قالالىق ۇلتقا اينالعان قازاق... - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
مەكتەپ اسحاناسى: سەنگەن ءجون بە، تەكسەرىپ كورگەن ءجون بە؟ - «شىمكەنت كەلبەتى» گازەتى
مەكتەپ اسحاناسىنا قاتىستى ماسەلە بار ەكەنى راس. ءبىرقاتار ەلدەر بالا اعزاسىنا قاۋىپتى سانالاتىن سۋسىندار مەن تاعامداردى مەكتەپ ماڭىنا دا جولاتپايدى. ەندەشە كەيبىر جاعدايدا بۇل ماسەلەدە بىزگە دە زاڭدىق نەگىزدەردىڭ قاجەتتىگى دە بايقالادى. ال شىمكەنت قالاسىندا مەكتەپتەر مەن بالاباقشالارىندا تاماقتىڭ ساپاسىن تەكسەرۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرىلاتىن بولىپتى. «شىمكەنت كەلبەتى» اتالعان ماسەلەگە زەرتتەۋ جاساپ، ءتىپتى مەكتەپتەگى اسحانانىڭ اس ءمازىرىن دە باقىلاپتى.
«ۇكىمەت تاراپىنان وقۋشىلاردى ىستىق تاماقپەن قامتۋ ءۇشىن جىل سايىن ارنايى باعدارلامالار قابىلدانىپ، سول بويىنشا قاراجات بولىنەدى. ءبىراق مۇنىڭ ناتيجەسى شامالى. ءبىزدىڭ ەلدە جەڭىل- جەلپى قۇرعاق تاماقتانۋ دا، ىستىق تاماق ءىشۋ دە، فاست- فۋد ونىمدەرى دە وقۋشىلاردىڭ ءوز ەركىندەگى شارۋا. كورشى رەسەي ەلىندە وقۋشىلارعا ارنالعان اسحانالار تاماق پىسىرۋمەن اينالىسپايدى. رەسەيدەگى ءىرى تاماقتاندىرۋ كومبيناتتارى دايىنداعان تاعامدار تاڭەرتەڭ مەكتەپكە جەتكىزىلەدى. ال اسحانا قىزمەتكەرلەرى تەك دايىن تاعامداردى ىسىتىپ بەرەدى. سوندىقتان، مۇندا مەكتەپ اسحاناسى جەكە كاسىپكەر يەلىگىندە ەمەس. مۇنداي ۇسىنىس ءبىزدىڭ ەلدە دە جاسالعانىمەن، رەسەيلىكتەردىڭ تاجىريبەسىن قولدانۋعا ەشكىم دە قۇلىق تانىتىپ وتىرماعان سىڭايلى» دەپ جازادى ماقالا اۆتورى.
بۇل رەتتە ول قازاقستانداعى مەكتەپ اسحانالارى كاسىپ يەلەرىنىڭ قۇزىرىندا ەكەنىن ايتىپ، ولاردى بالالاردىڭ دۇرىس تاماقتانۋىنان بۇرىن، مول پايداعا كەنەلۋدى ويلايدى دەپ ايىپتايدى.
ماقالادا مەكتەپ اسحاناسىنا، بالالار تاعامىنا قاتىستى ارنايى ماماندار پىكىرى دە بەرىلگەن. وندا وقۋشىلاردىڭ دۇرىس تاماقتانۋى دەنساۋلىعىنىڭ جەتىستىگى جانە قالىپتى دامۋىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلاتىنى ايتىلىپتى.
قازاقستاندا 6 ميللونعا جۋىق حالىق ءوزارا سوتتاسىپ ءجۇر - «اقتوبە» گازەتى
سوتقا دەيىنگى تاتۋلاسۋ ورتالىقتارى قازىر قازاقستاننىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە ەنگىزىلىپ جاتىر. وسىنداي جوبا اياسىنداعى وتىرىس تۋرالى اقتوبە وبلىستىق گازەتى جازادى. ايتا كەتەرلىگى تاتۋلاستىرۋ ينستيتۋتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى - داۋلاردى سوتقا جەتكىزبەي، تاتۋلاستىرا وتىرىپ شەشۋ.
«وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىندە تىركەلگەن ارىزداردىڭ سانى 3 ميلليوننان اسىپ وتىر. ەگەر سوتقا كەلگەن ادامداردىڭ ەكى تاراپتان قۇرالاتىنىن ەسكەرسەك، بۇگىندە 6 ميلليونعا جۋىق حالىق ءوزارا سوتتاسىپ ءجۇر دەۋگە بولادى. بۇنىڭ ەڭ قورقىنىشتىسى - اتا- انالار مەن بالا، اعايىنداردىڭ، دوس- جارانداردىڭ اراسىندا داۋ كوبەيىپ بارا جاتىر. ەڭ قاۋىپتىسى - ءبىز بۇدان ۇلت رەتىندە تۇتاستىعىمىزعا، حالىق رەتىندە اۋىزبىرشىلىگىمىزگە، ءتىپتى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە دە زيان تيگىزەتىن ارەكەتتەردى كورىپ تۇرمىز» دەپ جازادى گازەت.
كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ەلىمىزدە 2013-2017 -جىلدار ارالىعىندا قارالعان سوت ىستەرىنىڭ سانى ەكى ەسەگە ارتقان. وسىلايشا، قازاقستاندا ەلدىڭ ءاربىر ءتورتىنشى تۇرعىنى قانداي دا ءبىر سوت پروتسەسىنە قاتىسقانىن بىلۋگە بولادى. ال ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، سوت داۋلارىنىڭ باسىم بولىگى اجىراسۋ مەن اليمەنت تولەۋگە قاتىستى وتباسىلىق داۋلار ەكەن.
قالالىق ۇلتقا اينالعان قازاق... - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
«وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى كەلتىرگەن دەرەك بويىنشا، 1989 -جىلدارى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ نەبارى 47,8 پايىزى عانا قالا تۇرعىندارى بولعان. ياعني، حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى اۋىلدا ءومىر ءسۇرىپ، ەلىمىز ۋرباندالۋ دەڭگەيى تومەن مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا ەدى. ال 2014 -جىلعى 1 - شىلدەدەگى ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا قالالىقتاردىڭ ۇلەسى 55,1 پايىزدى قۇراعان بولسا، ارادا 4 جىل وتكەندە بۇل كورسەتكىش 57 پايىزعا جەتىپتى. ياعني، قالا حالقىنىڭ ۇلەسى 4 جىلدا 2 پايىزعا جۋىق كوبەيگەن. ەگەر وسى تەندەنتسيا جالعاسا بەرسە، 25-30 جىلدان كەيىن قازاقستاندا قالا حالقىنىڭ ۇلەسى 70 پايىزدان اسىپ، ەلىمىزدىڭ ۋرباندالۋ كورسەتكىشى جوعارى دامىعان ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە جاقىندايدى ەكەن.
وسىعان بايلانىستى ماقالا اۆتورى «قالالىق ۇلتقا اينالۋ قازاقتى جاڭا ساپاعا كوتەرە مە؟ ول قانداي ساپا؟ نەدەن ۇتىپ، نەنى جوعالتۋىمىز مۇمكىن؟» دەگەن تاقىرىپتاردى تارقاتادى.
ماقالادا ۋربانيزاتسيا تۇرلەرى جىكتەلىپ، قازاقستان جاعدايى دا تارازىعا تارتىلىپتى. قالاعا كوشۋدىڭ الەۋمەتتىك، كريمينوگەندىك احۋالعا اسەرى دە تالدانىپتى. جازۋىنشا، بۇنداي پروتسەسس ۇساق قىلمىستىڭ، بۇزاقىلىقتىڭ، ۇرلىقتىڭ، قاراقشىلىقتىڭ، ءتىپتى ماسكۇنەمدىك پەن جەزوكشەلىكتىڭ دە كوبەيۋىنە ىقپال ەتكەن. كەيبىر قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ «بىزدە كريمينوگەندىك احۋال لاتىن امەريكاندىق ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە جاقىنداپ قالدى» دەپ ايتىپ جۇرگەنى، مىنە، سول ءماجبۇرلى ۋربانيزاتسيانىڭ سالدارى ەكەن. ال جاقسى جاقتارى قايسى؟ بۇل رەتتە اۆتور قالالارداعى قازاقتار سانىنىڭ ارتۋىن، ونىڭ بىرتىندەپ وتارسىزداندىرۋ ساياساتىنا ۇلاسىپ جاتقانىن العا تارتادى. مىسالدار مەن دەرەكتەر كەلتىرىلەدى.
«ارينە، قازاقتىڭ قالالىق ۇلتقا اينالۋ پروتسەسىنىڭ رۋحاني- مادەني اسپەكتىلەرى دە بار. قالاعا كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ءومىر سالتىمەن قوسا مىنەز- قۇلقى، دۇنيەتانىمى دا وزگەرەتىنى ءسوزسىز. قازىرگى زيالى قاۋىم تاپ وسى ماسەلەگە كوبىرەك الاڭدايدى... ەسەسىنە، قالالىق ۇلتقا اينالعان قازاقتىڭ كەلەر ۇرپاعى زاماناۋي عىلىم- ءبىلىمدى يگەرەدى، تەحنيكالىق ماماندىقتاردى مەڭگەرەدى، كاسىپكەرلىكتى ءوزىنىڭ ءومىر سالتىنا اينالدىرادى. دەمەك، ۋربانيزاتسيا ءبىزدى قالالىق ۇلتقا عانا ەمەس، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتقا دا اينالدىرا باستادى دەگەن ءسوز. تەك قوعامدىق قاتىناستارىمىز عانا ەمەس، سانامىز دا نارىقتانعان تۇستا ۇلتتىق سالت- داستۇرلەرىمىزدى جاڭا جاعدايعا بەيىمدەي الساق بولعانى. ياعني، بابالارىمىزدىڭ بويىنداعى ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ، باۋىرمالدىق، كەڭپەيىلدىلىك، شىنشىلدىق، قاناعاتشىلدىق سەكىلدى اسىل قاسيەتتەردى اتالارىمىز دالالىق ومىردەن اۋىلدىق ومىرگە قالاي الىپ وتسە، ءبىز ونى ەندىگى جەردە قالالىق ءومىردىڭ دە اجىراماس بولشەگىنە اينالدىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. سوندا قالالىق ۇلتقا اينالعان قازاقتىڭ جاڭا قۇندىلىقتار جۇيەسى دۇرىس قالىپتاسادى».
كىتاپپەن قوش ايتىستىق پا نەمەسە «كەدەي بولساڭ بالاڭا كىتاپ وقىت» - «سارى ارقا سامالى» گازەتى
گازەتتە نەگىزىنەن استانادا وتكەن «زاماناۋي الەمدەگى وقۋ مادەنيەتى» اتتى حالىقارالىق وقۋ كونگرەسى تۋرالى جازىلعان. وعان الەمنىڭ 26 ەلىنەن مەيمان كەلىپتى. اراسىندا ادەبيەت سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى كادزۋو يسيگۋرو، تانىمال جازۋشىلار يانۋش ۆيشنيەۆسكي، گەورگي پرياحيندەر دە بار ەكەن. جيىن بارىسىندا قاتىسۋشى زيالىلاردىڭ ءبىرى قازىرگى كىتاپ وقىمايتىن جاستاردان قورقاتىنىن، ولاردىڭ تەك قانا ينتەرنەتتەگى اقپاراتپەن شەكتەلىپ قالعانىن ايىپتاپتى. ايتا كەتەرلىگى، القالى جيىنعا قاتىسقان شەتەلدىك جازۋشىلاردىڭ ءبىرازى قازاقشاعا سۋداي ەكەن. ماسەلەن، مىسىر جازۋشىسى ماگدي حاليمنىڭ قازاق قىزى تۋرالى جازعان جاڭا رومانى تانىستىرىلىپتى. ونىڭ «موڭعول قىزى» دەپ اتالۋىنىڭ وزىندە دە ۇلكەن گاپ بار. ال قىتاي جازۋشىسى حۋان چجونسيان 18 جاسىندا س. مۇقانوۆتىڭ «بوتاكوز» رومانىن وقىپ، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋىن» قىتاي تىلىنە اۋدارعان ەكەن.
«قازىر كوبى كىتاپتىڭ ۋاقىتى ءبىتتى، عالامتوردىڭ زامانى جەتتى دەپ جاتىر. مەن مۇنىمەن كەلىسپەيمىن. كىتاپتىڭ جولى بۇرىن قالىپتاسقان، داڭعىل جول بولسا، وقىرمانداردىڭ جولى دا، تاريحى دا سونداي ۇزاق. كىتاپ پايدا بولعالى، وقىرمان دا بار. كىتاپ جوعالمايىنشا وقىرمان جوعالمايدى. بىزدە قىتايدا مىنانداي ءبىر ءتامسىل بار: «تاقىر جەرگە سامىرسىن ەك، تاقىر كەدەي بولساڭ، بالاڭا كىتاپ وقىت...» دەگەن، - دەدى حۋان چجونسيان.
ماقالادا ۇلتتىق ادەبيەت - حالىقتىڭ مادەني جانە رۋحاني مۇراسى ەكەنى ايتىلادى. ال ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىرعان - كىتاپحانالار.
ءوندىرىس پەن ونەركاسىپ قاشان قازاقشالانادى؟ - «جەتىسۋ» گازەتى
قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى تۋرالى «جەتىسۋ» گازەتى جازادى. اۆتور بۇگىندە كەز كەلگەن سالاداعى كۇندەلىكتى قولدانىسقا قاجەتتى كاسىبي سوزدەردىڭ كوبى ءالى كۇنگە تەك ورىس تىلىندە قولدانىلاتىنىن، ال ولاردى قازاقشا اتالسا، تۇسىنە الماي، توسىرقاپ قالاتىنىمىزدى ايتىپتى. سوسىن ءوندىرىس پەن ونەركاسىپتەگى قازاق ءتىلىن سارالاۋعا كوشەدى.
«وندىرىستەگى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋىمىزعا نە سەبەپ؟! اۋرۋحانا نەمەسە تەحنيكالىق جوندەۋ ورتالىعىنا، ءتىپتى، ءۇي قىزمەتىنە پايدالاناتىن ءتۇرلى قۇرىلعىنى جوندەتۋگە، بولماسا جاڭاسىن الايىن دەپ بارساڭ دا، بارلىق جەردە زات اتاۋىنىڭ ورىسشاسى عانا قولدانىلادى. قازاقشا اتاۋىن تۇتىنۋشى تۇگىلى، قىزمەت كورسەتۋشىنىڭ ءوزى بىلمەيدى. نەگە؟ ءوز تىلىمىزگە ءوزىمىزدىڭ جانىمىز اشىماي، جاتىق بولعان ورىس تىلىندە قاشانعى اتاپ جۇرە بەرەمىز؟!» دەپ جازادى اۆتور. ايتۋىنشا، وندىرىستەگى قازاق ءتىلى «جابىلعان قازان جابۋلى» كۇيىندە قالا بەرمەۋى قاجەت.
ماقالادا تەرمينولوگيا ماسەلەلەرى، ونداعى انا ءتىلىنىڭ احۋالى دا جازىلىپتى. بۇل رەتتە سالا ماماندارىنىڭ پىكىرى دە بەرىلەدى. ماسەلەن، سول ماماننىڭ ءبىرى «ورىس تىلىندەگى مەديتسينالىق تەرميندەردىڭ قازاقشا بالاماسىن تابۋ كەرەك. ەگەر ونداي ۇعىم قازاق تىلىندە بولماسا، وندا لاتىن نەمەسە گرەك تىلىنەن ەنگەن اتالىمدار قالۋى كەرەك» دەگەن پىكىر كەلتىرەدى.
ءتۇيىن رەتىندە اۆتور وندىرىستەگى قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل حالىنە بەي- جاي قاراپ، ورىسشاسى اناعۇرلىم انىعىراق، الدەقايدا تۇسىنىكتىرەك دەپ جۇرە بەرۋگە بولمايتىنىن العا تارتادى. بۇلاي بولسا ءتىل تازالىعى ەكىنشى ورىنعا ىسىرىلاتىنىن، الاشۇبار تەرميندەر ءتىلدى بۇزاتىنىن ايتادى.
كوز اۋرۋى «جاسارىپ» بارادى - «اتىراۋ» گازەتى
«اتىراۋ» گازەتى وفتالمولوگيالىق ورتالىقتارعا كەلۋشىلەر قاتارى كۇن ساناپ ارتىپ وتىرعانىن، سونىڭ ىشىندە كوز جانارى السىرەگەن جاسوسپىرىمدەر مەن بالالار كوبەيىپ كەلە جاتقانىن جازادى. دەرتتىڭ بۇلايشا دەندەپ، «جاسارۋىنىڭ» سەبەبى نەدە؟ جالپى، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بىزگە قايتپەك كەرەك؟ ناۋقاستى قابىلداپ، قاجەتتى ەم- دومىن جاساۋدا بۇگىنگى مەديتسينانىڭ جاعدايى نەشىك؟ وسى ساۋالدار كوتەرىلەدى. ماقالادا كوز اۋرۋى ماماندارىنان پىكىر كەلتىرىلىپ، اۋرۋ تۇرلەرى دە تالدانادى. بالالارعا كومپيۋتەر، سمارتفونداردىڭ زيانى تاعى دا تۇسىندىرىلەدى.
«كوز اۋرۋلارىن بولدىرماس ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، «تازالىق - دەنساۋلىق كەپىلى» ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. جارىق بولمەدە جۇمىس جاساپ، ارقا مەن باستى ءتۇزۋ ۇستاۋ، تەلەديداردى قاراڭعىدا قاراماۋ، دارۋمەنگە باي تاعامداردى عانا تۇتىنۋ سەكىلدى دارىگەر كەڭەستەرىنە قاشان دا قۇلاق اسىپ جۇرگەنىڭىز ابزال- اۋ...» دەپ جازادى گازەت.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى