اتا زاڭدا تولىق ءوز مىندەتىن اتقارا الماي وتىرعان نورمالار بار، سونىڭ ءبىرى ءتىل تۋرالى زاڭ - ايگەرىم جاربولوۆا

None
None
استانا. قازاقپارات - بيىل ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىنىڭ قابىلدانعانىنا 23 جىل تولىپ وتىر.

وسى ارالىقتا كونستيتۋتسيامىز ۋاقىت سىنىنان قالاي ءوتتى؟ جۇمىس ىستەمەي جاتقان تۇستارى بار ما؟ قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ وسى جانە تاعى باسقا سۇراقتار توڭىرەگىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ايگەرىم جاربولوۆامەن سۇحباتتاسقان ەدىك، دەپ حابارلايدى Baq.kz ءتىلشىسى.

- ايگەرىم جاقسىلىق قىزى، ءبىز اتا زاڭ جايلى ءسوز قوزعاعاندا كوبىندە 1995 -جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيا تۋرالى ايتامىز. دەگەنىمەن 1993 -جىلى بىزدە كونستيتۋتسيا بولدى عوي، وسى ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟

- ءيا، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەكى كونستيتۋتسياسى بولدى. 1993 -جىلى 28 -قاڭتاردا جوعارى كەڭەسپەن قابىلداندى، ودان كەيىن 1995 -جىلى 30 -تامىزدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا تىكەلەي قازاقستان حالقىمەن اتا زاڭىمىز قابىلداندى.

1993 -جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ ورنى بولەك، ول جوعارعى كەڭەسپەن قابىلدانعان ەدى. ول قازاقستاندى تاۋەلسىز ەل رەتىندە دۇنيەجۇزىنە جاريالاعان ءبىرىنشى قۇجات بولدى. وندا ءبىرىنشى رەت پرەزيدەنت مارتەبەسى كونستيتۋتسيالىق دەڭگەيدە بەكىتىلدى. پرەزيدەنت ول قۇجاتتا مەملەكەتتىڭ ءۇش اتقارۋ بيلىك تارماعىنىڭ باسشىسى رەتىندە بەكىتىلگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار، وندا تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تەتىكتەرى، ساياسي ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ نەگىزدەرى انىقتالدى.

قازىرگى كونستيتۋتسيا ودان وزگەشەلەۋ. بۇل قوعامدىق دامۋ كەزەڭىنە سايكەس ءبىرشاما ورنىعىپ، جەتىلدىرىلگەن كونستيتۋتسيا بولىپ ەسەپتەلەدى. جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالقى داۋىس بەرۋ ارقىلى قابىلدادى. بۇل قۇجات ءارتۇرلى ساياسي كۇشتەرمەن قاتار، قوعامدى ءبىرتۇتاس بىرىكتىرگەن ماڭىزدى ساياسي قۇجات بولىپ تابىلادى. ول ەلىمىزدى دەموكراتيالىق، زايىرلى قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك نەگىز رەتىندە ورنىقتىردى.

سونداي- اق ادامنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتىق جۇيەدە الاتىن ورنىن ناقتىلاپ بەردى. ياعني مەملەكەتتىڭ قىمبات قازىناسى رەتىندە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى بەكىتىلگەن ەدى. سونىمەن قاتار وندا، جالپى وركەنيەتتىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ كوپۇلتتى قۇرامدى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى دامۋ جولدارى بەكىتىلدى. مەملەكەت باسقارۋ قۇرىلىمىنىڭ سانى انىقتالدى. سونى انىقتاي وتىرىپ مەملەكەتتىك تەتىكتىڭ، ساياسي- ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جۇيەنى ۇيىمداستىرۋ، قىزمەت ەتۋىنىڭ نەگىزىن قالايتىن پرينتسيپتەر بەكىتىلدى.

ادام مەن ازاماتتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتىق مارتەبەسى ايقىندالدى. قازاقستان قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينسيپى رەتىندە قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق، بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگىن كوبەيتەتىن ەكونوميكالىق دامۋ، قازاقستاندىق پاتريوتيزم قاعيدالارى، مەملەكەت ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن دەموكراتيالىق ادىستەرمەن، ونىڭ ىشىندە رەفەرەندۋمدا مەملەكەت پەن پارلامەنت داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشۋ قاعيدالارى ءبىرىنشى رەت كونستيتۋتسيالىق دەڭگەيدە انىقتالدى. مۇنى ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ساقتاۋ مەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ەڭ جوعارعى قۇقىقتىق نەگىزى دەپ ايتۋعا بولادى.

تاعى ءبىر ايتاتىن ماڭىزدى ماسەلە بۇل قۇجاتتا زاڭ شىعارۋ ورگاندارى العاش رەت ەكى پالاتالى ورگان رەتىندە بەكىتىلدى. بۇعان دەيىن بىزدە ەكى پالاتالى زاڭ شىعارۋشى ورگان بولعان ەمەس. بۇرىن ول فەدەراتيۆتى مەملەكەتتەرگە ءتان دەپ ەسەپتەلىنگەن. ول مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭى رەتىندە بۇكىل قۇقىقتىق جۇيەنىڭ ىرگەتاسى.

ەل دامۋىنىڭ قاينار كوزى بولىپ وتىر دەپ ايتۋعا بولادى. كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزىندە ءبىزدىڭ بۇكىل قۇقىقتىق جۇيە دامىپ، ارى قاراي نەگىز الدى. دەمەك كونسيتۋتسيا زور الەۋەتكە يە، ول مەملكەتتىك تەتىكتىڭ قوعامنىڭ بارلىق ساللالارىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋگە باعىتتالعان، جالپى تۇتاستاي قۇقىقتىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ بەرىك جانە تۇراقتى ىرگەتاسى دەپ ايتۋعا بولادى. كونستيتۋتسيا قابىلدانعالى بەرى 23 جىل ءوتتى، وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءبىزدىڭ اتا زاڭ ۋاقىت سىنىنان سۇرىنبەي ءوتتى دەۋگە بولادى. زامان تالابىنا لايىقتى ەكەندىگىن، ومىرشەڭدىگىن دالەلدەدى.

وسىلايشا ول مەملەكەتىمىزدىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ قارقىندى دامۋىن، مەملەكەتتىڭ ساياسي جانە قوعامدىق قۇرىلىسىنىڭ تۇراقتى ورنىعۋىنىڭ باستى قۇقىقتىق كەپىلدىگىنە اينالدى. ساپالىق جاعىنان جاڭا قۇىقتىق كەڭىستىكتى قۇرا ءبىلدى. ەلىمىزدىڭ ساياسي ءومىرىنىڭ دامۋى، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق تۇرعىدا دامۋى وسى كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزىندە جۇزەگە استى. سوندىقتان دا ونى مەملەكەتتىڭ ساياسي الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق تۇرعىدا دامۋىنىڭ قۇقىقتىق بازاسى بولدى دەپ ايتۋعا بولادى.

- ەلىمىزدە جىل سايىن كونستيتۋتسيا كۇنىن تويلاۋعا دەمالىس بەرىلەتىنى بەلگىلى. دەگەنىمەن، كونستيتۋتسيا كۇنى ءوز دەڭگەيىندە اتاپ ءوتىلىپ جاتىر دەپ ويلايسىز با؟

- راسىمەندە، بىزدە اتاۋلى كۇندەر تەك دەمالىسپەن شەكتەلىپ قالاتىنى بار. ارينە، كونستيتۋتسيا مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ىرگەتاسى، ادامداردىڭ، جالپى قوعامنىڭ ورنىن انىقتاپ بەرگەن قۇجات. قۇقىتىق دامۋ باعىتىن ۇستانعان ەلدە قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى كونستيتۋتسيانىڭ ماڭىزىن، ەلىمىزدىڭ دامۋىنداعى ونىڭ ورنىن ءبىلۋ كەرەك.

تەك اتا زاڭ قابىلدانعان كۇن دەپ قانا قاراماي، ونىڭ ءمانىن، ماعىناسىن ۇعىنا ءبىلۋ كەرەك. ول ءۇشىن دەمالىس بەرۋمەن شەكتەلۋگە بولمايدى. ادەتتە كونستيتۋتسيا كۇنىنە قاراي ءارتۇرلى عىلىمي- كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر وتكىزىلەدى. دەگەنىمەن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قوعامدىق شارالاردى كوپتەپ وتكىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

بىزدە قۇقىقتىق مەملەككەت قالىپتاسۋ ءۇشىن ادامنىڭ ساناسىن دامىتۋ كەرەك. ول ءۇشىن كونستيتۋتسيانىڭ ءمان، ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن شارالار كەرەك جانە وعان قاراپايىم حالىقتى كوپتەپ قاتىستىرۋ قاجەت. سول ارقىلى ولاردىڭ پىكىرىن ءبىلىپ، ولاردىڭ كونستيتۋتسيانى قانشالىقتى دەڭگەيدە بىلەتىنىنىن انىقتاۋعا بولادى.

سونىمەن قاتار، عالىمداردىڭ، قوعامدىق قايراتكەرلەردىڭ جانە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن جەرگىلىكتى تەلەارنالاردا اتا زاڭنىڭ جەتىلدىرۋى جونىندە تالقىلاۋلار جاساۋ كەرەك سياقتى. ول جەردە اتا زاڭدا قايشىلىقتار بار ما، قانداي اكتىلەر ءجيى بۇزىلىپ جاتقانىن تالقىلاپ، ونىڭ سەبەپ-سالدارىن ءسوز ەتسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى. جۇمىس ىستەمەي جاتقان جەرلەرى بولسا ونى قالاي ىسكە اسىرۋعا بولاتىنىن ايتىپ، پىكىرلەسسە دەگەن ويىم بار. ودان كەيىن اتا زاڭ كۇنىنە قاراي دەپۋتاتتار، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ مۇشەلەرى حالىق اراسىنا ءجيى شىعىپ جاقىنداسا، ولارمەن پىكىرلەسىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ مۇڭ- مۇقتاجىنا كوڭىل بولسە. دەپۋتات- حالىقتىڭ وكىلى. ونى حالىق تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلايدى. سوندىقتان ولار حالىقتىڭ ەرىك-مۇددەسىن ءبىلۋى ءتيىستى جانە سونى زاڭ قابىلداعاندا ەسكەرۋى كەرەك. ەگەر ولار حالىققا جاقىن بولماسا، حالىقتىڭ مۇددەسىن قايدان بىلەدى؟ وسىنداي اتاۋلى كۇندى پايدالانىپ حالىقپەن كەزدەسۋلەر جاساپ، سول جەردە اتا زاڭنىڭ ماڭىزىن، جاڭالىقتارىن ايتسا ءارى ەلدىڭ قاجەتتىلىكتىرەن تانىپ بىلەر ەدى. ياعني بولاشاقتا كونستيتۋتسيامىزدىڭ ارەكەت ەتۋى ءۇشىن ول دا كەرەك.

كونستيتۋتسيادا مەملەكەتتىڭ بىردەن ءبىر باستاۋى حالىق دەپ جازىلعان. ول بيلىكتى تىكەلەي وكىلدەرى ارقىلى ىسكە اسىرادى دەيدى. وسىنى قۇجات كۇيىندە قالدىرماي ءىس جۇزىندە دە نەگىزدەگەن دۇرىس. ونىڭ ۇستىنە ءبىز دەموكراتيالى ەلمىز، سوندىقتان دەموكراتيانى ارى قاراي بيىكتەتە تۇسەتىن العىشارتتار كەرەك. دەموكراتيانى قۇقىتىق نەگىزدە بەكىتىپ قانا قويماي، ونى ومىردە دە جۇزەگە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

- زاڭ شىعارۋ ءبىر بولەك تە، ونى ورىنداۋ ءبىر بولەك ەكەنى بەلگىلى. تولىققاندى جۇمىس ىستەمەي وتىرعان نورمالار جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟

- ارينە، كونستيتۋتسيادا تولىق ءوزىنىڭ مىندەتىن اتقارا الماي وتىرعان نورمالار بار. سونىڭ ءبىرى ءتىل تۋرالى زاڭ. قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل. قازاق ءتىلىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى اتا زاڭدا بەلگىلەنگەن، دەگەنىمەن ول ومىردە دۇرىس جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جوق. قازاق ءتىلى كوپ سالادا اۋدارما ءتىل رەتىندە قالىپ وتىر. قۇجاتتاردىڭ بارلىعى ورىس تىلىندە قابىلدانادى دا قازاق تىلىنە اۋدارىلادى. تىپتەن زاڭنىڭ ءوزى ورىس تىلىندە جاسالادى.

بۇل جەردە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنە ساي قىزمەت اتقارىپ وتىرعان جوق. اۋدارمانىڭ ءوزى نەمقۇرايلى جاسالادى، سايىپ كەلگەندە حالىق ونى دۇرىس تۇسىنبەي دال بولادى.

مىسالى، ازاماتتىق قۇقىقتىق زاڭنامادا تۇسىنىكسىز قۇجاتتار بار. ەكونوميكالىق، قارجىلىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن اكتىلەردى وقىعاندا ماعىناسىن تۇسىنبەيسىز. ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ ورىسشا نۇسقاسىنا جۇگىنۋ كەرەك بولادى. سول ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ قۇقىتىق بازاسىن نىعايتۋ كەرەك. جانە كەز-كەلگەن زاڭنامانى نەمەسە قۇجاتتى الدىمەن قازاقشا جاساپ، سودان كەيىن بارىپقانا ورىس تىلىنە اۋدارۋ كەرەك.

- راسىمەن دە، بىزدە كەز-كەلگەن قۇجات ورىس تىلىندە جاسالىپ جاتادى، مۇمكىن قازاق تىلىندە ازىرلەيتىن ماماندار جەتىسپەيتىن شىعار؟

- جوق، قازىر قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن ماماندار وتە كوپ. زاڭ جوباسىن پارالامەنت قابىلداعانىمەن ونى قازاق تىلىندە ازىرلەۋشىلەر كوپ. زاڭ جوباسىن ازىرلەۋدىڭ جولدارى دا كوپ. سونىمەن قاتار، دەپۋتاتتارعا دا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ جاعىنان تالاپ قويۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىلدان استى، سوندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن قورىقپاي كوتەرۋگە بولادى. زاڭ جوبالارى قازاق تىلىندە كوپ ەنگىزىلسە، ول ارى قاراي قازاق تىلىندە قابىلدانادى. سوندىقتان جوعارىداعى دەپۋتاتتارعا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ تالابىن كۇشەيتۋ كەرەك. كونستيتۋتسيادا پاتريوت ازامات رەتىندە كەز-كەلگەن ادام مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ پارىز ەكەنى جازىلعان. انا ءتىلىمىزدىڭ ەكىنشى قاتارلى ءتىل رەتىندە جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا جانىم اۋىرادى.

- جالپى قۇقىقتىق مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

- ول ءۇشىن الدىمەن، ادامنىڭ قۇقىتىق ساناسىن كوتەرۋ كەرەك. ياعني، قۇقىتىق مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن قوعامنان باستاۋ قاجەت. مەكتەپتە ادام ءوزىنىڭ قانداي كونستيتۋتسيالىق قۇقىتارى بار ەكەنىن وقىپ، بىلسە. كونستيتۋتسيادا ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ نەگىزى بەكىتىلگەن. ولاردى تەك مەكتەپتە عانا ەمەس، ارنايى وقۋ ورىندارى مەن ج و و- دا كەڭىرەك وقىتىپ، تۇسىندىرسە. قوعامنىڭ ساۋاتتاندىرا ءتۇسۋ ءۇشىن قۇقىتىق ءبىلىم كوبىرەك بەرىلگەنى ءجون. قۇقىتىق ءبىلىمى تومەن ادام زاڭداردى دا تۇسىنە بەرمەيدى. ودان كەيىن ول جەردە شەتەلدىك تەرميندەر وتە كوپ، سونىڭ بارلىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن وعان دۇرىستاپ ءبىلىم بەرۋ كەرەك. زاڭنىڭ ماعىناسىن قاراپايىم ەتىپ بەرۋگە تىرىسقان ءجون. جاڭا ايتىپ كەتتىم عوي، بىزدە اۋدارما بولعان سوڭ ونى ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعادى دەپ. وسى جاعىن دا جونگە كەلتىرۋ كەرەك. زاڭدى دۇرىس تۇسىنبەگەن ادام ءوزىنىڭ قۇقىعىن دا قورعاي المايدى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سوڭعى جاڭالىقتار