلانىپ بارىپ، كۇشىنە ەنەدى. ءۇندىستانعا قاراعانىمەن، بۇيرەگى پاكىستانعا بۇراتىن مۇسىلماندار قاۋىمى تالاي رەت ەكى ەل اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ قۇربانى بولسا دا، كۇرەسكەرلىگىن جالعاستىرىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە كاشمير مەن دجاممۋ ايماعىنداعى مۇسىلماندارعا رەسمي يسلاماباد استىرتىن بولسا دا دەم بەرىپ، ءدۇردارازدىقتى كۇشەيتىپ وتىر. سوندىقتان دا ەكى ەل اراسىندا سوعىس ءورتى اراگىدىك بولىپ تۇرادى. ءبىراق ءتۇيىندى ماسەلەنى شەشۋگە ەشقايسىسى دا قۇلىقسىز. تاريحقا كوز سالار بولساق، 1947 -جىلدان بەرى ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىندا شەكارالىق اۋماقتا بولعان سوعىستان 15 مىڭ، ال كاشمير ايماعىنان 10 مىڭ ادام قايتىس بولعان كورىنەدى. جالپى، ساياسي ماسەلە تۇرعىسىنان كەلگەندە، بۇل قوس مەملەكەتتىڭ عانا شارۋاسى. ءتىپتى ەكى جاقتى تاتۋلاستىرۋعا باسقا دا الپاۋىت ەلدەردىڭ مۇمكىندىگى، ءتىپتى اسكەري ءال- قۋاتى دا جەتىپ ارتىلادى. ءبىراق ولار دا بۇعان بەل شەشىپ كىرىسە المايدى. سوعان قاراعاندا، ازيا ايماعىندا شيەلەنىستىڭ شەشىلمەي، وسىلاي جاعدايدىڭ كۇردەلەنىپ تۇرۋىنا كەيبىر الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ دە استىرتىن مۇددەسى بار بولار. تاريحقا جۇگىنەر بولساق، قازىرگى كەزەڭدە الەمدە ءالى دە شەشىمى قيىنداپ تۇرعان 13 شەكارالىق ايماق بار ەكەن. ونىڭ سەگىزى -  ازيا قۇرلىعىندا، ەكەۋى -  تاياۋ شىعىستا، ۇشەۋى -  افريكادا، قالعان ەكەۋى -  وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىندا. جالپى كاشمير مەن دجاممۋ عانا ەمەس، عاسىردان اسسا دا، ءالى قارىم- قاتىناسقا كەدەرگىسىن كەلتىرىپ جاتقان جەر داۋىنا قاتىستى شەكارالىق ايماقتار كوپ. سونىڭ ءبىرى -  رەسەي مەن جاپونياعا قاتىستى. توكيو سوڭعى ءجۇز جىلدا كۋريل ارالدارى تىزبەگىنە قاتىستى ماسكەۋگە ءوز تالابىن ءبىلدىرىپ كەلەدى.

 1855 -جىلعى اقپان ايىنداعى ساۋدا مەن شەكارا جونىندەگى سيمودس تراكتاتىنا سايكەس، ورىس- جاپون كەلىسىمى جاسالدى. كەلىسىمشارتقا وراي، يتۋرۋپ، كۋناشير، شيكوتان جانە حابوماي تۇبەكتەرى جاپونياعا، ال قالعان بولىگى ورىستارعا كەتتى. دەگەنمەن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالار تۇستا كەڭەس وداعى يتۋرۋپ، كۋناشير، شيكوتان، حابوماي ارالدارىن باسىپ الدى. ءسويتىپ، 1945 -جىلدىڭ 9 - تامىزىندا حيروسيما مەن ناگاساكيگە امەريكالىقتار اتوم بومباسىن تاستاعاننان كەيىن ماسكەۋ 1939 -جىلى بەيتاراپتىقتى ساقتاۋ تۋرالى جاسالعان پاكتىنى بۇزدى. ارادا ءبىر اپتا ۋاقىت وتكەننەن كەيىن جاپونيا امالدىڭ جوعىنان پوتسدام دەكلاراتسياسىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. دەكلاراتسياعا سايكەس سولتۇستىك كۋريل ارالدارى دا كەڭەس وداعىنىڭ مەنشىگىنە ءوتتى. قازىرگى ۋاقىتتا جاپونيا ناقتى ايتقاندا، تولىقتاي كۋريل ارالدارىن قايتارۋدى كوزدەيدى. ءبىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن رەسەي پرەزيدەنتى مەن جاپونيا پرەمەر- ءمينيسترى قانشاما رەت كەزدەسۋ وتكىزسە دە، بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى تالقىلانعان جوق. ءتىپتى رەسمي توكيو كۋريل ارالدارىن بىرلەسىپ پايدالانۋ تۋرالى ماسكەۋدىڭ الدىندا ماسەلە كوتەرگەنى دە بەلگىلى. ءبىراق وعان كرەمل باسشىلارى يلىگىپ وتىرعان جوق. ەگەر شىن مانىندە، كۋريل ارالدارىنىڭ ءبىراز بولىگى جاپونياعا بەرىلەر بولسا، يننوۆاتسيالىق- تەحنولوگيالىق ءداستۇر مەن تەحنيكاعا باي كۇنشىعىس ەلى بۇل تۇبەكتى دە گۇلدەندىرىپ جىبەرەرى ءسوزسىز. ءبىراق ءبىر نارسە انىق، ەكونوميكاسى ءالجۋاز، شالاجانسار كۇيدە تۇرسا دا، رەسەي كۋريلدى كەرى قايتارمايدى. ويتكەنى يمپەريالىق پيعىلى باسىم ەل جان- جاقتان سانكتسيا قىسىپ، ازىرگە قاۋقارسىز بولىپ تۇرسا دا، گەوساياسي مۇددەسىن العا تارتادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى نە؟ كۋريل ارالدارىنا قاتىستى جاپونيا مەن رەسەي اراسىنداعى داۋلى ايماق الداعى ۋاقىتتا دا شەشىمىن تاپپايدى. جالپى، تاياۋ شىعىس پەن وڭتۇستىك -  شىعىس ازيا ەلدەرىندە عانا ەمەس، تەرريتوريالىق جاعىنان تۇتاستىققا نۇقسان كەلتىرىپ وتىرعان داۋلى جەرلەر ەۋروپا قۇرلىعىندا بار. مىسالى، ەگەي تەڭىزىنە قاتىستى ەگەس تۇركيا مەن گرەكيا اراسىندا سوڭعى قىرىق جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. بۇل داۋ اسىرەسە 1987 جانە 1996 -جىلدارى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ءتىپتى ەكى ەل اراسىندا وسى كەزەڭدە سوعىس وتى دا تۇتانىپ كەتە جازدادى. العاشقىدا ەكى مەملەكەت تە ەنىنەن العاندا 6 ميل قاشىقتىقتاعى تەرريتوريالىق سۋ ايماعىن وزدەرىنىڭ مەنشىگى رەتىندە سانادى. ءبىراق گرەكتەر تاراپىنان مۇنى 12 ميلگە دەيىن ۇزارتۋ تۋرالى ارەكەتىنە تۇرىكتەر قارسى شىقتى. رەسمي انكارا «ەگەي تەڭىزى ءوزىنىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي 12 ميلدىك ەرەجەگە باعىنبايدى» دەپ ءوز پوزيتسياسىن اشىق ايتتى. ءتىپتى 1987 جانە 1996 -جىلدارى ءدۇردارازدىقتىڭ ورىستەگەنى سونشا، ەكى جاقتىڭ اسكەريلەرى ساقاداي ساي ساپتا تۇردى. وسى ورايدا، ەگەي تەڭىزىنە قاتىستى ەگەس پەن كاسپي كەلىسىمىن سالىستىرا كەتۋ قاجەت. بەس ەلدىڭ، اتاپ ايتقاندا، تۇركىمەنستان، قازاقستان، ءازىربايجان، رەسەي مەن يراننىڭ كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتاۋ تۋرالى جاقىندا قول قويىلعان كەلىسىمى الداعى ۋاقىتتا ەشقانداي ءدۇردارىزدىققا اپارمايتىنى ول ەندى انىق.

 راسىندا دا، كەزىندە ءبىر مەملەكەتتىڭ قول استىندا بولىپ، كەيىن تاۋەلسىزدىك العان ەلدەردىڭ شەكارالىق داۋعا ۇرىنباي، ماسەلەنى شەشۋى -  قۋاندىراتىن ءىس. ءبىر عانا مىسال، بۇرىنعى يۋگوسلاۆيانىڭ قۇرامىندا بولعان بىرنەشە مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى تەرريتوريالىق داۋ ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەي كەلەدى. 1991 -جىلدان بەرى سەربيا مەن حورۆاتيا اراسىندا شارەنگراد ارالى ءۇشىن تالاس بار. اتالعان ارال سەربيادان -  100 مەتر، ال حورۆاتيادان -  300 مەتر قاشىقتىقتا. يۋگوسلاۆيا مەملەكەتى تۇسىندا شارەنگراد ارالى حورۆاتياعا قارادى. حالىقارالىق ەرەجەگە سايكەس، اتالعان ارال حورۆاتتاردىڭ مەنشىگىندە قالۋى ءتيىس ەدى. الايدا ەكى ەل اراسىندا باستالعان سوعىستىڭ سالدارىنان تۇبەك سەربيانىڭ يەلىگىندە قالىپ كەتتى. ءبىراق ءالى دە حورۆاتتار بۇل ارالدى ءوز مەنشىگى سانايدى. قالاي ايتقاندا دا، تاۋەلسىز ەلدىڭ باستى بەلگىسى -  زاڭدى تۇردە بەلگىلەنگەن ءوز تەرريتورياسىنىڭ بولۋى ەكەنى ايداي انىق. ءبارى دە وسىدان باستالاتىنى اقيقات. بۇل ورايدا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تاۋەلسىزدىك العان كەزدە- اق كورەگەندىك تانىتتى. شەكارانى شەگەندەدى. وزبەكستان، قىرعىزستان، قىتاي جانە رەسەيمەن شەكارانىڭ تۇسىن ايقىنداپ الدى. ونى زاڭدى تۇردە بەكىتتى.

-  ەستە جوق ەسكى كەزەڭدەردى قوزعاماي- اق قويايىق، بەرگى ۋاقىتتىڭ وزىندە شەكارالاس ەلدەردىڭ اراسىندا جەر ءۇشىن قانشاما قاندى قىرقىس بولعانىن بىلەمىز. سوندىقتان دا 1992 -جىلدىڭ وزىندە- اق، قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولعاننان كەيىنگى باس اسسامبلەيانىڭ العاشقى سەسسياسىندا قالىپتاسقان شەكارالاردى قايتا قاراۋعا شاقىرۋدىڭ قاندايلىق زاردابى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدىم. قالىپتاسقان شەكارالاردى قايتا قاراۋعا شاقىرۋدىڭ قاندايى دا تەك شاتاققا باستايدى. سوندىقتان ءبارىن تاريحقا تىرەي بەرەتىن بولساق، شەكارا تۋرالى داۋدىڭ قاندايىنىڭ دا ءمانى قالمايدى. ادامزات شەكارا داۋىن تىيۋى كەرەك. بۇل ابدەن- اق ەستە ۇستايتىن سوزدەر. قانشاما تاۋەلسىز ەل بولساڭ دا، شەكاراڭ اشىق- شاشىق جاتسا، ول ىرگەدەگى كورشىلەردىڭ تاراپىنان تۇگەل مويىندالماسا، ونداي تاۋەلسىزدىكتەن بەرەكە بولمايتىنى بەلگىلى. ەندەشە، اۋەلى قىتايمەن، سوسىن كورشىلەس مەملەكەتتەر -  قىرعىزستان، تۇركىمەنستان، وزبەكستانمەن شەكارا ماسەلەسىن رەتتەدىك، سوسىن رەسەيمەن دە سونداي ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزدىك. جالپى، جەر داۋى، شەكارا ماسەلەسى تۇپكىلىكتى شەشىلمەسە، ەل ىشىندە تىنىشتىق، تۇراقتىلىق بولمايدى، تۇراقتىلىق جوق جەردە ەكونوميكا العا باسپايدى، ال بۇل ەكەۋى جوق بولسا، مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ العا جىلجۋى مۇمكىن ەمەس، -  دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.

سول كەزدە قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان قاسىم- جومارت توقايەۆ شەكاراعا قاتىستى كەلىسسوزدەردىڭ وتە قيىن جاعدايدا وتكەنىن ءوزىنىڭ كىتابىندا دا اشىق ايتادى.

 -  قىتايمەن وتە قيىن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى. كەلىسسوزدەر 1992 جىلى باستالىپ، 1994 -جىلى شەكارانى جۇرگىزۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويىلدى. ءبىراق ەكى جەر تەلىمىنە قاتىستى داۋ بولدى. الدىمىزدا قيىن ماسەلە تۇردى. وسى كەزدە قازاقستاندىق ساياساتكەرلەر نۇرسۇلتان نازاربايەۆتان كومەك سۇرادى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ ايتقان ءسوزى وتە سەنىمدى بولدى، ول «بۇل ماسەلەنى قازىر شەشۋ كەرەك جانە جەردى قازاقستاندا قالدىرۋ كەرەك. سەبەبى، بولاشاقتا بۇل ماسەلە قازاقستان ءۇشىن دە، قىتاي ءۇشىن دە ۇلكەن پروبلەما تۋعىزادى، ءبىز ستراتەگيالىق سەرىكتەس بولا الماي قالامىز» دەپ ناقتى ايتتى. اقىرى پرەزيدەنتىمىزدىڭ جىگەرى مەن ستراتەگيالىق كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا، بۇل ماسەلە قازاقستاننىڭ پايداسىنا شەشىلدى. رەسەيمەن دە كەلىسسوزدەر وڭاي بولعان جوق. ءبىزدىڭ پرەزيدەنت تاعى دا سەنىمدى دالەلدەر كەلتىرىپ، قۇجاتقا قول قويىلدى، -  دەدى سول كەزدە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىزمەتىندە بولعان قاسىم- جومارت توقايەۆ.

راسىندا دا، شەكارا داۋى شەشىلمەي، ەل اراسىندا دۇرىس قارىم- قاتىناس ورنامايدى. جەردىڭ داۋى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى ەلدىڭ بارىندە دە بار. دۇرىسى -  سول تۇيتكىلدى شەشۋ. ءبىراق وعان ەل باسشىلارىنىڭ كوبىسى مۇددەلى ەمەس. ماسەلە -  سوندا. ەرەك پەن دايەك گيبرالتار، يسپانيا بيلىگى بۇل بۇعازدى ءوز مەنشىگى ساناعانىمەن، مۇنى قازىرگى ۋاقىتتا  ۇلىبريتانيا باسقارىپ وتىر. مونبلان بيىگى -  فرانسيا مەن يتاليا اراسىنداعى داۋلى جەر. بودەنسكوە كولى -  اۆستريا، گەرمانيا مەن شۆەيتساريا ەلدەرى اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇيىنى شەشىلمەي وتىرعان سۋ ايدىنى. پيران شىعاناعى -  سلوۆەنيا مەن حورۆاتيانىڭ يەلىگىندە. كارلينگفورد لوح -  يرلانديا مەن  ۇلىبريتانيا اراسىنداعى شەكارالىق ايماق. وليۆەنسا ەلدىمەكەنىن يسپانيا باسقارىپ وتىر، ءبىراق مۇندا پورتۋگاليانىڭ ۇلەسى بار. تۋزلا مەن كەرچينسك شىعاناعىنا 2003 -جىلدان بەرى رەسەي يەلىك ەتكەنىمەن، ونى ۋكراينا ءوز مەنشىگى سانايدى.

پريەۆلاكا ارالى -  حورۆاتيانىڭ يەلىگىندە. وعان چەرنوگوريانىڭ تالاسى بار. ساستاۆسي ەلدىمەكەنى سەربيانىڭ باقىلاۋىندا، ءبىراق بوسنيا مەن گەرتسەگوۆينانىڭ مۇددەسى بار. روكولل قۇزى  ۇلىبريتانيانىڭ يەلىگىندە بولعانىمەن، وعان يرلانديانىڭ تالاسى بار. ءابۋ - مۇسا، وعان يران قوجايىندىق ەتكەنىمەن، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى دە باقىلاۋىندا ۇستاعىسى كەلەدى. ارتسۆاشەن، باشكەند ەلدىمەكەنى ارمەنيا جەرى سانالعانىمەن، تاۋلى قاراباق سوعىسىنان كەيىن وعان ءازىربايجان يەلىك ەتىپ وتىر. اقساي چين قىتايدىڭ باسقارۋىندا، ءبىراق ءۇندىستان ءوز مۇددەسىن جۇرگىزگىسى كەلەدى. باكدۋ تاۋلى اۋدانى -  سولتۇستىك كورەيا مەن قىتاي اراسىنداعى داۋلى جەر، وندا تايۆان مەن وڭتۇستىكتىك كورەيانىڭ دا مۇددەسى بار. مۋراللون وسى ۋاقىتقا دەيىن شەكارالىق ايماق ناقتىلانباعاندىقتان، وعان ارگەنتينا مەن چيلي تالاسىپ وتىر.

 بەرىك بەيسەن ۇلى

www.aikyn.kz