بەيبىت سارىبايدىڭ ءۇش اڭگىمەسى
جاس جازۋشى قازىرگى قازاقتىڭ جاس اقىنىن پەرىگە، جاس سۇلۋىن سايتانعا تەڭەيدى. اڭگىمەنى وقىپ بىتكەندە، ونىڭ اسىرە ايتىپ وتىرماعانىن بىلەسىز. نازىم - سۇلۋلىق بايقاۋىنان وزعان قىز. ءبىراق كوركىن مالدانعان نازىم ارۋ قىز بولماي شىعادى. ارۋ دەگەن تەكتىلىك ۇعىم بۇگىندە ادىرا قالعان. اقشا مەن ءناپسى بيلەگەن قوعامعا ءتان كەرى كەتۋشىلىك كەسەلىنەن قىزعا لايىق يبا مەن ۇياتتى قازىرگى ايتۋلى سۇلۋ ەسكىنىڭ قالدىعى سانايدى.
پەرى اتانعان، اۆتور پەرىگە بالاپ وتىرعان اقىن جىگىت عالي كەزەكتى ءبىر جەڭىلتەك قىزدىڭ سىرىن ءبىلدى، توسەكتەس بولدى. قازاق قىزدارىنان ار-نامىس كەتىپ قالعانى ما؟ اۆتوردىڭ كوكەيىن تەسكەن وسى وي. قىزدارى ازعان ۇلتتىڭ حالىقتىق يممۋنيتەتى السىرەيدى.
عالي «ول ءجاي عانا تەاتر اكتريساسى. ال مەن ءومىر ساحناسىنىڭ اكتەرىمىن. ولاي بولسا سىناپ كورەيىن» دەپ ءبىر ءتۇندى بىرگە وتكىزۋگە قولى جەتەدى. ەگەر نازىم اقىن جىگىتتى ماڭىنا دارىتپاسا، بۇل جىگىتتىڭ قۇرمەتىن وياتارى ايقىن ەدى. ءبىراق قازىرگىنىڭ كوپ قىزدارى تاياز، ار-نامىسسىز، وزدەرىن جوعارى باعالاۋدان ماقرۇم. جايداق سۋ سياقتى، كىم كورىنگەنگە نامىسىن تاپتاتىپ، شالشىققا اينالىپ كەتە بەرەدى.
بۇل اڭگىمەدەگى نەگىزگى يدەيا - ەكەۋدىڭ جاستىقتىڭ بۋىنا جاۋىپ، قۇلىقسىز-اق ءبىر-بىرىمەن شاتاسقان ساتىندەگى وكىنىش ەمەس، قازاق قوعامىن شارپىعان ءبىر شاراسىزدىق، بەيماعىنا قورشىلىق. اۆتور بۇل قۇسانى استىرتىن بۇرا تارتىپ ايتقىسى بار. جىگىتشىلىك، جاستىققا ءتان البىرتتىق يدەياسى بۇل اڭگىمەدە ىرىمعا جوق. قوعام ازعىنداۋى دۇنيەدە تازا نارسە قويماي بارادى. ماعىناسىز وتىرىستار، تەز تابىساتىن، جىلدام سۋىساتىن ارزان سۇيىسپەنشىلىك، كىلەڭ جاتتاندى سوزدەر. جانى بار، جايى جوق شالاجانسارلىق قۇرساعان، بايلىققا عانا باس يگەن، وتىرىككە قۇشتار قوعام. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك- كەبەك» دراماسىندا نىسان ابىز كۇڭىرەنىپ: ء«بارىڭنىڭ دە ءنارىڭ جوق، ەلىم قايتىپ كۇن كورەر؟!» دەگەن ۇلى نالاسى ەسكە ورالادى.
عالي نازىممەن بىرگە وتكىزگەن ءتۇنى ءۇشىن اسىل جار سانايتىن ايەلىنىڭ الدىندا ءوزىن كىنالى سانايدى. سونىسىن ءوزى بەكتورى ساناعان نازىمعا كەتىسەردە جاسىرماي ايتادى دا.
ءبىراق وقىرمان اقىماق ەمەس قوي. ول مىنا عاليدىڭ دا وڭىپ تۇرماعانىن، ءوزىن-ءوزى زور ساناۋى ءتىپتى لايىق ەمەس ەكەنىن، جالعان قۇندىلىقتارعا بەيىم قۋىس كەۋدەلەۋ، وركوكىرەك جىگىت ەكەنىن الدەبىر تۇيسىكپەن ۇعادى.
شىنتۋايتىندا، نازىمنان عالي ناشار، ەر باسىمەن كازانوۆانىڭ ءرولىن ويناپ، قاراداي كىسىمسيدى. ەر ازاماتتىڭ اقىلى مەن پاراساتى ونىڭ بويىنان تابىلمايدى. قىزدى قويشى، كوپ شوپجەلكەنىڭ ءبىرى دەي سالۋ وڭاي. عالي مىنا سۇلۋ قىزدىڭ ساناسىن سايتان بيلەپ تۇرسا دا، ونى قازاق قىزى، قارىنداسىم دەپ قاراۋى كەرەك بولاتىن. ول بولسا جىگىت باسىمەن قىزبەن اڭدىسادى، امبيتسيا جارىستىرادى. قازىرگى زاماننىڭ سۇيكىمسىز قاھارماندارى وسىنداي.
بەيبىتتىڭ «كوبەلەك» اتتى اڭگىمەسىندە «قانىندا جىلانى بار ايەل» دەگەن تىركەس كەزدەسەدى. اڭگىمەنى وقي كەلە، ونىڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋ» اتتى كلاسسيكالىق اڭگىمەسىندەگى ءناپسىنى مەگزەيتىن جىلاندار ەكەنى ايقىندالادى. جايلاۋدا اتپەن شاپقان ايگەرىم جاستىق جالىنعا مازداپ، تابيعي قۇمارلىققا ماس بولىپ ءجۇرىپ، ءوز حانزاداسىن تابادى.
انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆتىڭ «پوپرىگۋنيا» اتتى ايگىلى اڭگىمەسى دە ەسكە ورالا كەتەدى.
ايگەرىم اۋىلدا، اتا-اپاسى كەمپىر مەن شالدىڭ قولىندا وسكەن ەركە قىز. قالانىڭ لاس ومىرىنەن جەرىپ، جايلاۋعا كەرى ورالادى. كوبەلەكتەي ءار تۇسقا ۇشىپ-قونىپ ءجۇرىپ، ءوز باقىتىن جازباي تابادى. جاس جازۋشى ونىڭ جان دۇنيەسىندەگى بۋىرقانىستى نانىمدى دەتالدار ارقىلى بەرۋگە ىنتالى. قىزىق بولعاندا، بۇل قىز دا اكتريسا. ءارى بەيبىت تاعى ءبىر قازاق قىزىن تىم شەرلى، بەيباق قىلماي، وسىنداي ويناقى شەشىم شىعارعانى وتە وڭ بولعان.
ونىڭ وتباسىنا بەرەكە اكەلەتىن، كۇيەۋىنە ادال جار بولۋعا تاتيتىن كەلىنشەك بولارى داۋسىز. ويتكەنى ول التىن بەسىك ەلىنە، تۋعان ۇياسىنا ناعىز ادامي باقىتتى اڭساپ جەتتى. شىندىقتى جاس جازۋشى ۋىتتى يۋمور ارقىلى بەرگەنى دە كەلىستى.
«جانعاليدىڭ جازىعى» - ەرەكشە قۇنارلى اڭگىمە. باس كەيىپكەر الىپ جىگىت بۇل ەلدە جوق دەۋگە بولمايتىن، ءبىراق سيرەپ كەتكەن ادامنىڭ ءتيپى. ول الترۋيست. بۇرىن ەكىنىڭ ءبىرى جاقىنىنا كومەككە كەلۋگە دايار تۇراتىن بۇل قازاقتا. قازىر باقاي ەسەپتىڭ بيلىگى كۇشتىرەك.
ول جۇرتتىڭ جۇمىسىن تەگىن ىستەيدى، اقىسىنا اقشا سۇرامايدى، تەك اراق ىشەدى. ەلدىڭ ءبارى قۇلداي جۇمساۋعا شەبەر. راسىندا جانعالي اقكوڭىل، اڭقاۋ جىگىت.
«كەيبىر پىسىقايلار جۇمىسىن ىستەتىپ ءجۇرىپ: «ءاي، جاكە، وسى ءسىز بولماساڭىز ءبىزدىڭ تىرلىگىمىز بىتپەيتىن شىعار» دەسە، اڭعال بايعۇس سوعان ءشۇباسىز سەنىپ قالادى».
جانعالي بەينەتقور عانا ەمەس، ازىلكەش. ءتىلىنىڭ توتيايىنى بار. ءتىلىپ تۇسەدى.
اۋىلدا بىرەۋ ولسە، قابىرىن قازاتىن جانعالي.
«ولىمەن ەمەس، تىرىمەن وينادىم» دەپ جالتاراتىنى بار. شىنىندا ول مىسىقپەن ويناعان تىشقان ءتارىزدى، ولىمنەن قورىقپايدى. جانعاليدىڭ ءتىرى قالماسىن وقىرمان الدىن-الا سەزەردەي.
وسى بەينەنى جاس جازۋشى وقىرمانعا كوزبەن كورگەندەي ەتىپ سۋرەتتەيدى. بەيبىت جانعالي ءومىرىن مۇرات تۇتپاعانمەن، وسىنداي ادال، بالاداي اڭقاۋ، قايىرىمى زور ادامداردىڭ سوڭى بولماسا ەكەن دەپ تىلەيدى. جازۋشىنىڭ وسىناۋ بيىك مۇراتى قالام قۋاتىمەن كوپشىلىكتىڭ جۇرەگىنە جەتكەن. سوندىقتان اڭگىمە بايىعان دەسەك بولار. جازۋشىعا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟! جاس جازۋشى پروزاسىنىڭ كەي تۇستارىندا پۋبليتسيستيكالىق سارىندار سەزىلىپ كەتەتىنى بار. كوركەم ادەبيەت بۇدان ارىلماسا بولمايدى.
بەيبىت قالامىنان ءالى تالاي ۇمىتىلماس كەيىپكەرلەر تۋارى داۋسىز دەپ بىلەمىن.
ايگۇل كەمەلبايەۆا
zhasorken.kz