قايرات ءمامي: كونستيتۋتسيا - ۇلى قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاعان قاستەرلى قۇجات

استانا. قازاقپارات - بۇگىن قازاقستاندا كونستيتۋتسيا كۇنى مەرەكەسى اتالىپ وتىلۋدە.

ەلىمىزدىڭ اتا زاڭى - 1995 -جىلعى 30 - تامىزدا بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان بولاتىن. كونستيتۋتسيا بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ وي- پىكىرىن ەسەپكە الا وتىرىپ جاسالعان قۇقىقتىق- ساياسي قۇجات.
جاڭا كونستيتۋتسيانى قالىپتاستىرۋعا قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ قاتىسۋى اتا زاڭعا ەرەكشە ۇستەم كۇش بەرىپ، ونىڭ الەۋەتىن ارتتىردى. وسىنداي الماعايىپ زاماندا قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسى ۋاقىتتىڭ سىنىنان سۇرىنبەي ءوتتى، ءوزىنىڭ زامان تالابىنا لايىقتىعىن جان- جاقتى دالەلدەدى. بۇگىنگى اتاۋلى داتاعا وراي ق ر كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قايرات ءماميدى اڭگىمەگە تارتىپ، سۇحباتتى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

- قايرات ءابدىرازاق ۇلى، ەلباسىنىڭ كونستيتۋتسيانى ازىرلەۋ مەن قابىلداۋدا ءرولى قانداي؟

 - 1995 -جىلى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قولدانىستاعى اتا زاڭدى قابىلداۋ باستاماسىمەن شىقتى. سول قيىن كەزەڭدە ميلليونداعان قازاقستاندىقتار وسى يدەيانىڭ اينالاسىندا بىرىگىپ، قولداۋ ءبىلدىردى. رەفەرەندۋم قورىتىندىسى بويىنشا ازاماتتاردىڭ 89 پايىزى جاڭا كونستيتۋتسياعا ءوز داۋىستارىن بەردى. ەل پرەزيدەنتى سول كەزدە قازاقستان تاريحىندا العاش رەت حالىقتىڭ بولاشاعى ءوز قولىندا بولعانىن ايتقان ەدى. ول - حالىقتىڭ كونستيتۋتسياسى.

اتاپ ايتقاندا، شىنىمەن دە سولاي بولعان ەدى. كونستيتۋتسيا قوعامدا كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتى، جوعارى ەكونوميكالىق ءوسىمدى، سونداي- اق قۇقىق ۇستەمدىگىن بەكىتۋدى قامتاماسىز ەتتى.

دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا تۇسكەن كەز كەلگەن ەلدە اتا زاڭ مەملەكەتتىلىكتىڭ، قۇقىق ۇستەمدىگىنىڭ، تۇراقتىلىق پەن گۇلدەنۋدىڭ نەگىزى بولادى. وسى ورايدا جالپىعا ورتاق ادىلەتتىلىك ورنايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە قازاقستان الدىندا ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مودەلىن ايقىنداۋ بويىنشا ەرەكشە ماڭىزدى ماقسات تۇردى. بۇل باعىتتاعى دۇرىس قادامعا جاس مەملەكەتتىڭ تاعدىرى تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ياعني مەملەكەتتىك رەفورمالار جۇرگىزۋگە قاۋقارلى بولۋى، الەمدىك قوعامداستىقتىڭ تەڭقۇقىلى مۇشەلىگىنە ەنۋى سەكىلدى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارىلدى.

- نەلىكتەن كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى؟

- نەگىزگى زاڭ قوعام مەن مەملەكەتتىڭ دامۋى سۇرانىستارىنا سايكەس بولۋى ءتيىس. ەكونوميكالىق، ساياسي جانە باسقا دا جاعدايلاردىڭ ءپىسىپ جەتىلۋىنە قاراي، اتا زاڭ دا جەتىلدىرىلەدى. وسى جىلدارى ءۇش كونستيتۋتسيالىق رەفورما وتكىزىلدى. بۇل تۇرعىدا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرمەن قاتار، شەتەلدىك جەتەكشى تاجىريبەلەر دە ەسكەرىلدى. وسى پروتسەسكە قازاقستاندىق قوعامنىڭ بارلىق سەگمەنتتەرى جۇمىلدىرىلدى. ءار كەزدە كونستيتۋتسيالىق نوۆەللالار ءتۇرلى سالالاردى جاڭعىرتۋدا تىڭ سەرپىن بەرىپ وتىردى.

وسى جىلدارى قازاقستان كونستيتۋتسياسى ءوزىنىڭ جوعارى تيىمدىلىگىن كورسەتىپ، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتتى. جاڭا اتا زاڭ ەلدىڭ ۇدەمەلى دامۋىنىڭ، قازاقستاندىقتار ءال- اۋقاتىنىڭ ارتۋىنىڭ، سەنىم مەن سىيلاستىقتىڭ نىعايۋىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى.

- 2017 -جىلعى كونستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ نەگىزگى باعىتتارى قانداي؟

- وتكەن جىلى ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن اۋقىمدى كونستيتۋتسيالىق رەفورما جۇرگىزىلدى. بۇل شارالار باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا نەگىزدەلگەن.

وسى ورايدا مەملەكەت باسشىسىنىڭ كەيبىر بيلىك وكىلەتتىكتەرىن پارلامەنت پەن ۇكىمەت اراسىندا قايتا ءبولۋ جۇزەگە اسىرىلدى. اتاپ ايتقاندا، پارلامەنتتىڭ ۇكىمەت قىزمەتىنە باقىلاۋ وكىلەتتىگى اۋقىمدى تۇردە كۇشەيتىلدى. ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن ەركىندىگىن قورعاۋ تەتىكتەرى نىعايتىلدى. «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ قىزمەتى ءۇشىن، سونداي- اق قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ تۇرعىسىنا قۇقىقتىق نەگىزدەر قۇرىلدى. مەملەكەتتىلىك تىرەگىن ساقتاۋدىڭ قوسىمشا تەتىكتەرى ەنگىزىلدى. قازىرگى كەزدە ول زاڭناماداعى ەلەۋلى وزگەرىستەرمەن بەكەمدەلىپ، تاجىريبە جۇزىندە ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.

العان باعىتتىڭ جۇيەلىگى ءارى نەگىزگى زاڭنىڭ قوعامدىق دامۋدىڭ سۇرانىستارىنا سايكەستىگى كونستيتۋتسيالىق رەفورمالارمەن قامتاماسىز ەتىلدى. بۇل جۇمىستار عىلىمي نەگىزگە سۇيەنە وتىرىپ جۇرگىزىلدى.

- جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە ەلىمىزدە كونستيتۋتسيا كۇنىنە ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتەدى. جالپى، بۇل كونفەرەنسيالار نە ءۇشىن كەرەك؟

- كونستيتۋتسيا كۇنى الەمنىڭ كوپ ەلدەرىندە اتاپ وتىلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قوعام مەن مەملەكەت ومىرىندە كونستيتۋتسيانىڭ ايرىقشا ءرولىن بايقاتادى. سوندىقتان وسى فاكتىلەر اتا زاڭنىڭ ەلدىڭ دامۋى مەن جاڭعىرۋىنداعى ماڭىزىن جان- جاقتى تۇسىنۋگە سەبەپ بولادى.

استانادا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيا اياسىندا كونستيتۋتسيا الەۋەتىن ارى قاراي اشۋ، قۇقىق ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، وسى پروتسەستە كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ ءرولى ماسەلەلەرىن تالقىلادىق. كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا حالىقارالىق ۇيىمدار دەلەگاتسيالارى، كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگاندارى وكىلدەرى، سونداي- اق 20-دان استام ەلدەن بەلگىلى عالىمدار قاتىستى.

كونستيتۋتسيا - ەگەمەندى قازاقستاننىڭ بەرىك ىرگەتاسى، ازاتتىعىمىزدىڭ ايشىقتى ايعاعى، ۇلى قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاعان ەلدىگىمىزدىڭ كيەلى كىتابىنا اينالعان قاستەرلى قۇجات. قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنان، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنان، ءاز- تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسىنان» باستاۋ الىپ، جالپى دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلگەن اتا زاڭىمىزعا بيىل جيىرما ءۇش جىل تولىپ وتىر. وسى ورايدا ەل حالقىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسى كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اۆتور: رۋسلان عابباسوۆ