ەرنەست حەمينگۋەي. «شال مەن تەڭىز» - پوۆەست
مىنە، سەكسەن ءتورت كۇن بولدى، تەڭىزگە كۇندە شىعادى، ءبىراق قارماعىنا ءالى دە ەشتەڭە ىلىككەن جوق.
باستاپقى ءبىر جارىم ايداي ۋاقىت بويىندا بۇعان ءبىر بالا سەرىك بولعان ەدى. كۇن وتە بەردى، قولعا بالىق تۇسپەدى، سودان سوڭ بالانىڭ اتا- اناسى كۇدەر ءۇزىپ، بۇل شالدى «جولىن قىرسىق شالعان سورلى- بەيباق» دەسىپ، بالاعا ەندى باسقا قايىققا اۋىس دەپ ءامىر ەتكەن-دى.
باسقا قايىققا بارعاندا بالانىڭ جولى بولىپ، سەرىگى مەن ەكەۋى العاشقى اپتانىڭ ىشىندە- اق ءۇش ءىرى جايىن ۇستاعان- دى. شالدىڭ جاعاعا كۇندە قۇر الاقان ورالعانىن كورگەندە، بالا ونى قاتتى اياپ، جانى اشيتىن؛ بالىقشىنىڭ باگور، گارپۋن سەكىلدى قۇرال-سايماندارىن، قايىق ۇستىنە قۇراتىن جەلكەنىن قاريانىڭ ۇيىنە كوتەرىسىپ جەتكىزىپ سالۋ ءۇشىن ىلعي الدىنان شىعاتىن- دى. قارتتىڭ قايىعىنىڭ ۇستىندە شيىرشىقتالىپ جاتاتىن، ون بويىنا كەنەپ جاماۋ جاپسىرىلعان قىرىق سۇراق جەلكەن - بەينە تاس- تالقانى شىققان جاساقتىڭ قۇلاعان تۋى سياقتانىپ ەلەستەيتىن كوزگە.
شال - تيتىقتاعان ارىق كىسى ەدى؛ ماڭدايى، مويىنى ارسا-ارسا؛ بەتىنە كۇرەڭ-قوڭىر داقتار ءتۇسىپ، ءوڭى شۇبار تارتقان، مۇنداي داقتار ىستىق جاقتارداعى تەڭىز بەتىنە تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنىڭ ادامنىڭ وڭىنە شاعىلىسۋىنان پايدا بولادى.
شالدىڭ بەتىن باسقان تاڭداق مويىنعا دەيىن جايىلىپ تاراعان؛ ەكى قولى ءتىلىم-ءتىلىم، بۇل - قارماققا ىلىنگەن ءىرى بالىقتى سۋدان سۇيرەپ شىعارعان كەزدەرىندە الاقاندى ءتىلىپ كەتكەن قارماقباۋدىڭ ىزدەرى. جاقىندا تۇسكەن جارانىڭ ورنى ەمەس، تالايدان قاڭسىپ جاتقان قۋاڭ جەردىڭ جارىعىنداي ەسكى جارىقتار.
شالدىڭ ءوڭى دە، كيىمى دە - ءبارى دە توزعان، كونەرگەن، تەك كوزىندە عانا ەرەكشە ءبىر نۇر بار، تەڭىز سۋى تۇستەس جانارى قايسار ادامنىڭ قالپىن تانىتادى.
- سانتياگو، - دەدى وعان بالا، ەكەۋى قايىق تۇراتىن جيەكتەن جاعاعا شىعىپ كەلە جاتقاندا، - تەڭىزدەن بالىق اۋلاۋعا قايتادان سەنىمەن بىرگە شىعۋىما بولادى. از- ماز اقشا تاۋىپ الدىق. شال بالانى بالىق اۋلاۋعا باۋلىعان ادام ەدى، بالا ونى جاقسى كورەتىن- ءدى.
- جوق، سەن قۇتتى قايىققا كەز بولدىڭ. سوندا قال، - دەدى شال.
- ەسىڭدە مە، بىردە بالىق اۋلاۋعا ءوزىڭ كۇندە شىقساڭ دا قارماعىڭا سەكسەن جەتى كۇن قاتارىنان ەش نارسە ىلىكتىرە الماعان ەڭ عوي، ارتىنان مەن ساعان سەرىك بوپ، ەكەۋمىز بىرگە شىققاندا، ءۇش اپتا بويى كۇن سايىن ءبىر- ءبىر ءىرى جايىندى اكەلگەنبىز دە وتىرعانبىز.
- ەسىمدە، - دەدى شال. - مەنىڭ قاسىمنان ماعان سەنبەگەندىكتەن كەتپەگەنىڭدى بىلەمىن.
- اكەم عوي مەنى قىستاعان، ال مەن ءالى بالامىن، باعىنۋعا ءتيىستىمىن.
- تۇسىنەمىن. ويتپەسكە بولا ما، - دەدى شال.
- ءبىزدىڭ جولىمىز بولارىنا اكەم ونشا سەنىڭكىرەمەيدى.
- ءيا، سولاي، - دەدى شال. - ال، بىزدە سەنىم مول. راس ەمەس پە؟
- ارينە. تەرراسقا بارىپ سىرا اپەرەيىن، ىشەسىڭ بە؟ قۇرال- جابدىقتى سوسىن اپارارمىز ۇيگە.
- مەيلىڭ، - دەدى شال. - بالىقشى بالىقشىعا قوناق كادە جاساعىسى كەپ تۇرسا، باس تارتپالىق...
ەكەۋى سىرا ىشەتىن جەرگە كەپ جايعاسىپ وتىرىستى، بالىقشىلاردىڭ ءبىرازى شالدى كەلەمەجدەپ كۇلىپ تە جاتتى، قاريا بۇعان رەنجىگەن جوق. كەكسە بالىقشىلار شالعا ايانىشپەن قينالا قاراپ قويىپ، ءبىراق سىر بەرمەي، سۋدىڭ اعىنى تۇراسىندا، قارماقتى قانشالىق تەرەڭگە اپارىپ سالعاندارى جايىندا، اۋا رايى جونىندە، تەڭىزدەن كورگەن- باققاندارى حاقىندا سىپايى عانا اڭگىمەلەسىپ وتىردى. بۇگىن جولى بولىپ ولجالى قايتقاندار ۇستاعان مارليندەرىنىڭ ءىشىن جارىپ تازالاپ، ءبىر- ءبىر بالىقتى قوس سىرىققا كولدەنەڭ سالىپ، سىرىقتى ەكى جاعىنان ەكەۋلەپ كوتەرىپ، قويماعا تاسىپ اپارىپ جاتتى. بالىق وسى ارادان رەفريجەراتورعا1 تيەلىپ، گاۆانا بازارىنا جونەلتىلەتىن.
قارماقتارىنا اكۋلا ىلىككەن بالىقشىلار بۇل ولجالارىن ەكىنشى بەتتەگى اكۋلانى سويىپ- تۇزدايتىن زاۋىتقا اپارىپ وتكىزەدى. مۇندا اكۋلانى شىعىرعا سالبىراتا ىلەدى دە، باۋىرى مەن جەلبەزەگىن سىلىپ الىپ، تەرىسىن سىپىرادى، سوسىن ەتىن جۇقالاپ تىلەدى دە، تۇزداپ تاستايدى.
جەل شىعىس جاقتان سوققاندا مۇرىنعا اكۋلا فابريكاسىنىڭ قاڭسىق ءيىسى كەلەتىن ەدى، ءبىراق، بۇگىن جەل تەرىسكە اۋىتقىپ باسىلىپ قالعاندىقتان، ءيى ءجوندى بىلىنبەدى. كۇن نۇرىنا مالىنىپ تۇرعان تەرراس جانعا جايلى- اق.
- سانتياگو، - دەدى بالا.
- ءاۋ، - دەپ ءۇن قاتتى شال. ول ءوزىنىڭ سىرا قۇيىلعان ستاقانىنا قاراپ وتىرىپ، وتكەن ءبىر كۇندەردى ەسىنە ءتۇسىردى.
- ەرتەڭ ساعان ساردينا- بالىق ۇستاپ بەرەيىن بە؟ - دەدى بالا.
- اۋرە بولما. ودان دا بەيسبول وينا. قايىق ەسۋگە ءوزىمنىڭ دە شامام كەلەدى، ال اۋ قۇرۋعا رودجەليو بار.
- جوق، اۋ قۇرۋدى ماعان تاپسىر. بالىق اۋلاۋعا سەنىمەن بىرگە شىعا المايتىن بولسام، تىم قۇرىسا ءوستىپ قولقابىس ەتەيىن.
- سىرا اپەرىپ، سىيلاپ وتىرسىڭ عوي، مىنە. ازامات بولعاننىڭ بەلگىسى بۇل، - دەدى شال.
- سەن مەنى تەڭىزگە العاش الىپ شىققاندا نەشەدە ەدىم وسى؟
- بەستە بولاتىنسىڭ. سو جولى ءبىر اجالدان قالىپ ەڭ. سالا قۇلاش جايىندى سۋدان سۋىرىپ الىپ، قايىققا قايىرىپ تاستاعانىمدا، شورشىپ تۋلاپ، بىت- شىتىمىزدى شىعارا جازداعان- دى. ەسىڭدە مە سول؟
- ەسىمدە. بالىقتىڭ تۋلاعانى، قۇيرىعىمەن سوعىپ بانكانى سىندىرعانى، سەنىڭ ونىمەن قالاي الىسقانىڭ - ءبارى ەسىمدە. مەنى قايىقتىڭ ارت جاعىنا، سۋ- سۋ اۋ جاتقان جەرگە قاراي ىتقىتىپ جىبەرىپ، بالىقتى توقپاقپەن توپەي بەرگەنسىڭ، قايىق قالت- قۇلت ەتىپ، قولىڭداعى توقپاعىڭ بەينە بالتامەن اعاش شاۋىپ جاتقانداي، بالىققا دۇڭك- دۇڭك تيگەن ەدى، اينالانى قاننىڭ ءيىسى الىپ كەتكەن بولاتىن.
- وسىنىڭ ءبارىن ءوزىڭ ەستە ساقتادىڭ با، الدە ساعان كەيىننەن مەن ايتىپ بەرىپ پە ەدىم؟
- مەنى قاسىڭا ەرتىپ، بالىق اۋلاۋعا الىپ شىققان ەڭ العاشقى كۇننەن باستاپ ءبارى دە ەسىمدە، ءبىرىن دە ۇمىتقام جوق.
شال كۇنگە قارىعىپ قىزارىڭقى تارتقان كوزىمەن بالاعا مەيىرلەنە، سۇيسىنە قارادى.
- ءوز ۇلىم بولساڭ، قاسىما قازىر-اق ىركىلمەي ەرتىپ اكەتەر ەدىم. ال سەنىڭ اكە- شەشەڭ بار، ونىڭ ۇستىنە ءوزىڭ جاقسى قايىققا كەز بولعان ەكەنسىڭ.
- وتىرا تۇرشى، ساردينا الىپ كەلەيىن. جاتقان جەرىن بىلەمىن، ءۇش- تورتەۋىن الىپ كەلەيىن.
- ءوزىمنىڭ بۇگىن ۇستاعان بالىعىم دا سو قالپىندا تۇر. جاشىككە تۇزداپ سالىپ قويعام.
- مەن ساعان ءتورت جاس بالىق الىپ كەلەيىن.
- بىرەۋىن اكەلسەڭ دە قاناعات، - دەدى شال
ول بولاشاققا دەگەن سەنىمى مەن ءۇمىتىن ەش ۋاقىتتا جوعالتقان ەمەس- ءتى. تەڭىز جاقتان سالقىن سامال ەسكەندەي راقات تاپتىرىپ، كوڭىلدەگى كۇيدى شيرىقتىرا ءتۇستى.
- جوق، ەكەۋىن اكەلەمىن، - دەدى بالا.
- ماقۇل، اكەلە عوي، - دەدى شال كونىپ. - ءزاۋاتى، ءبىر جەردەن قىمقىرعان جوق پا ەدىڭ؟
- قىمقىرعىم كەلسە، قىمقىرۋىما دا بولار ەدى. ءبىراق، ساتىپ الدىم.
- راحمەت، - دەدى شال.
بالانىڭ ايتقانىنا كونە كەتتى، مۇنى وزىنە ءمىن كورمەدى، ەش قالتارىسى جوق اقكوڭىل ادام بولعاندىقتان، ونداي وي باسىنا كەلمەدى دە. بالانىڭ پەيىلىنە شىن ىقىلاس ءبىلدىردى، مۇندا تۇرعان نە سوكەتتىك بار؟ ماسقاراعا قالدىراتىنداي، ادامگەرشىلىككە نۇقسان كەلتىرەتىندەي ءىس ەمەس قوي. شال سولاي دەپ بىلەدى.
- جەل باعىتى اۋىتقىماسا، ەرتەڭ كۇن رايى جاقسى بولادى، - دەدى شال.
- بالىقتى قاي تۇستان اۋلاماقسىڭ؟ - دەپ سۇرادى بالا.
- جاعادان اۋلاعىراق بارىپ اۋلايمىن. جەل باعىتى وزگەرسە عانا كەيىن قايتامىن. ءوزىم تاڭەرتەڭ الا كوبەدەن شىعامىن.
- ءبىزدىڭ قايىقتىڭ يەسىن دە جاعادان ۇزاڭقىراپ شىعۋعا كوندىرۋ كەرەك بولار. قارماعىڭا عاجاپ ءبىر ءىرى بالىق ىلىكسە ءبىز ساعان جاردەم بەرەر ەك.
- سەنىڭ يەڭ جاعادان تىم جىراقتاپ كەتكەندى جاقتىرمايدى.
- راس، - دەدى بالا. - ءبىراق وعان، شاعالالاردىڭ قالاي ۇشقانىن دا بايقاتپايتىنداي ەتىپ، ءبىر ايلا جاسارمىن. سودان كەيىن ونى التىن ماكرەلدەر ءجۇزىپ جۇرەتىن قيىرعا قاراي ۇزاڭقىراپ شىعۋعا كوندىرۋگە بولادى.
- ونىڭ كوزى سونشالىق ناشار كورەتىن بوپ قالعانى ما؟
- مۇلدە سوقىر بولۋعا جاقىن.
- سۇمدىق ەكەن. ول تەڭىز تاسباقاسىن اۋلاۋعا ەش ۋاقىتتا شىققان كىسى ەمەس ەدى. كوزگە وسى تاسباقادان كوبىرەك زاقىم كەلەدى، كىسى كوبىنەسە سودان سوقىر بولادى.
- سەن تەڭىز تاسباقاسىن تالاي جىل اۋلاپ ەدىڭ، سوندا دا كوزىڭدە ەشقانداي كەمدىك جوق قوي.
- مەن - ەلدەن ەرەك شالمىن.
- قارماعىڭا عاجاپ ءبىر ءنان بالىق ىلىكسە، وعان شاماڭ كەلەر مە ەدى؟
- كەلەر دەپ ويلايمىن. مۇندايدا ەڭ باستى نارسە - ەپتىلىك.
- ال كانە، تۇرايىق، قۇرال- جابدىقتى ۇيگە اپارايىق. سوسىن مەن اۋدى الايىن دا، بارىپ ساردينا اكەلەيىن.
ەكەۋى قۇرال- جابدىقتى قايىقتان ءتۇسىردى. جەلكەن قۇرىلاتىن كىندىك دىڭگەكتى يىعىنا سالىپ شال الىپ ءجۇردى دە، شۋماقتالعان قارماقباۋلار سالىنعان كىشكەنە اعاش جاشىكتى، باگور مەن تۇتقالى گارپۋندى بالا كوتەردى. قارماققا شانشاتىن قۇرت- شاباق سالىنعان جاشىك، سۋدان سۇيرەپ الىنعان جايىندى قاراعۇستان سوعۋعا كەرەك توقپاق قايىقتىڭ تۇبىندە قالدى. شال كەرەك- جاراعىن قايىقتا تۇگەل قالدىرىپ كەتسە دە، بۇلاردى ۇرلاۋعا ەشكىمنىڭ قولى بارا قويماس ەدى، ءبىراق شىققا مالىنىپ دىمقىل تارتىپ قالماس ءۇشىن اۋىر قۇرالدار مەن جەلكەندى ۇيگە اپارىپ قويعانى تەرىس ەمەس. بۇل جەردىڭ تۇرعىندارىنىڭ ءبىر دە بىرەۋى مۇنىڭ مۇلكىنە قىزىقپاسىنا شال كامىل سەنسە دە، باگور پان گارپۋندى بوگدە كوزدەن تاسا عىپ، الا كەتكەندى ماقۇل كوردى.
ەكەۋى جولمەن جوعارى كوتەرىلىپ، شالدىڭ لاشىعىنا كەلىپ، شالقاسىنان اشىق جاتقان ەسىكتەن ىشكە كىردى. شال جەلكەن ورالعان دىڭگەكتى قابىرعاعا سۇيەدى دە، بالا قولىنداعى قۇرال- جابدىقتى سونىڭ قاسىنا قويدى. كىندىك دىڭگەكتىڭ ۇزىندىعى - بۇل جاقتا گۋاپو دەپ اتالاتىن پالما اعاشىنىڭ جاپىراعىنان جاسالعان مىنا لاشىقتىڭ تۇرقىنا جۋىق ەدى. لاشىقتا ءبىر كەرەۋەت، ءبىر ۇستەل، جالعىز ورىندىق جانە وت جاعىپ، تاماق ءپىسىرۋ ءۇشىن بالشىق ەدەننەن قازىلعان جەر وشاق بار ەدى. پرەستەلگەن جاپىراق تاقتايلاردان قالانعان قوڭىر قابىرعاعا ءتاڭىرىنىڭ بەينەسى مەن سايتا ماريا دەل كوبرەنىڭ سۋرەتى ىلىنگەن؛ ءتۇرلى- ءتۇستى بوياۋمەن اشەكەيلەپ سالىنعان بۇل سۋرەتتەر - شالدىڭ ايەلىنەن قالعان مۇرا بولاتىن. قابىرعادا ءبىر كەزدە ونىڭ ايەلىنىڭ دە ءساندى جاسالعان فوتوسۋرەتى ءىلۋلى تۇراتىن- دى، قاراعان سايىن كوڭىلى بوساي بەرەتىن بولعان سوڭ، شال ول سۋرەتتى تىعىپ تاستاعان ەدى. قازىر بۇل فوتوسۋرەت بۇرىشتاعى سورەدە، جۋىلعان تازا كويلەكتىڭ استىندا جاتىر.
- كەشكە نە تاماعىڭ بار؟ - دەپ سۇرادى بالا.
- بالىق قوسىپ پىسىرىلگەن ءبىر شوڭكە كۇرىش بوتقا بار. جەيسىڭ بە؟
- جوق، ۇيىمە بارىپ تاماقتانام. وت جاعىپ بەرەيىن بە؟
- قاجەتى جوق. كەيىنىرەك ءوزىم جاعىپ الارمىن. نە بولماسا، كۇرىشتى سۋىق كۇيىندە- اق جەي بەرەرمىن.
- اۋدى الۋىما بولا ما؟
- بولعاندا قانداي.
ءبىراق بۇل ارادا ەشقانداي اۋ جوق ەدى، ونى وزدەرى الدەقاشان ساتىپ جىبەرگەن- ءدى، مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ ەسىندە. سوندا دا ەكەۋى سىر بەرمەي، شالدىڭ قولىندا سول اۋ بار سەكىلدى ءپىشىن تانىتاتىن ءبىر- بىرىنە. بالىق ەتى قوسىپ پىسىرىلگەن شوڭكە تولى كۇرىش بوتقا دا جوق- تى، بالا مۇنى دا بىلەتىن.
- سەكسەن بەس - قۇتتى سان، - دەدى شال. - سالماعى مىڭ قاداق تارتاتىن ءبىر جايىندى ەرتەڭ سوقپاس پا ەكەم؟
- مەن اۋدى الىپ، ساردينا اكەلۋگە بارىپ كەلەيىن. سەن ەسىك الدىڭدا كۇن شۋاقتا وتىرا تۇر.
- ماقۇل كەشەگى شىققان گازەت بار ەدى مەندە. بەيسبول تۋرالى جازعانىن وقي تۇرايىن.
شالدىڭ گازەتى شىن بارىن، نەمەسە بۇل دا قۇر ايتىلعان ءسوز ەكەنىن بالا بىلە الماي تۇر ەدى. قاريا راسىندا دا ءبىر گازەتتى كەرەۋەتتىڭ استىنان سۋىرىپ الدى.
- مۇنى ماعان شاراپ دۇكەنىندە پەريكو بەرىپ ەدى، - دەدى جايىن ايتىپ.
- مەن ءبىر ازىراق بالىق الامىن دا قايتا ورالام. سوسىن ەكەۋمىزدىڭ بالىعىمىزدى دا سالقىن جەرگە قويامىن، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ءبولىسىپ الامىز. ال بەيسبول جونىندە قايتىپ كەلگەن سوڭ ايتىپ بەرەرسىڭ ماعان.
- «يانكي» ۇتىلماسقا كەرەك.
- كليۆلەندىك «يندەيستەر» ولاردى توپايدان ءبىر- اق قاقپاسا نەعىلسىن!
- قورىقپا، بالام! ۇلى دي مادجيونى ەسىڭە ال.
- مەن تەك «يندەيستەردەن» عانا ەمەس، دەترويتتىڭ «جولبارىستارىنان» دا قورقامىن.
- سەن ءتىپتى بارا- بارا ءتسينتسينناتيدىڭ « قىزىلوڭدىلەرىنەن» دە، چيكاگولىق «اق شۇلىقتاردان» دا قورقارسىڭ.
- گازەتتى وقى- داعى، مەن كەلگەن سوڭ ايتىپ بەر ءبارىن.
- سەكسەن بەس دەگەن سانى بار لوتەرەيا بيلەتىن ساتىپ الساق قايتەدى، و؟ ەرتەڭ سەكسەن بەسىنشى كۇن عوي؟
- ساتىپ الساق نەسى بار؟ - دەدى بالا. - الدە سەكسەن جەتى دەگەن سانى بار بيلەتتى العان ءتيىمدى مە؟ بۇدان بۇرىنعى ءبىر جولى قولعا ولجا سەكسەن جەتى كۇن دەگەندە ىلىگىپ ەدى عوي.
- ەش نارسە دە ەكى رەت قايتالانبايدى. ال ءوزىڭ سەكسەن بەس دەگەن سانى بار بيلەتتى تابا الاسىڭ با؟
- تاپسىرىس بەرەمىن.
- جالعىز بيلەت. ەكى جارىم دوللار كەرەك. بۇل اقشانى قايدان قارىزعا الساق ەكەن؟
- وپ- وڭاي! ەكى جارىم دوللاردى كىمنەن بولسا دا سۇراپ الا الامىن مەن.
- بۇل مەنىڭ دە قولىمنان كەلەر ەدى. ءبىراق، قارىز الماۋعا تىرىسامىن. اۋەلى قارىز سۇراساڭ، ارتىنان قايىر سۇرارسىڭ...
- وزىڭە سالقىن ءتيىپ قالماسىن، قاريا، قازىر قىركۇيەك ايى، كۇز ەكەنىن ۇمىتپا.
- قىركۇيەكتە ءىرى بالىقتار جوڭكىلىپ جۇرە باستايدى. قايراتتى وسى كەزدە كورسەتۋ كەرەك. مامىر ايىندا بالىق اۋلاۋ اركىمنىڭ- اق قولىنان كەلەدى.
- ال، كەتتىم ساردينا ۇستاپ اكەلۋگە، - دەدى بالا.
ول قايتا اينالىپ كەلگەندە، كۇن باتىپ، ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالعان ەدى، شال ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا ارقاسىن سۇيەپ ۇيىقتاپ وتىر ەكەن. بالا كەرەۋەتتىڭ ۇستىنەن كونەتوز كورپەشەنى الىپ، شالدىڭ يىعىنا جاپتى. كارىلىگىنە قاراماستان، شالدىڭ جاۋىرىنى قاقپاقتاي، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي سوم تۇلعالى ەدى، موينى دا جۋان بولاتىن؛ قازىر ول باسىن تومەن سالبىراتىپ ۇيىقتاپ وتىرعاندا، جەلكەسىنىڭ قاتپار- قاتپار اجىمدەرى دە ءجوندى بايقالمادى. ۇستىندەگى كويلەگى قايىعىنا قۇراتىن جەلكەنى سەكىلدى قىرىق جاماۋ ەدى، جاپسىرىلعان جاماۋلارىنىڭ ءبىرى شالا وڭىپ، ءبىرى كۇنگە كۇيىپ، مۇلدە اعارىپ كەتكەن. شالدىڭ سىرت ءبىتىمى سوم كورىنگەنمەن، ءوڭى تىم كارى ەدى، قازىر ول كوزىن جۇمىپ، ۇيىقتاپ وتىرعان شاعىندا ءوڭى مۇلدە تىم سولعىن تارتىپ، جانسىز ادامنىڭ كەسكىنىندەي ەلەستەدى. وقىعان گازەتى تىزەسىنىڭ ۇستىندە جاتىر، جەل ۇشىرىپ كەتپەس ءۇشىن شىنتاعىمەن باسىپ اپتى. اياعى جالاڭ اياق.
بالا شالدى وياتقان جوق، شىعىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ قايتا اينالىپ كەلسە، شال ءالى ۇيىقتاپ وتىر ەكەن.
- ۇيقىڭدى اش! - دەدى بالا وياتىپ، شالدىڭ سالبىراعان قولىن ونىڭ تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويدى.
شال كوزىن اشتى. ۇيقىسىنان تەز سەرگىپ، كۇلىمسىرەدى.
- نە اكەلدىڭ؟ - دەدى.
- تاماق اكەلدىم. قازىر اۋقاتتانامىز.
- قارنىم ونشا اشا قويعان جوق.
- كەلىڭىز، تاماقتانامىز. اشتان- اش بالىق اۋلاۋعا بولمايدى.
- مەن اش ءجۇرىپ تە بالىق اۋلاپ كورگەنمىن، - دەدى شال گازەتىن بۇكتەپ، ورنىنان تۇرەگەلە بەرىپ. ارقاسىنا جابىلعان ودەيالونى الماق بولىپ ەدى.
- كورپەشەنى قوزعاما، - دەدى بالا، - ءوزىم ءتىرى تۇرعاندا سەنى بالىق اۋلاۋعا اشتان اش جىبەرە قويماسپىن.
- وندا ءوزىڭدى ساقتاي ءبىل، عۇمىرىڭنىڭ ۇزاق بولۋىن ويلا، - دەدى شال - ال تاماعىڭ قايسى، نە جەيمىز؟
- قارا بۇرشاق قوسقان كۇرىش پەن قۋىرىلعان بانان بار، جانە پىسكەن سيىر ەتىن جەيمىز.
بالا تەرراستاعى كىشكەنە مەيرامحانادان مەتالل ىدىسپەن تاماق الىپ كەلگەن- ءدى. شانىشقى، پىشاق، قاسىقتى ءارقايسىسىن قول سۇرتەتىن ۇلبىرەك قاعازعا بولەك- بولەك وراپ، قالتاسىنا سالىپ اكەلگەن ەدى.
- مۇنىڭ ءبارىن كىم بەردى ساعان؟
- مەيرامحانانىڭ قوجايىنى مارتين بەردى.
- وعان العىس ايتۋ كەرەك.
- العىس ايتتىم، الا كوڭىل بولماي- اق قوي، - دەدى بالا.
- ءىرى بالىق ۇستاسام، ەڭ ەتى مول بولىگىن سوعان اكەپ بەرەرمىن- اۋ، - دەدى شال. - ونىڭ بىزگە ەتكەن جاردەمى جالعىز بۇل عانا ما؟
- ءيا، ءبىر عانا بۇل ەمەس.
- ەندەشە وعان بالىقتىڭ تەك ءبىر بولىگىن عانا بەرۋ از بولادى. ول بىزگە كوپ جاقسىلىق ەتكەن كىسى.
- وعان بۇگىن سىرا دا الىپ بەردىم.
- مەن كونسەرۆىلەنگەن سىرانى ءتاۋىر كورەمىن.
- بىلەمىن. ءبىراق، بۇگىن ول شىنىعا قۇيىلعان سىرا بەردى. شىنىسىن قايىرا وتكىزەمىن.
- وي، راحمەت ساعان، - دەدى شال - قانە، اۋقاتتانامىز با؟
مەن ساعان تاماقتانايىق دەپ مانا ايتتىم عوي، - دەدى بالا شالدى ەركەلەي كىنالاپ. - سەنى ۇستەل باسىنا قاشان كەپ وتىرار ەكەن دەپ كۇتۋدەمىن، تاماق سۋىپ قالماسىن دەپ، ىدىستىڭ قاقپاعىن دا اشپاي وتىرمىن.
- ال، تاماقتانالىق. جۋىنىپ الۋىم دا كەرەك ەدى- اۋ.
«قايدا بارىپ جۋىنباقسىڭ؟» دەپ ويلادى بالا. قۇدىق بۇل ارادان ەكى كۆارتال جىراق جەردە. «قارياعا سۋ ازىرلەپ، سابىن مەن جاقسى ورامال دا دايىنداپ قويۋىم كەرەك ەكەن. ەرتەرەك نەگە ويلامادىم مۇنى؟ بۇعان جاڭا كويلەك تە، قىستىق كۇرتە دە كەرەك، اياعىنا ءبىر اياق- كيىم جانە ۇستىنە جامىلاتىن ءبىر كورپە كەرەك».
- ەت ءدامدى ەكەن، - دەپ ماقتادى شال.
- ماعان بەيسبول تۇرالى اڭگىمەڭدى ايتشى، - دەدى بالا وعان ءوتىنىش قىپ.
- امەريكان ليگاسىندا، مەن ايتقانداي «يانكيلەر» ۇتىسقا يە بولۋلى، - دەپ، شال ءسوزىن سۇيسىنگەن رايمەن استادى.
- ءيا، سولاي، ءبىراق، بۇگىن ولاردى وماقاسىردى عوي.
- وقاسى جوق. ونىڭ ەسەسىنە ۇلى دي مادجيو ويىنعا قايتا قوسىلدى.
- ونىڭ ءبىر ءوزى ءبىر كوماندا ەمەس قوي.
- راس. ءبىراق ايقاستىڭ ناتيجەسىن سونىڭ ويىنى شەشەدى. ەكىنشى ليگادا برۋكليندىكتەر مەن فيلادەلفيالىقتار ايقاسۋدا، ويىننىڭ بارىسىنا قاراعاندا، برۋكليندىكتەر- ءدىڭ جەڭەتىن سىڭايى بار. ديك سايزلەردىڭ دوپتى قالاي تەپكەنى ەسىڭدە مە؟ اناۋ ەسكى پاركتە ويناعاندا ونىڭ دوپ تەبۋى عالامات بولدى عوي!
- وتە عاجاپ! ول دوپتى تەپكەندە، الىسقا شىرقاتىپ ۇشىرادى.
- ونىڭ تەرراسساعا كەلگەنى ەسىڭدە مە؟ مەن ونى وزىممەن بىرگە بالىق اۋلاۋعا شاقىرعىم كەپ، ءبىراق بۇل ويىمدى ايتۋعا باتا الماي، شاقىرىپ كەل دەپ ءوتىنىش قىلعانىمدا، سەن دە باتا الماعانسىڭ.
- ەسىمدە. جاسقانعانىم اقىلسىزدىق بولعان. ءبىزدىڭ شاقىرعانىمىزعا ول كونە كەتسە... سوندا نە بولار ەدى؟ وندا ولە- ولگەنشە ەستە ساقتالاتىن وقيعا بولار ەدى.
- شىركىن، ۇلى دي مادجيونى قاسىڭا ەرتىپ، تەڭىزدەن بالىق اۋلاۋعا ءبىر شىعار ما ەدى. جۇرت ونىڭ اكەسى بالىقشى بولعان دەسەدى. كىم بىلەدى، ول دا ءبىر كەزدە ءبىز سەكىلدى كەدەي بولعان شىعار، بىزدەن جەرىمەس ەدى.
- ۇلى سايزلەردىڭ اكەسى ەش ۋاقىتتا كەدەي بولماعان. ول كىسى مەندەي كەزىندە ەڭ مىقتى كوماندالاردا ويناعان.
- ال مەن سەندەي كەزىمدە افريكا جاعالاۋىنا ءجۇزىپ بارعان جەلكەندى كەمەدە يۋنعا ەدىم. كەشكىلىكتە تەڭىز جاعاسىنا شۇبىرىپ كەلگەن ارىستانداردى تالاي كورگەنمىن.
- مۇنى ماعان ايتقانسىڭ.
- نە جونىندە اڭگىمەلەسسەك ەكەن: افريكا جايىندا ما، الدە بەيسبول حاقىندا ما؟
- بەيسبول جونىندە اڭگىمەلەسەيىك. ماعان ۇلى دجون ماك- گراۋ تۋرالى ايتشى.
- ول دا باياعىدا ءبىزدىڭ تەرراسساعا كەلىپ- كەتىپ جۇرەتىن- ءدى. ءىشىپ السا ەشكىمگە ىرىق بەرمەيتىن. تەك بەيسبول عانا ەمەس، جۇيرىك اتتار جايىنداعى اڭگىمەگە دە قىزۋ ارالاسا كەتەتىن. ات بايگەسىنىڭ باعدارلاماسىن قالتاسىنان ءبىر تاستامايتىن، جۇيرىك اتتاردىڭ ەسىمدەرىن تەلەفونمەن دە ايتىپ بەرەتىن.
- ول - ۇلى باپكەر بولعان، - دەدى بالا. - ونى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلى جاتتىقتىرۋشى بولعان دەيدى ىلعي اكەم.
- ويتكەنى اكەڭ ونى ءجيى كورۋشى ەدى. ەگەر ءبىزدىڭ جاققا ديۋروشە دە جىلما- جىل كەلىپ- كەتىپ جۇرگەن بولسا، سەنىڭ اكەڭ ونى دا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلى باپكەر دەپ ساناعان بولار ەدى.
- سەنىڭشە قالاي، ەڭ ۇلى جاتتىقتىرۋشى كىم؟ ليۋك پە، الدە مايك گونسالەس پە؟
- مەنىڭشە، ول ەكەۋى ءبىر- بىرىنە پارا- پار.
- ال دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ جاقسى بالىقشى - سەنسىڭ.
- جوق- ءا. مەنەن دە اسقان بالىقشىلار بار، كوبىمەن جولداس بولعانمىن.
- وي ءتايىر- اي!- دەدى بالا. - دۇنيەدە جاقسى كىسىلەر، سونداي تاماشا بالىقشىلار از ەمەس شىعار. ءبىراق سەندەي ادام ەش جەردە جوق.
- راحمەت. بۇلاي دەپ ويلاعانىڭا قاتتى قۋانامىن. قارماعىما تىم ءىرى بالىق ىلىگە قويماس، ول ىلىكسە، سىر ءبىلدىرىپ الارمىن دا، سەنىڭ ماعان كوڭىلىڭ قاپ جۇرەر.
- بۇرىنعى كۇش- قۋاتىڭ بولسا سۋدا ونداي ءىرى بالىق قالماعان دا شىعار.
- ءالى مىقتىمىن دەپ ويلاعانمەن بۇرىنعى كۇش- قۋات قايدان بولسىن. ءبىراق ءادىس- ايلام مەن شىدامىم جەتەرلىك.
- سەن ەندى جاتىپ ۇيىقتا، تاڭعا دەيىن تىڭايىپ ال. ىدىس- اياقتى ءوزىم اپارىپ بەرەمىن.
- ماقۇل. سەن دە جاقسى جاتىپ، جايلى تۇر. تاڭەرتەڭ ءوزىم وياتارمىن.
- سەن مەنى وياتاتىن قوڭىراۋلى ساعاتسىڭ عوي، - دەدى بالا.
- قوڭىراۋلى ساعات بولاتىنىم - كارىلىكتەن عوي. قارتتاردىڭ سونشاما ەرتە وياناتىن سەبەبى نە دەيسىڭ؟ تىم بولماسا سو كۇندى ۇزارتۋ ءۇشىن وستەتىن بولار.
- بىلمەدىم. جاستاردىڭ كوپ ۇيىقتايتىنى، قاتىپ ۇيىقتايتىنى عانا ءمالىم ماعان.
- بۇل ماعان ايان، - دەدى شال، - سەنى ۋاقىتىندا وياتامىن.
- نەگە ەكەنىن قايدام، ءوزىمدى سەنەن باسقا بوگدە بىرەۋدىڭ وياتقانىن جاراتپايمىن. مەن سول بىرەۋدەن كەمدەي- اق.
- تۇسىنەمىن.
- جاقسى ۇيىقتا، اتا.
بالا شىعىپ كەتتى. بۇلار تاماقتى شىراق جاقپاي وتىرىپ- اق ىشكەن، شال قاراڭعى لاشىقتا شالبارىن شەشىپ، توسەگىنە كەلىپ جاتتى. شالباردى جۇمارلاپ بۇكتەپ، جاستىق ورنىنا باسىنا جاستاندى، گازەتتى دە سونىڭ اراسىنا تىعا سالدى. كورپەشەنى جامىلدى دا، كەرەۋەتكە توسەنىش رەتىندە جايىلعان گازەتتەردىڭ ۇستىنە كەلىپ جاتا كەتتى.
ول تەز ۇيىقتاپ قالدى، ءوزىنىڭ جاس كەزىندە كورگەن افريكاسى، ونىڭ سوزىلىپ جاتقان ساپ- سارى جاعالاۋى، كوزدى ۇيالتار شاڭقان قايىرى، بيىك جارتاستارى مەن قىزىل شاقات تاۋلارى تۇسىنە كىردى. ىلعي تۇندە تۇسىندە ول وسى افريكا جاعالاۋىنا كەلەتىن- ءدى، بيىك قاباققا دولدانا ۇرعان تولقىن شۋىن ەستيتىن، جەرگىلىكتى ادامداردىڭ قايىقتارىن سۇيرەلەپ قىرعا شىعارىپ جاتقانىن كورەتىن. كەمەنىڭ پالۋباسىنان اڭقىعان قارا ماي مەن كۇيىك ءيىسى، جاعادان تاڭعى سامال جەلپىپ اكەلگەن افريكا ءيىسى مۇرنىنا كەلەتىن ەدى.
ادەتتە وسى ءيىس مۇرنىنا كەلگەن كەزدە ويانىپ كەتەتىن ەدى دە، توسەگىنەن تۇرىپ، كيىنىپ، بالانى وياتۋعا جونەلەتىن- ءدى. افريكا جاعالاۋىنىڭ ءيىسى بۇگىن مۇرنىنا ەرتە كەلدى، شال مۇنىڭ ءتۇس ەكەنىن ۇعىپ، بيىك جارتاستاردىڭ شوشايىپ شىعىپ تۇرعان اپپاق ۇشار باسىن، كانار ارالدارىنىڭ تۇبەكتەرى مەن قويناۋلارىن كورگىسى كەپ، ۇيقى قۇشاعىندا قوزعالماي جاتا بەردى.
بۇرىن ونىڭ تۇسىنە قىم- قيعاش وقيعا، داۋىل، ايەل، جايىن بالىق، توبەلەس، سۇراپىل سايىس ءجيى ەنەتىن ەدى، ءوزىنىڭ جۇبايىن دا تۇسىندە ءجيى كورەتۇعىن. ەندى مۇنىڭ ءبىرى دە تۇسىنە كىرمەيتىن بولعان. ول تۇسىندە تەك الىستاعى ەلدەردى، تەڭىزدىڭ جاعاسىنا كەلگەن ارىستاننىڭ كۇشىكتەرىن عانا كورىپ ءجۇردى. قارا كولەڭكەلەنگەن كەشكى شاقتا ارىستاننىڭ كۇشىكتەرى مىسىقتىڭ بالالارى سەكىلدى ءبىرىن- ءبىرى تىستەلەپ، دومالاپ- اۋناپ وينايدى؛ شال بۇلارعا قىزىعىپ، ءسۇيسىنىپ قارايدى، ءوزىنىڭ قاسىنداعى بالانى قانداي جاقسى كورسە ءدال سونداي سەزىممەن قارايدى، ال ءبىراق وسى بالا شالدىڭ تۇسىنە ءبىر ەنىپ كورگەن جوق-تى.
شال كەنەت ويانىپ كەتتى، اشىق تۇرعان ەسىكتەن اسپانداعى ايعا كوز سالدى دا، باسىنا جاستاعان شالبارىن الىپ كيدى. لاشىقتان شىعىپ دارەت سىندىردى دا، بالانى وياتپاق بولىپ، جولمەن جوعارى قاراي قوزعالدى. تاڭعى سالقىن اۋادان دەنەسى ازداپ توڭازيىن دەدى. ءبىراق بۇل كۇيدىڭ ونشا ۇزاققا سوزىلماسىن بىلەدى. سالدەن كەيىن قايىققا وتىرىپ، قولعا ەسكەك العاننان سوڭ دەنەسىنىڭ دىز- دىز قايناپ جۇرە بەرەتىنى وزىنە ايان.
بالانىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگى اشىق تۇر ەدى، شال جالاڭ اياعىم ەپتەپ باسىپ، ىشكە كىردى. بالا الدىڭعى بولمەدەگى كەرەۋەتتە ۇيىقتاپ جاتقان- دى. تەرەزەدەن بولار- بولماس اي جارىعى ءتۇسىپ تۇر. شال بالانىڭ قاسىنا كەپ، سيراعىنان اقىرىن عانا قىسىپ ۇستادى؛ بالا ۇيقىسىنان ويانىپ، شالقاسىنا اۋناپ ءتۇسىپ، بۇعان كوزىن اشىپ قاراعان كەزدە عانا قاريا قولىن بوساتىپ، باسىن يزەدى، بالا كەرەۋەتتىڭ قاسىنداعى ورىندىق ۇستىنە قويعان شالبارىن الىپ، توسەگىندە وتىرىپ كيدى.
شال سىرتقا بەتتەگەندە، بالا ونىڭ سوڭىنان ەرە شىقتى. ول ءالى ۇيقىسىن اشا الماي تۇر ەدى.
- كەشىرىم ەت، - دەدى شال بالانى يىعىنان قۇشاقتاپ.
- و نە دەگەنىڭ. ەرتە تۇرۋ - ءبىزدىڭ ەركەك زاتىنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان عوي. بۇعان لاج جوق.
ولار جولمەن تومەندەپ، شالدىڭ لاشىعىنا قاراي بەتتەپ ەدى. جەلكەن ورالعان دىڭگەكتەرىن يىقتارىنا ساپ كوتەرىپ كەلە جاتقان جالاڭ اياق ادامدار قاراڭعى جول بويىندا الدارىنان كوپ ۇشىراستى.
لاشىققا كەلگەن سوڭ قارماقباۋلار سالىنعان سەبەتتى جانە گارپۋن مەن باگوردى بالا الدى دا، جەلكەن ورالعان دىڭگەكتى كوتەرىپ aپ شال يىعىنا سالدى.
- كوفە ىشەسىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى بالا.
- اۋەلى قۇرال- جابدىقتى قايىققا جەتكىزەلىك، كوفەنى سوسىن ىشەرمىز.
بالىقشىلار تاماقتاناتىن شاعىن اسحانا وتە ەرتە اشىلاتىن ەدى، شال مەن بالا اسحانادان كونسەرۆىنىڭ قالبىرىمەن كوفە ءىشتى.
- اتا، تۇندە جاقسى ۇيىقتادىڭ با؟ - دەپ سۇرادى بالا. - ءوزى ۇيقىسى شايداي اشىلسا دا، ەسىنەڭگىرەپ وتىردى.
- وتە جاقسى ۇيىقتادىم، مانالين. بۇگىن ولجالى قايتارمىن دەپ ويلايمىن.
- بۇعان ءسوز جوق، - دەدى بالا. - ال ەندى مەن ۋادە ەتكەن بالىقتارىمدى الىپ كەلەيىن. ءبىزدىڭ قايىقتىڭ يەسى قۇرال- جابدىقتارىن ءوزى الىپ كەلەدى. ول ءوزىنىڭ زاتتارىن باسقا بىرەۋدىڭ كوتەرىسكەنىن جاقتىرمايدى.
- ال، ءبىز ونداي ەمەسپىز. قۇرال- جابدىقتى مەن ساعان بەس جاسىڭنان باستاپ- اق كوتەرۋگە بەرە بەرگەم.
- بىلەمىن، - دەدى بالا. - كىشكەنە وتىرا تۇرشى، قازىر كەلەم. تاعى كوفە ءىش. بىزگە قارىزعا بەرەدى مۇندا.
ول سۋ جاعاسىنىڭ مارجانداي جىلتىراعان ۋاق مايدا تاستارىن جالاڭ اياعىمەن سۋدىرلاتىپ، جەم بالىق ساقتايتىن توڭازىتقىشقا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
شال كوفەنى اسىقپاي ءىشتى. كوفەگە قازىر جاقسىلاپ تۇرىپ قانىپ الماق، ويتكەنى، وسىدان كەيىن بۇگىن ءنار تاتپايتىنى وزىنە ايان. Ac قامداۋ، تاماق ءپىسىرۋ دەگەننەن ول ابدەن جالىققان ەدى، بالىق اۋلاۋعا شىققاندا ەشقاشان دا جولازىق المايتىن- دى. قايىعىنىڭ تۇمسىق جاعىنا اپارىپ ءبىر قۇمىرا سۋ قويادى، كەشكە دەيىنگى قورەگى - سول سۋ عانا.
بالا قاعازعا وراپ بالىق الىپ كەلدى.
ەكەۋى تار سوقپاقپەن تومەن قۇلديلاپ، اياقتارىمەن باسقان جەرىنىڭ قۇمداق توپىراعىن سۋسىتا، سۋعا قاراي بەت الدى. قايىقتى تۇرعان ورنىنان ءسال كوتەرە يتەرىپ سۋعا ءتۇسىردى.
- اتا، جولىڭ بولسىن، ولجالى قايت!
سەنىڭ دە جولىڭ بولسىن.
شال ەسكەكتىڭ بەلىندەگى تۇزاقشا ءجىپتى قايىقتىڭ ەرنەۋىنە قاعىلعان تۇتقاعا ءىلدى دە، قاراڭعىدا قايىعىن اقىرىن جىلجىتىپ قويناۋدان شىعارا بەردى. وزگە تۇستارداعى قايىقتار دا ءجۇزىپ شىقتى؛ اي تاۋدىڭ ىعىنا جاسىرىنىپ، توڭىرەك قاراڭعى تارتىپ تۇرعاندىقتان، بۇل قايىقتاردى شال كورە المادى، ءبىراق ەسكەكتەردىڭ سىقىرلاپ، سۋدى ەسكەنى وعان انىق ەستىلدى.
اندا- ساندا، بىردە انا، بىردە مىنا قايىقتان بالىقشىلاردىڭ سويلەگەن ۇندەرى قۇلاققا كەلەدى. دەگەنمەن كوپ قايىق جىم- جىرت، و جاقتان تەك ەسكەكتىڭ شولپىلى عانا ەستىلىپ تۇر. قويناۋدان ۇزاڭقىراپ شىققان سوڭ قايىقتار جان- جاققا بىتىراي باستادى، ءار بالىقشى ءوزىنىڭ بالىق ۇستارمىن دەپ دامەلەنگەن جاعىنا قاراي بەت تۇزەدى.
شال جاعادان ۇزاپ كەتۋگە كۇنى بۇرىن ۇيعارىم قىلعان بولاتىن؛ ول مۇحيتتىڭ تاڭعى سالقىن سامالىن بەتكە الىپ، تەڭىزدىڭ ورىنە قاراي تۇرا تارتا بەردى. ايدىننىڭ، بالىقشىلار «ۇلكەن قۇدىق» دەپ اتايتىن تۇسىنان ءجۇزىپ ءوتىپ بارا جاتقاندا، شالدىڭ كوزىنە سۋ تۇبىندە جالتىراعان بالدىر شالىندى. وسى تۇستا سۋدىڭ تەرەڭدىگى، تەڭىز ولشەمىمەن ەسەپتەگەندە، جەتى ءجۇز ساجەنعا جەتىپ، سۋدىڭ ءتۇبى كىلت شۇڭقىرايىپ كەتەتىن دە، تولقىعان سۋ سول شۇڭعىلعا كيلىگىپ، ءيىرىم جاسايتىن، سول سەبەپتى بۇل اراعا نە ءبىر الۋان بالىقتار ءۇيىرىلىپ جيىلىپ قالاتىن- دى. مايدا بالىقتار مەن شاياندار بىقي قاپتاپ، سۋدىڭ ەڭ تەرەڭ جەرلەرىنە شايان تەكتى جاندىكتەر - كاراكاتيتسالار تولىپ كەتەتىن؛ بۇلار تۇندە سۋ بەتىنە قالقىپ شىعاتىن دا، تەڭىزدىڭ كەزبە بالىقتارىنا جەم بولاتىن.
شال تاڭنىڭ جاقىن ەكەنىن سەزدى، قايىعىن اقىرىن عانا ەسىپ كەلە جاتتى، ءبىر مەزگىلدە قۇلاعىنا دىرىلدەگەن ءبىر دىبىس شالىندى. بۇل دىبىس - سۋدان ىرشىپ شىعىپ، قاتقىل قاناتىمەن اۋانى ءتىلىپ ۇشىپ بارا جاتقان قاناتتى بالىقتىڭ سۋىلى ەدى. شال قاناتتى بالىقتاردى جانىنا ءبىر ءتۇرلى جاقىن كورەتىن، ولار مۇنىڭ مۇحيتتاعى اياۋلى دوستارى ەدى. ول قۇستاردى، اسىرەسە، جەم ىزدەپ، ءبىراق تابا الماي، ىلعي شارق ۇرىپ ۇشىپ جۇرەتىن ءناپ- نازىك، كىپ- كىشكەنتاي تەڭىز قارلىعاشتارىن قاتتى ايايتىن. «جىرتقىشتارىن ءھام ءىرى، مىقتى قۇستاردى ەسەپتەمەسەك، كوپشىلىك قۇستىڭ كۇنكورىسى ءبىزدىڭ كۇنكورىسىمىزدەن گورى اۋىرىراق- اۋ، - دەپ ويلايتىن. - مۇحيتتىڭ كەيدە بۇرقىراپ دولدانىپ كەتەتىنى بار، قۇستاردى مىنا تەڭىز قارلىعاشى سەكىلدى ەتىپ، نازىك قىپ، ءالسىز عىپ نەگە جاراتتى ەكەن؟ مۇحيتتا مەيىرىم دە مول، ءارى عاجاپ سۇلۋ، ءبىراق، كەيدە ول قاھارىنا ءمىنىپ الادى. سۋ بەتىن شارلاپ جەم ىزدەپ، ءالسىز، جالىنىشتى داۋىسپەن ءۇن سالىپ ۇشىپ جۇرگەن قۇستار مۇحيتقا تەڭ كەلە مە، ولار تىم نازىك قوي».
شال تەڭىزدى ىلعي ىشىنەن «لا مار» دەپ اتايتىن؛ تەڭىزدى جاقسى كورەتىن يسپاندىقتار وسىلاي دەيتىن- ءدى. كەيدە سول جۇرتتىڭ تەڭىزدى جاقسى كورە تۇرىپ، جاماندايتىنى دا بار، ءبىراق مۇندايدا ءسوزدى ءارقاشان ايەلدەر اۋەنىنە كەلتىرىپ، جىڭىشكەرتىن ايتادى. قارماقتارىنىڭ باۋلارىنا قالتقى ورنىنا سۋعا باتپايتىن كەسپەلتەك زات - بۋي بايلاپ الىپ، اكۋلانىڭ باۋىر ەتىنىڭ قىمبات كەزىندە ساتىپ العان موتورلى قايىقتارىمەن جۇرەتىن جاس بالىقشىلار تەڭىز دەگەن ءسوزدى ەركەك اۋەنىنە سالىپ، جۋانداتىپ، يسپانشا «ەل مار» دەپ اتايتىن. ولار تەڭىز جايىن اڭگىمە ەتكەندە، تەڭىزدىڭ شالقارلىعىن ايتىپ ەسىلەتىن، كەيدە ونى باقتالاسىنداي، كەيدە ءتىپتى دۇشپانىنداي كورىپ تە سويلەيتىن. ال، شال تەڭىزدى ەرەكشە قاسيەتتەپ، ونى - مەيىرى تۇسسە مول راقىمىن توگەتىن، مەيىرى تۇسپەسە، سىرت اينالىپ كەتەتىن ايەلگە عانا ۇقساتۋشى ەدى، تەڭىز بۇرق- سارق ەتىپ دولدانسا، كوبىگىن شاشسا، امالىڭ قايسى، ونىڭ تابيعاتىنىڭ ءوزى سونداي. «اسپانداعى اي تەڭىزدى ارۋداي بالقىتىپ تەربەتەدى»، - دەپ ويلادى شال.
ول قايىقتى ءبىر قالىپپەن اقىرىن عانا ەسىپ كەلە جاتتى. كەيبىر يىرىمدەردىڭ تۇسى بولماسا،
سۋدىڭ بەتى جاي عانا قىبىرلاپ، مۇحيت باياۋ عانا تەربەلىپ جاتىر ەدى. شال قايىقتى تولقىننىڭ ىڭعايىمەن ىققا قاراي جۇزدىرگەندىكتەن، قولىنا كۇش كوپ تۇسپەي، ەسكەكتى ەركىن سەرمەپ وتىردى. تاڭ بىلىنە باستادى. جەتسەم دەگەن مەجەسىنەن ۇزاڭقىراپ كەتكەنىن سوندا بارىپ اڭعاردى قارت.
ء»بىر اپتا بويى تەرەڭ جەرلەردەن ەشتەڭە ۇستاي المادىم، - دەپ ويلادى شال. - بۇگىن بونيتو مەن الباكورە بالىقتارىنىڭ قالىڭ جەرىنە قارماق سالىپ ءبىر كورەيىن. ول ماڭدا الىپ جايىن ءجۇزىپ ءجۇرۋى دە مۇمكىن ەمەس پە؟ «
تاڭ ءالى اتقان جوق، شال جەم شانشىلعان قارماقتارىن سۋعا سەرپىپ تاستادى دا، تولقىننىڭ ىڭعايىمەن اقىرىن عانا جۇزە بەردى. جەم شانشىلعان قارماقتىڭ ءبىرى - تەڭىز ولشەمىمەن العاندا، قىرىق ساجەن تەرەڭدىككە بويلادى دا، ەكىنشىسى - جەتپىس بەس، ءۇشىنشىسى - ءجۇز، ءتورتىنشىسى - ءجۇز جيىرما بەس ساجەن تەرەڭدىككە جەتتى. ءار قارماقتىڭ ساباعى كىشىرەك بالىقتىڭ ىشىنەن وتكىزىلىپ، جان- جاعىنان بۋىلىپ، تىگىلىپ تاستالعان ەدى دە، ءدال يمەك ۇشتارىنا اق شاباقتار شانشىلعان بولاتىن. قارماقتىڭ ۇشكىر تارماعىنا ەكى كوزىنەن تۇيرەلگەن اق شاباقتار مويىنعا تاعىلعان القا سەكىلدى ءتىزىلىپ جالت- جۇلت ەتىپ تۇرعان. تاقاۋ كەلگەن جايىن بولسا، جاس بالىقتىڭ ەتىنىڭ بۇرقىراعان ءتاتتى يىسىنە ەلتىمەۋى مۇمكىن ەمەس.
بالانىڭ بەرگەن ەكى جايىن بالىعىن شال باۋى ەڭ ۇزىن قارماعىنا شانشىپ، قالعان ەكى قارماعىنىڭ بىرىنە كوگىلدىر ءتۇستى ۇلكەن ماكرەل، ەكىنشىسىنىڭ ۇشىنا سارعىل ءتۇستى ۋمبريتسا ىلگەن. بۇل جەمدەرىن سۋعا كەشە دە سالعان ەدى، سوندا دا ءالى بۇزىلعان جوق، قارماقتىڭ ءدال ۇشىنا تۇيرەلگەن اق شاباقتار سول جەمدەرگە حوش ءيىس تاراتىپ، جايناتىپ، جارقىلداتىپ جىبەردى. جۋاندىعى قارىنداشتاي ءار قارماقباۋدىڭ استىنان سولقىلداق شىبىق تىرەلىپ قويىلعان، جەمگە بالىق سوقتىعا قالسا- اق، شىبىق يىلمەك؛ ءار قارماقتىڭ باۋىنا ەكى- ەكىدەن شۋماق ءجىپ ساباقتالعان، ءار شۋماقتىڭ ۇزىندىعى - قىرىق ساجەن. بۇل شۋماقتاردى باسقا شۋماقتارعا جالعاۋعا بولادى، سوندا باۋ ۇزارا تۇسەدى دە، قارماققا ىلىنگەن جايىندى، ەگەر قاجەتى بولسا، ءۇش ءجۇز ساجەننەن دە ارىگە جىبەرە بەرۋگە بولادى.
شال ەندى سولقىلداق شىبىقتار ءيىلىپ قالماس پا ەكەن دەپ باقىلاپ وتىر، قارماقتىڭ باۋلارى تۇرا سوزىلىپ، تەرەڭگە ءتۇزۋ بويلاۋىن قاداعالاپ، ەسكەكتى اقىرىن عانا ەستى. اعارىپ تاڭ دا اتىپ، كۇن شىعۋعا تاياۋ قالدى.
كۇننىڭ كوزى تەڭىز بەتىنەن ءسال كوتەرىلگەن كەزدە، شالعا وزگە قايىقتار دا ايقىن كورىندى؛ بۇلار تومەنىرەكتە ەدى، كەڭ تاراپقا شاشىراي شىققانمەن جاعادان ۇزاماعان بولاتىن. ساۋلەسى سۋدا قۇبىلىپ ويناپ، كۇن نۇرى توگىلە ءتۇستى. كۇننىڭ كوزى ءسال بيىكتەپ كوتەرىلگەن كەزدە ونىڭ سۋعا شاعىلىسقان شۇعىلاسى كوزدى اۋىرتتى. شال سۋ بەتىنىڭ قۇبىلىسىنا قاراماۋعا تىرىسىپ، ەسكەگىن ەسە بەردى. قارماعى بويلاعان قاراكوك تۇڭعيىققا قادادى كوزىن. ونىڭ قارماعىنىڭ باۋلارى باسقا بالىقشىلاردىكىندەي كولبەڭدەمەي، تەرەڭگە ىلعي ءتۇزۋ تارتىلىپ كەتەتىن ەدى دە، قارماعىنىڭ ۇشتارىنا شانىشقان جەمى بالىقتى تەرەڭنەن، شالدىڭ وسى مەجەدەن سوعار- اۋ دەگەن جەرىنەن توساتىن. وزگە بالىقشىلار قارماقتارىنىڭ باۋلارىن سۋدىڭ اعىنىمەن قالقىتىپ جىبەرە بەرەتىن، كەيدە ولارىن ءجۇز ساجەنگە دەيىن شۇبالتىپ سوزىپ تاستاعاندا دا تەرەڭدىگى الپىس ساجەن تۇستا عانا جۇرەتىن- ءدى.
«قارماقتى ءدال- اق سەرپىپ سالامىن. تەك جولىم بولماي ءجۇر، - دەپ ويلاپ ءوتتى شال. - ءبىراق، كىم بىلەدى؟ مۇمكىن، بۇگىن ءبىر ىرىزدىق بۇيىرار. ءبىر كۇننەن ءبىر كۇننىڭ ايىرماسى بار عوي. ارينە، كۇندە جولىڭ بولعانعا نە جەتسىن. مەن ءوزىم داندايسىمايتىن كىسىمىن. باقىت قونسا، وعان شالقىپ- تاسىپ كەتپەس ەم.
كۇننىڭ كوزى بيىكتەپ، ساسكە بولدى. ەندى شىعىس جاققا قاراعاندا، كۇن كوزدى ونشا اۋىرتا قويمادى. شالعا ەندى تومەنگى جاقتان تەك ءۇش قايىق قانا كورىندى، ولار تىم ەتەكتە تۇرعان سەكىلدەندى، ءتىپتى جاعادان بەرى جىلجىماعان سياقتاندى.
«شىعىپ كەلە جاتقان كۇن شۇعىلاسى كوزىڭە شاعىلىسقاندا جانارىڭ ءتۇيىلىپ اۋىرادى، مەن بۇل كۇيدى ءومىر بويى باستان كەشىپ كەلەمىن، - دەپ ويلادى شال. - سوندا دا كوزىم جاقسى كورەدى. كەشكىلىكتە كۇن كوزىنە تۇرا قاراي الامىن. كۇننىڭ نۇرى بۇل كەزدە تاڭەرتەڭگىسىنەن دە گورى وتكىر، سوندا دا كوزىم اۋىرمايدى. ال، تاڭەرتەڭگى كۇن شۇعىلاسى كوزىمدى اۋىرتادى».
شال ءدال وسى ساتتە ءوزىنىڭ قارسى الدىڭدا، اسپاندا، ۇزىن قارا قاناتىن كەرە جايىپ، دوڭگەلەنە اينالىپ جۇرگەن تەڭىز قۇسى - فرەگاتتى كوردى. قۇس ءبىر مەزەتتە قاناتىن كەيىن سەرپىپ تاستاپ، سۋعا ءشۇيىلىپ ءتۇستى دە، ىلە كولبەي كوتەرىلىپ، توبەدە قايتادان دوڭگەلەندى.
- جەمىن كوردى. تەككە ءشۇيىلىپ جۇرگەن جوق، - دەدى شال.
ول قايىعىن قۇستىڭ شىر اينالىپ جۇرگەن جاعىنا قاراي بۇرىڭقىراپ، ءبىر قالىپپەن اقىرىن عانا ەستى. قارماقباۋلارىنىڭ تەرەڭگە تىك بويلاۋىن اسىقپاي قاداعالادى. ءبىراق سوندا دا قايىق تولقىننان ءسال وزا بەردى، ەسكەكتى ءبىر قالىپپەن ءتۇزۋ ەسىپ وتىرسا دا، شالدىڭ قازىرگى قيمىلى الگى قۇس كورىنگەنگە دەيىنگىدەن گورى شيراقتاۋ ەدى.
فرەگات بيىكتەپ كوتەرىلىپ، قاناتىن قاقپاي قالىقتاپ، تاعى دا شىر اينالىپ ءجۇر. ءبىر مەزەتتە قۇس سۋعا ءشۇيىلىپ ءتۇسىپ ەدى، سول ساتتە سۋدان ىرشىپ شىعىپ، تەڭىزدىڭ ءتوسىن سىزا ىشقىنا سۋىلداي جونەلگەن قاناتتى بالىقتى شالدىڭ كوزى شالىپ قالدى.
- ماكرەل. دوبالداي التىن ماكرەل، - دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول.
ەسكەگىن سۋدان شىعاردى دا، قايىقتىڭ تۇمسىق جاق تۇبىنەن ءبىر قارماق باۋىن الدى. مۇنىڭ ۇشىندا جىڭىشكە سىممەن بەكىتىلگەن، باسىنا شاباق شانشىلعان يمەك ىلگەك بار ەدى. شال قارماقتى سۋعا سالدى دا، باۋدى ەكىنشى ۇزىن قايىقتىڭ ارتقى جاعىنا ورناتىلعان شىعىرشىققا بايلادى. سودان سوڭ تاعى دا ءبىر قارماققا جەم شانشىپ، مۇنى قايىقتىڭ تۇبىنە، كولەڭكەگە قويدى. سوسىن قولىنا ەسكەگىن الدى دا، بۇل كەزدە جەمىن اڭدىپ تومەن قالىقتاي ۇشقان ۇزىن قارا قاناتتى قۇستى قايتادان باقىلاۋعا كىرىستى. قۇس قاناتىن كەيىن سەرپىپ، سۋعا تاعى دا ءشۇيىلىپ ءتۇسىپ ەدى، بۇل جولى دا قاناتتى بالىقتى ىلە الماي، ونىڭ سوڭىنان قۇر دالبالاقتاپ قالدى. شال سۋ بەتىنىڭ ءسال عانا تومپايىپ كوتەرىلگەنىن بايقادى، بۇل - قۇستان ۇركىپ قاشقان بالىقتى اڭدىپ كەلە جاتقان التىن ماكرەل ەدى. قاناتتى بالىق سۋعا تۇسە بەرگەن كەزىندە، ءدال استىنان تاپ بەرۋ ءۇشىن ماكرەل ونىڭ جولىن كەس- كەستەي ۇمتىلدى.
«بۇل تۇستا ماكرەل قاپتاپ جۇرگەن بولۋى كەرەك، - دەپ ويلادى شال. - ولار شاشىراي ءجۇزىپ ءجۇر، قاناتتى بالىقتىڭ ولاردان امان قۇتىلۋى ەكىتالاي. ال، فرەگات ونى ءبارىبىر ۇستاي المايدى، ويتكەنى قاناتتى بالىق ول ءۇشىن ءىرى سوعادى، ءارى بۇل ۇشقىر بالىق، شالدىرمايدى وعان».
شال قاناتتى بالىقتىڭ سۋدان ءبىر سەكىرىپ، ءبىر سۇڭگىپ، ۇشا قاشقانىن، قۇستىڭ ونى ىلگىسى كەپ قالبالاق قاققانىن باقىلاپ وتىر. «ماكرەل مەنەن ۇزاپ كەتتى. بۇل تىم شاپشاڭ جۇزەتىن، ىلەزدە ۇزاپ كەتەتىن بالىق قوي، - دەگەن وي كەلدى قارياعا. - دەگەنمەن ماعان ۇيىرىنەن ءبولىنىپ شىققان ءبىر ماكرەل كەزىگەر، ماعان بۇيىراتىن جايىن بالىق تا وعان تاياۋ جەردە جۇرگەن بولار. ايتەۋىر ءبىر جەردە ءجۇزىپ ءجۇرۋى حاق قوي».
الىس قالعان جاعالاۋ كوزگە ۇزىن جاسىل سىزىق سياقتانىپ ەلەستەدى، ونىڭ ارعى جاعىنان كوگىلدىر توبەلەر قاراۋىتىپ تۇردى، كوكجيەكپەن استاسقان بۇلتتار شۇباتىلعان تاۋ تىزبەگى سەكىلدى. تەڭىز بەتى قاراكوكشىلدەنىپ، تۇڭعيىقتانا بەردى. شال سۋ بەتىنە قاراپ ەدى تولقىنمەن بىرگە تەربەلە قالقىعان بالدىرعا، كۇننىڭ سۋعا شاعىلىسىپ مىڭ قۇبىلعان ساۋلەسىنە كوزى ءتۇستى. ول مانادان قارماعىمنىڭ باۋلارى تەرەڭگە تىك بويلادى ما دەپ قاداعالاپ كەلەدى، ماڭايى تولعان بالدىر بولعانىنا قۋاندى، مۇنداي تۇستاردا بالىق بولارى حاق. كوكجيەككە ىسىرىلعان اق بۇلتتار دا، كۇن كوزىنىڭ بيىكتەپ كوتەرىلگەن كەزدەگى سۋدا ويناعان عاجايىپ ساۋلەسى دە كۇن رايىنىڭ جاقسى بولار قالپىن اڭعارتادى. قۇس ۇزاڭقىراپ كەتتى؛ كوزگە ەندى ەش نارسە كورىنبەيدى؛ سۋ ۇستىندە سارعايعان شۋدا- شۋدا بالدىر عانا قالقىپ بارادى: قايىققا تاقاۋ جەردە ۇيىعان قۇيقا سەكىلدى ىركىلدەگەن، ۇرگەن قۋىق ءتارىزدى تورسيعان، كوگىلدىر ءتۇستى ماقۇلىق - فيزاليا ءجۇزىپ بارا جاتتى. فيزاليا ءبىر قىرىنا اۋدارىلىپ ءتۇستى دە، سودان كەيىن اۋەلگى قالپىنا قايتا كوشتى. ول كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، جالتىلداپ، جىبىرلاعان ۇزىن اياقتارى سۋ بەتىندە شۇباتىلىپ ءجۇزىپ بارا جاتتى.
- اح، وڭباعان! - دەدى شال.
ول ەسكەگىن اقىرىن ەسىپ وتىرىپ، تەرەڭگە كوزىن قاداپ ەدى، تۇستەرى فيزاليانىڭ جىبىرلاعان اياقتارىنىڭ ءتۇسى سەكىلدى كىپ- كىشكەنتاي كوگىلدىر بالىقتاردى كوردى. بۇل تيتتەي بالىقتار تولقىنعا ىققان فيزاليانىڭ تاساسىندا، ونىڭ ۇزىن اياقتارىنىڭ اراسىندا ءجۇزىپ ءجۇر. فيزاليانىڭ ۋى بۇلارعا دارىمايدى. ال ادامعا فيزاليانىڭ قىرسىعى مول: قارماقتىڭ باۋىنا ۇزىن اياقتارىمەن شىرماتىلىپ جابىسىپ السا، جۋىر ماڭدا ايىرىلمايدى؛ شال قارماققا ىلىنگەن بالىعىن سۋدان شىعارىپ العانشا، ەكى قولى ىلعي شىنتاعىنا دەيىن ۇيقىداي بوپ ءبورتىپ شىعا كەلەتىن- ءدى، بۇل - فيزاليانىڭ ۋىنىڭ زاردابى. ونىڭ ۋى تيگەن جەر قامشىنىڭ ۇشى تيگەندەي دىزىلداپ شىعا كەلەدى.
فيزاليا ءتۇسى مىڭ قۇبىلىپ، سۋ بەتىندە قالقىپ بارا جاتقاندا اسا ادەمى كورىنەدى. تەڭىزدىڭ وسى ءبىر ەڭ زۇلىم ماقۇلىعىن دۇڭكيگەن تەڭىز تاسباقاسى جالماعانىن شالدىڭ تالاي كورگەنى بار. فيزاليانى الىستان بايقاعان تاسباقا ونىڭ قارسى الدىنان جاقىنداپ كەلەتىن دە، ۋى دارىماس ءۇشىن كوزىن جۇمىپ جىبەرىپ، فيزاليانى شۇباتىلعان اياقتارىمەن قوسا، تۇتاس جالماپ قوياتىن. شال بۇل كورىنىسكە سۇيسىنە قارايتىن؛ ءوزى ىلعي ۇرگەن قۋىق ءتارىزدى وسى ماقۇلىقتىڭ تورس- تورس ەتىپ جارىلعانىن قىزىق كورىپ، داۋىلدى كۇنى كوكجال تولقىن جاعاعا شىعارىپ تاستاعان فيزاليانى كۇس- كۇس وكشەسىمەن قاساقانا كەپ باساتىن- دى.
شال تەڭىزدىڭ جاسىل تاسباقاسىن جاقسى كورەتىن، مۇنى ءتۇسىنىڭ ادەمىلىگى، قوزعالىسىنىڭ شيراقتىعى ءۇشىن جانە باعاسىنىڭ قىمباتتىعى ءۇشىن ۇناتاتىن؛ ال، فيزاليانى كوزىن جۇمىپ تۇرىپ جالمايتىن، اڭگىلەۋ، قيمىلى ەبەدەيسىز، بيسسا دەپ اتالاتىن، ءۇستى سارى ساۋىتپەن قاپتالعان دۇڭكيگەن سارعىلت تاسباقانى ول ونشا ءتاۋىر كورمەيتىن- ءدى.
تەڭىز تاسباقاسىن اۋلاۋشىلارمەن بىرگە كوپ جىل قاتارىنان كاسىپ قىلعان كىسى بولسا دا، بۇ شال تەڭىز تاسباقاسىنا ءوش ەمەس ەدى. ول بۇلاردى ايايتىن؛ ءتىپتى ۇزىندىعى قايىققا پارا- پار كەلەتىن، سالماعى ءبىر تونناعا جەتەتىن، تەرىسى قالىڭ، تەڭىزدىڭ لۋت دەپ اتالاتىن ءىرى تاسباقالارىنا دا جانى اشيتىن.
جۇرتتىڭ كوبى تەڭىز تاسباقاسىن ايامايدى، تاسباقانى ءولتىرىپ، ەتىن پارشا- پارشا عىپ تاستاعاندا دا ونىڭ جۇرەگى كوپكە دەيىن سوعىپ جاتاتىنىن بىلە بەرمەيدى سول جۇرت. «مەنىڭ دە جۇرەگىم سول تاسباقانىڭ جۇرەگىندەي عوي، - دەپ ويلادى شال، - قول- اياعىم دا تاسباقانىڭ اياعىنداي». شال وزىنە ءال ءبىتىرۋ ءۇشىن تەڭىز تاسباقاسىنىڭ اپپاق جۇمىرتقاسىن جەيتىن ىلعي. ءىرى جايىنداردىڭ سۋدا كوپ جوڭكىلەتىن كەزى - قىركۇيەك، قازان ايلارىندا قۋاتتى بولۋ ءۇشىن بۇكىل مامىر ايىنىڭ ءون بويىندا جەيتىنى - سول جۇمىرتقا بولاتىن.
جانە بالىقشىلاردىڭ قۇرال- سايمانى ساقتالاتىن سارايداعى ۇلكەن بوشكەدە تۇراتىن سۇيىق مايدان - اكۋلانىڭ ەرتىلگەن باۋىر مايىنان كۇندە ءبىر شاشكەسىن ءىشىپ الاتىن- دى شال. بۇل مايدان بالىقشىنىڭ قاي- قايسىسى بولسا دا، تابەتى شاپسا، بارىپ ىشۋىنە بولاتىن. بالىقشىلاردىڭ كوبى مايدىڭ ءدامىن ۇناتپايتىن ەدى، ءبىراق، ىدىسقا قۇيىپ الىپ ىشكەن كەزدە، ءدامى ونشا جامان دا كورىنبەيتىن: سۋىقتان، كوزدىڭ اۋىرۋىنان ساقتاۋعا بۇل مايدىڭ سەبى كوپ.
شال اسپانعا كوز سالىپ ەدى، فرەگاتتىڭ تەڭىز ۇستىندە قايعادان ءۇيىرىلىپ جۇرگەنىن كوردى.
- بالىقتى اڭدىدى، - دەپ ءۇن قاتتى شال
سۋ بەتى تىنىش ەدى، ىرشىپ سەكىرگەن قاناتتى بالىق كورىنبەدى، ماڭايدان ۇساق بالىقتار دا بايقالمادى. ءبىر مەزەتتە سۋدان ىتقىپ شىعىپ، جالت ەتىپ اۋدارىلىپ، تومەن قۇلديلاي سۇڭگىگەن كوك جون بالىق - جايىندى شالدىڭ كوزى شالىپ قالدى.
كۇمىستەي جىلتىراعان ءتۇسى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ جالت ەتە قالعان بۇل بالىقتىڭ سوڭىنان باسقا جايىندار دا جارق- جارق ەتىپ، ايىر قۇيرىقتارىمەن سۋدى سالىپ قاپ، ءبىر كىشكەنە بالىققا سەكىرە اتىلىپ، ءبارى سونى جابىلا قۋدى.
«ەگەر بۇلار اسا شاپشاڭ ءجۇزىپ كەتپەسە، بۇكىل توبىن قۋىپ كەتەر ەدىم»، - دەپ ويلادى شال. جايىنداردىڭ سۋدى بۇرقىلداتىپ سەكىرگەنىنە، بۇلاردان جان ساۋعالاپ تەڭىز ۇستىنە شىققان كىشكەنە بالىققا فرەگاتتىڭ قايتا- قايتا ءتۇيىلىپ تۇسكەنىنە قادالىپ قارادى دا وتىردى.
- قۇس - بالىقشىنىڭ ادال سەرىگى عوي، - دەدى شاپ.
وسى مەزەتتە قايىقتىڭ ارتقى جاعىنداعى قىسقا قارماقباۋ سوزىلىپ تارتىلا قالدى، مۇنىڭ ءبىر ۇشى شالدىڭ قولىندا ەدى. قاريا ەسكەكتى تاستاي بەرىپ، قارماقتىڭ باۋىن مىقتاپ تۇتتى دا، وزىنە قاراي سۋسىتا تارتتى. قولىنا تۇسكەن كۇشتىڭ سالماعىنا قاراپ، قارماققا ءىلىنىپ بۇلقىنعان بالىقتىڭ ونشا ءىرى ەمەس ەكەنىن بىردەن سەزدى. قارماقباۋدى جيىرىپ تارتا بەردى، جايىننىڭ كوگىلدىر جونىن كوردى، بالىقتى قايىققا سۇيرەپ تاقاپ اكەلدى دە، ءبۇيىرىن جارق ەتكىزىپ، سۋدان سۋىرىپ الدى.
جىلتىراعان وقتاۋداي بالىق قايىقتىڭ ۇستىنە تۇسكەن سوڭ، ەندى ايىر قۇيرىعىمەن تاقتايدى ۇرعىلاپ، تىنىسى تارىلىپ، نۇرسىز ۇلكەن كوزدەرى باجىرايىپ، ولۋگە اينالدى. جانى تەز شىقسىن دەپ، شال ونى توقپاقپەن باسىنا سالىپ قالىپ ءولتىردى دە، قۇيرىعىنىڭ ۇشى ءالى دە قىبىرلاپ، دەنەسى ءدىر- ءدىر ەتىپ جاتقان بالىقتى قايىقتىڭ ارتقى جاعىنداعى كولەڭكە استىنا اياعىمەن سەرپىپ جىبەردى.
- الباكورە. بۇل بالىق قارماققا شانشۋعا كەلىستى بولدى. ءوزىنىڭ سالماعى ون قاداق شىعار، ودان كەم بولا قويماس، - دەپ ءۇن قاتتى شال.
ول وسىلاي وزىمەن- ءوزى سويلەسۋدى قاي كەزدەن باستاپ داعدى ەتكەنىن ەسىنە تۇسىرە المادى. بۇرىن وڭاشا قالعان ساتتەرىندە ىڭىلداپ ءان ايتاتىن ەدى، ۇلكەن كەمەمەن جولعا شىعىپ، نەمەسە تەڭىز تاسباقاسىن اۋلاۋعا ساپار شەگىپ بارا جاتقاندا، كۇزەتتە تۇرىپ كەيدە تۇندە دە اندەتەتىن. ول وزىمەن- ءوزى الگىدەي سويلەسۋدى، ءسىرا، قاسىنان سەرىك بالاسى كەتىپ قاپ، ءوزىنىڭ مۇلدە جالعىز قالعان كەزىنەن باستاپ ادەت ەتكەن بولسا كەرەك. قازىر ەسىندە جوق. ءبىراق قاسىندا سەرىك بالاسى بىرگە جۇرگەن ۋاقىتتا دا ەكەۋى اندا- ساندا عانا سويلەسەتىن-دى. تۇندە نەمەسە كۇن رايى بۇزىلىپ، جۇمىس بولماي قاراپ وتىراتىن كەزەڭدەرىندە عانا اڭگىمەلەسەتىن. تەڭىزدە جۇرگەندە اسا ءبىر قاجەت جاعدايدا بولماسا، سويلەسۋدىڭ كەرەگى جوق، بۇل - جارامسىز نارسە. شال وسىلاي ەسەپتەيتىن دە، ءوزى وسى ءداستۇردى بەرىك ۇستاناتىن ەدى. ال ەندى قازىر مازاسىن الارمىن دەيتىندەي قاسىندا ەشكىم جوق بولعاندىقتان شال داۋسىن شىعارىپ سويلەي بەردى.
- وزىممەن- ءوزىمنىڭ سويلەسىپ بارا جاتقانىمدى بىرەۋ سىرتىمنان تىڭداپ تۇرسا، ول مەنى ەسى اۋىسقان ەكەن دەپ ويلاۋى حاق، - دەدى شال - ءبىراق ەسىمنىڭ اۋىسپاعانى وزىمە ايان بولعاننان كەيىن، باسقادا شارۋام قانشا؟ داۋلەتتى بالىقشىلاردىڭ جاعدايى جاقسى: ولاردىڭ قايىقتارىندا وزدەرىمەن سويلەسەتىن، بەيسبول ويىنىنىڭ جاڭالىقتارىن ايتاتىن راديوسى بار.
«ءدال قازىر بەيسبول جايىن ويلايتىن ۋاقىت ەمەس، - دەدى شال وزىنە-ءوزى.
- ناق قازىر ءبىر عانا نارسەنى، ءوزىمنىڭ بالىقشى ەكەنىمدى عانا ويلاۋىم كەرەك. مىنا توپتالىپ جۇرگەن جايىن بالىقتارىنىڭ ماڭىندا ماعان بۇيىراتىن الىپ جايىن دا ءجۇزىپ كەلە جاتقان بولار. ۇستاعانىم - جالعىز عانا الباكورە، مۇنىڭ ءوزى دە توبىنان جىرىلىپ، اداسىپ قالعان بالىق. بۇل - جەمىن تەڭىز جاعاسىنان جىراق جەردەن اۋلايدى، جانە وتە شاپشاڭ جۇزەتىن بالىقتار. بۇگىن تەڭىز بەتىندە كەزدەسكەن زاتتىڭ ءبارى دە تىم جىلدام قوزعالىپ جانە سولتۇستىك- شىعىس جاققا قاراي بارا جاتتى. وسى مەزگىلدە ىلعي وسىلاي بولا ما ەكەن؟ الدە بۇل كۇن رايىنىڭ بۇزىلاتىنىنىڭ بەلگىسى مە، مۇنى قالايشا بىلمەدىم؟
شال ەندى جاسىل سىزىق جاعالاۋدى كورە المادى، الىستان تەك كوگىلدىر جوتالاردىڭ شىڭدارى عانا بۇلدىراپ، بەينە قار جامىلعانداي اعارىپ كورىندى. جوتا ۇستىندەگى اق بۇلتتار دا قار بۇركەنگەن اق باس اسقار تاۋعا ۇقسادى. تەڭىز تۇڭعيىق قاراكوك تۇسكە ەندى، كۇن ساۋلەسى توبەدەن تىك ءتۇسىپ تۇر. سۋ بەتىندە قالقىعان فيزاليا تەكتەستەردىڭ جالت- جۇلت ەتكەنى ەندى بايقالمادى، ولاردىڭ جارقىلىن جوعارىدان توگىلىپ تۇرعان مول شۇعىلا جۇتىپ قويدى؛ شال قاراكوك سۋ ىشىنەن كۇننىڭ تەك سىنىپ تۇسكەن ساۋلەسى مەن تەرەڭگە تىك بويلاعان قارماعىنىڭ باۋىن عانا كورىپ كەلەدى؛ ونىڭ قارماعى بۇل تۇستا ءبىر ميلياعا2 جۋىق تەرەڭدىككە بويلاعان ەدى.
جايىن بالىقتارى تەرەڭگە تاعى دا قۇلديلاپ كەتتى؛ بالىقشىلار وسى بالىقتىڭ تەگىنە جاتاتىن بالىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن جايىن دەپ اتايتىن ەدى دە، تەك بازارعا شىعارعاندا عانا نەمەسە جەم رەتىندە شانشاردا عانا ولاردى تۇرىنە قاراي اجىراتىپ، ناقتى اتتارىن ايتاتىن- دى. كۇن شىجىپ، قىزۋى شالدىڭ جەلكەسىن كۇيدىرىپ بارادى. قايىقتى ەسكەن كەزدەرىندە قاريانىڭ ارقاسىنان تەر شۇبىرىپ اقتى.
«قايىقتى اعىننىڭ ىڭعايىمەن ەركىنە جىبەرىپ، ازداپ مىزعىپ السام دا بولار ەدى. قارماقتاردىڭ ءبىر ۇشىن ۇلكەن باقايىما بايلاپ قويسام، ونىڭ ءسال قوزعالىسىنان- اق ويانبايمىن با، - دەپ ءبىر ويلادى شال - ءبىراق بۇگىن سەكسەن بەسىنشى كۇن عوي، ساق وتىرۋىم كەرەك».
ءدال وسى مەزەتتە كوك شىبىقتىڭ ءبىرى ءدىر ەتىپ، باسى انتەك يىلە قالدى.
- مىنە، ايتقانىم كەلدى مە! - دەدى شال، قايىقتى شايقالتپاۋعا تىرىسىپ، سۋدان ەسكەكتى كوتەرىپ الدى.
ول قارماقتىڭ باۋىنا قولىن سوزىپ، ونى ۇلكەن، ءالدى سۇق ساۋساعىمەن اقىرىن عانا ءىلىپ الدى. ءبىراق قولىنا ەشقانداي كۇش تۇسپەدى، بالىقتىڭ جۇلقىنعانى بىلىنبەدى. شال باۋدى قاتتى قىسپاي، ەپپەن عانا ۇستاپ وتىردى. قارماقتىڭ باۋى تاعى دا قوزعالىپ قالدى. بۇل جولى ءدىر ەتىپ اقىرىن عانا قوزعالدى. مۇنىڭ مانىسىنە بىردەن- اق تۇسىنە قويدى شال قارماقتىڭ ۇشىنا شانشىلعان شاباقتاردى تەرەڭدە، سۋ استىندا مارلين بالىعى ەپتەپ قانا تىستەپ جۇلىپ، جەي باستاعانىن ىشىنەن سەزدى.
ول باۋدى ابايلاپ ۇستاپ، العاشقى ىلگەن جەرىنەن سول قولىمەن ەپتەپ قانا اعىتىپ الدى. ەندى باۋدى ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىمەن جىلجىتىپ، بالىققا بىلدىرمەي وزىنە قاراي اقىرىن عانا سىرعىتىپ تارتا بەرۋگە بولادى.
«بۇل ءتۇس - تەڭىز جاعاسىنان شالعاي ءتۇس. مۇنىڭ ۇستىنە قازىر كۇز، ءىرى بالىقتاردىڭ جوڭكىلىپ جۇرەتىن ۋاقىتى، قارماققا سوقتىققان مىنا بالىق، ءسىرا، ۇلكەن ءبىر جايىن بولار. قاپ جەمىڭدى، جايىنىم، قاپ! بول، اساساڭشى! قارماققا شانشىلعان شاباقتاردىڭ ەتى ءالى بۇزىلماعان جاس ەت، ءارى سونداي ءدامدى. سەن سۋ ىشىندە توڭىپ ءجۇرسىڭ عوي. بۇل جەردىڭ سۋى تەرەڭ، تۇڭعيىق ءتۇبى ءھام قاراڭعى، ءھام سۋىق. تاعى دا ءبىر قايىرىلشى، اساشى جەمىڭدى».
بالىق قارماقتىڭ باۋىن تاعى دا ءسال ءدىر ەتكىزدى دە، ارتىنشا قاتتى جۇلقىپ قالدى، ءسىرا، قارماقتىڭ يمەك ۇشىنا تۇيرەلگەن شاباقتىڭ بىرەۋى زورعا جۇلىنعان بولۋ كەرەك. وسىدان كەيىن قارماقباۋ قوزعالمادى.
- ال كانە، جايىنىم، تاعى دا ءبىر ورالشى. شەكەشى، شاباقتاردى. عاجاپ ەمەس پە، ءا؟ تويىنىپ الساڭشى، - دەدى شال ءۇن قاتىپ - مىنا شاباقتاردىڭ ۇستىڭگى جاعىنا ىلىنگەن جايىن بالىعى جانە بار، ونىڭ دا ءدامىن كور. مۇنىڭ ەتى تىعىز، ساپ- سالقىن، جەۋگە جاقسى- اق. جاسقانبا، جايىنىم. اساي عوي، جەمىڭدى.
شال بالىق قوزعاعان باۋدى قىسىپ ۇستاپ، اڭدىپ وتىردى، وزگە باۋلارعا دا الاڭداپ قاراپ قويادى. جايىننىڭ ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا جىلجىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. شال ءبىر مەزەتتە قولىنداعى باۋدىڭ تاعى دا ءسال ءدىر ەتە قالعانىن سەزدى.
- قاپتى! قاندى باسىڭ بەرى تارت! - دەدى شال ءبىراق، بالىق جەمدى قاپپاعان ەدى. جايىنا جىلجىپ كەتتى، قارماقباۋ قىبىر- قيمىلسىز قالا بەردى.
- ول ۇزاپ كەتكەن جوق، - دەدى شال - قۇداي كۋا، ۇزاعان جوق. تەك سىرت اينالدى.
وسى مەزەتتە ونىڭ قولىنداعى باۋ تاعى دا ءدىر ەتە قالىپ ەدى، شالدىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى.
- ايتتىم عوي، تەك سىرت اينالدى دەپ. قازىر قابادى، - دەدى.
بالىق قارماقباۋدى اقىرىن- اقىرىن قوزعاعان سايىن شال قۋانا ءتۇستى، ءبىر مەزەتتە قولىنا ەرەكشە ءبىر اۋىرلىق ءبىلىندى. شال قارماققا ءىرى بالىقتىڭ ىلىنگەنىن ءىشى سەزىپ، باۋدى تارتىپ ۇستاماي، ەپتەپ- ەپتەپ بوساتا باستادى. قارماقتىڭ باۋى ونىڭ ساۋساعىنىڭ اراسىنان اقىرىن عانا سۋسي بەردى. باۋدى تەمەن تارتىپ بارا جاتقام سالماقتى شال سەزىپ وتىر.
- بۇل نەتكەن بالىق ءوزى! قارماقتى ەرنىنە ءىلىپ اپ، وزىمەن بىرگە جىراققا الا قاشپاق، - دەپ سويلەدى شال.
«ءبارىبىر قايدا بارار دەيسىڭ، قازىر كەيىن قاراي بۇرىلادى دا، قارماقتى جۇتادى»، - دەپ ويلادى. ءبىراق اسىلىق بولار دەپ، بۇل ويىن ىركىپ قالدى، داۋسىن شىعارىپ ايتپادى. بالىقتىڭ اسا ءىرى ەكەنىن سەزگەن سوڭ، اساعان جەمى جۇتىلماي كومەيىندە تۇرىپ قالعان جايىننىڭ سۋدىڭ تەرەڭ تۇبىنە قاراي بويلاپ بارا جاتقان قالپىن كوز الدىڭا ەلەستەتىپ قانا وتىرا بەردى. بالىق ءبىر ءسات تىنشي قالدى، ءبىراق سوندا دا ونىڭ سالماعى شالدىڭ قولىنا سەزىلىپ تۇردى. وسى سالماق بىرتە- بىرتە ارتا ءتۇستى، سوندىقتان شال دا قارماقتىڭ باۋىن قايتادان ەپتەپ- ەپتەپ بوساتىپ جىبەرە بەردى. ءبىر مەزەت باۋدى ادەيى ءسال كىدىرتىپ ۇستاپ قالىپ ەدى، باۋ تومەن قاراي تىكە تارتىلىپ، قولىنا كۇش تۇسەيىن دەدى.
- جەمدى قاپتى. ەندى سونى جاقسىلاپ جۇتا ءتۇسسىن، - دەدى شال.
ول قارماقتىڭ باۋىن ساۋساعىنىڭ اراسىنان سىرعىتىپ جىبەرە بەردى دە، باسى ارتىق ەكى شۋماق ءجىپتىڭ ۇشىن ەكىنشى قارماقتىڭ قوسىمشا ەكى شۋماق جىبىنە سول قولىمەن كۇرمەپ بايلادى. ەندى ءبارى دە ءبىرىڭعايلاندى. بالىق ىلىنگەن اۋدى قوسپاعاندا، شالدا ءالى ۇش شۋماق باۋ بار، ولاردىڭ ءاربىرىنىڭ ۇزىندىعى - قىرىق ساجەن.
- جەمدى تاعى دا كىشكەنە جۇتا ءتۇس. جۇت، جاسقانبا، - دەدى شال.
«قارماقتىڭ ۇشكىر ۇشى جۇرەگىڭە بارىپ قادالىپ، ءوزىڭدى سەسپەي قاتىرعانشا جۇتا بەر، - دەدى ىشىنەن. - ءوزىڭ بەرى تامان جاقىنداشى، گارپۋنمەن تۇيرەيىن ءبىر. كەلىسەلىك وسىعان. ماقۇل ما؟ تەڭىزدى ەركىن شارلاپ بولىپ پا ەڭ؟
- ال، قيمىلدايىن ەندى! - دەدى دە، شال قارماقباۋدى قوس قولداپ قاتتى جۇلقىپ تارتىپ قالدى. بالىق قارماققا ءىلىندى، بۇلقىنىپ قاپ، باۋدى جۇلا جونەلدى. شال دا باۋدى تىرمىسا تارتىپ ەدى. ءبىراق شاماسى جەتپەدى. بالىق اقىرىنداپ ۇزاي بەردى، شال ونى وزىنە قاراي ءبىر ەلى دە جاقىنداتا المادى. قارماقباۋ مىقتى ەدى، جايىن ۇستاۋعا ارنالعان بەرىك بولاتىن؛ شال ەندى باۋدى يىعىنا سالىپ جىبەرىپ، بار كۇشىمەن شالقايا تارتقاندا، تىسىرلاي كەرىلگەن جىپتەن سۋ تامشىلادى. بالىق ىرىق بەرمەي اكەتىپ بارادى، شال دا تىرىسىپ، تابانىن وتىرعىشقا تىرەپ الىپ، قارماقباۋدى شالقايىپ شىرەنە تارتقان كۇيىنەن تاپجىلمادى. قايىق سولتۇستىك- باتىسقا قاراي ءسال سىرعي باستادى.
بالىق ىركىلمەي جۇزە بەردى، جارقىراعان ايدىڭ بەتىمەن قايىق تا جىلجي بەردى. جەم شانشىلعان باسقا قارماقتار ءالى دە سۋ ىشىندە ەدى، ولارعا بۇرىلۋعا شالدىڭ مۇرشاسى كەلمەدى.
- قاپ! قاسىمدا سەرىك بالامنىڭ جوعىن- اي! - دەدى شال. - مىنا جايىن بالىق قايىقتى سۇيرەتىپ اكەتىپ بارادى، ال مەن بيتەنگ سەكىلدەندىم دە قالدىم. قارماقتىڭ باۋىن قايىققا بەكىتىپ بايلاۋعا بولار ەدى. ءبىراق وندا بالىق مۇنى ءۇزىپ كەتەدى. سوندىقتان باۋدى قولعا ۇستاپ وتىرعانىم ماقۇل، بالىق تارتىنا بەرسە، ءجىپتى ەپتەپ جىبەرىڭكىرەۋىمە بولادى. ازىرشە ايتەۋىر تەرەڭگە قاراي قۇلديلاماي ءبىرقالىپتى ءجۇزىپ كەلە جاتقانىنا شۇكىرشىلىك... ەگەر بۇل تەرەڭگە قۇلديلاي جونەلسە، نە قىلام؟ سول بەتىندە تومەندەپ بارىپ- بارىپ ءولىپ قالسا، نە ىستەيمىن؟ بىلمەيمىن. نە دە بوسا كۇتتىم اقىرىن. ءبىر بۇيىرعانى بولار!
شال قارماقباۋدىڭ ءدىرىلىن، قايىقتىڭ سولتۇستىك- باتىسقا قاراي اقىرىن عانا سىرعىپ بارا جاتقانىن قاداعالاپ وتىردى.
«بۇل بالىق ماڭگى- باقي جۇزە بەرمەس. كوپ ۇزاماي ولەر»، دەپ ويلادى شال.
ءبىراق ءتورت ساعات ءوتتى، بالىق قايىقتى سۇيرەتىپ، ءالى تىنباي ءجۇزىپ كەلەدى، شال دا تابانىن وتىرعىشقا تىرەپ الىپ، قارماقباۋدى يىعىنا ساپ شىرەنە تارتقان كۇيىندە وتىر.
- بۇل بالىقتى قارماققا ءتۇس كەزىندە ءىلىپ ەدىم، ءوزىنىڭ ءتۇرى قانداي ەكەنىن ءالى كورە الماي كەلەمىن- اۋ، - دەدى شال.
بالىقتى قارماققا ىلەر الدىڭدا قامىس قالپاعىن كوزىنە تۇسىرىڭكىرەي باستىرا كيىپ ەدى، ەندى ونىڭ ەرنەۋى ماڭدايىنا باتىپ، اۋىرتىپ بارادى. شال ءارى شولدەدى، سۋ ىشكىسى كەلدى، قارماقتىڭ باۋىن قوزعالتىپ الماۋ ءۇشىن جۇرەسىنەن ەپتەپ قانا وتىرىپ، قايىقتىڭ تۇمسىعىنا تامان ابايلاپ جىلجىپ باردى دا، سىڭار قولىمەن قۇمىرانى الدى. تىعىنىڭ اعىتىپ، شىنىداعى سۋدان ءبىر- ەكى جۇتتى. سودان سوڭ قايىقتىڭ جاقتاۋىنا ارقاسىن سۇيەپ، دەم الدى. جەلكەن ورالعان دىڭگەكتىڭ ۇستىنە وتىرىپ تىنىستادى. ءال- قۋاتىن كەمىتپەۋدى عانا كوزدەپ، ەش نارسەنى ويعا الماۋعا تىرىستى.
ءبىر مەزگىلدە بۇرىلىپ، ارت جاققا كوز سالىپ ەدى، سۋ جيەگى كورىنبەدى. «ە، قايتەر دەيسىڭ. گاۆانا شاھارىنىڭ تۇندە جارقىرايتىن جارقىلىن بەتكە الىپ جۇزسەم، جاعاعا قايتكەندە دە تۇرا شىعامىن، - دەپ ويلادى قاريا. كۇننىڭ باتۋىنا ءالى ەكى ساعات بار، وعان دەيىن بالىق تا سۋ بەتىنە قالقىپ شىقپاس دەيمىسىڭ. ءتىپتى بولماسا، تۇندە اي تۋعاندا قالقىپ شىعار. نەمەسە، تاڭ اتا قالقىپ شىعار. قولىم تالا قويماس، كۇشىم مىعىم. قارماقتى جۇتقان مەن ەمەسپىن، بالىق قوي. قايىقتى وسىلاي سۇيرەپ اكەتپەگەن بالىق - بالىق پا، ءتايىرى! قارماققا ءوزى مىقتاپ تۇرىپ ءىلىندى- اۋ دەيمىن. ءتۇرى- ءتۇسىن، تىم بولماسا، كوزىمنىڭ قيىعىمەن ءبىر شالسام ەكەم، نەندەي كەرەمەتپەن تىرەسىپ كەلە جاتقانىمدى بىلەر ەم، سوندا».
بالىقتىڭ ءتۇنى بويى ءبىر باعىتتان اۋماي جۇزە بەرگەنىن شال اسپانداعى جۇلدىزدارعا قاراپ توپشىلادى. كۇن ۇياسىنا باتا اۋا سالقىن تارتقان ەدى، شالدىڭ جىپسىگەن دەنەسىنە تەر قاتىپ، ارقاسى قۇرىستاپ، بويى توڭازىعان- دى. جەم سالىنعان جاشىكتىڭ بەتىنە جابىلعان قاپشىق بار بولاتىن؛ سۋى كەپسىن دەپ ونى كۇندىز كۇننىڭ كوزىنە جايىپ تاستاعان ەدى. كۇن ۇياسىنا باتقان سوڭ سول قاپشىقتى قارماقتىڭ باۋىنىڭ استىنان ەپتەپ وتكىزىپ ارقاسىنا جامىلعان- دى، تومەن سۋسىپ كەتپەسىن دەپ ەكى ۇشىن موينىنا وراپ بايلاپ قويعان. ارقانى قيىپ جىبەرە جازداپ تۇرعان ءجىپتىڭ استىنا قاپ توسەلگەن سوڭ ازداپ جەڭىلدىك بايقالىپ ەدى، شال قايىقتىڭ الدىڭعى جاق جاقتاۋىنا بەلىن تىرەپ، وزىنە ىڭعايلىراق بولۋ ءۇشىن ەڭكەيىڭكىرەپ وتىرعان. ال شىنىندا بۇل كۇيدەن جەڭىلدەي قالعان ءماندى ەشتەڭە جوق ەدى، سوندا دا ول وتە جايلى جايعاستىم دەپ كوڭىل جۇباتتى.
«بۇل بالىققا مەن ەش نارسە ىستەي المايمىن، - دەدى شال وزىنە- ءوزى. - باسقا ءبىر تاقىسىن تاۋىپ كەتسە امال جوق، ايتپەسە، ول دا ماعان تۇك قىلا المايدى».
شال دارەت سىندىرماق بولىپ جانە قايىقتىڭ قالاي سىرعىپ بارا جاتقان باعىتىن جۇلدىزدارعا قاراپ توپشىلاپ الماق بولىپ ورنىنان تۇرەگەلىپ ەدى. قارماقتىڭ اق باۋى يىعىنان سۋعا كولبەي ءتۇسىپ تۇرعان ءجىپ- جىڭىشكە ساۋلە سەكىلدەندى. قايىق قازىر باياۋ عانا قوزعالىپ كەلەدى، گاۆانا وتتارى كومەسكىلەنە باستادى، ءسىرا، سۋ اعىنى بۇلاردى شىعىس جاققا اۋىتقىتىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي. «گاۆانا وتتارىنىڭ كومەسكى تارتا باستاعانى - ءبىزدىڭ شىعىسقا قاراي ويىسىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ بەلگىسى، - دەگەن وي كەلدى شالعا. - ەگەر بالىق باعىتىن وزگەرتپەگەن بولسا، شاھاردىڭ جارىعىن ءالى بىرنەشە ساعات بويى كورىپ وتىراتىن ەم. ءيا، بۇگىنگى بەيسبول ويىنى قالاي ءوتتى ەكەن، ءا؟ قايىقتا راديوڭ بولسا عوي، شىركىن!» ول ءوز ويىن ءوزى ءبولىپ جىبەردى: «جوقتان وزگەگە الاڭداما! كوزىڭە قارا. وپىق جەپ قالماس جايىڭدى ويلا».
اتتەڭ، قاسىمدا سەرىك بالامنىڭ بولماعانى- اي. ول ماعان جاردەمدەسەر ەدى، مىنانىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورەتىن ەدى، - دەپ سويلەدى شال.
«قارتايعان شاعىندا ادامنىڭ جالعىز قالۋىنا بولمايدى. ءبىراق بۇدان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، - دەپ ويعا شومدى. - جايىندى يىستەنبەي تۇرعاندا جەپ الۋدى ۇمىتىپ كەتپەسەم جارار ەدى، ءال- قۋاتىمدى ازايتپاۋىم كەرەك قوي. ءتىپتى قارنىم اشپاسا دا، و بالىقتى تاڭەرتەڭ جەۋىم كەرەك، تەك ەسىمنەن شىعىپ كەتپەسە ەكەن»، - دەي بەردى ىشىنەن.
ءتۇن ورتاسى كەزىندە ەكى تەڭىز شوشقاسى قايىققا جاقىنداپ ءجۇزىپ كەلدى، ەركەگىنىڭ قاتتى پىسقىرعانى، ۇرعاشىسىنىڭ كۇرسىنگەندەي اقىرىن عانا پىس- پىس ەتىپ دەم العانى شالعا انىق ەستىلدى.
- بۇلار - جاقسى ماقۇلىقتار. وينايدى، ەلىرەدى، ءبىرىن- ءبىرى جاقسى كورەدى. بۇلار بىزگە تۋىس، ناق قاناتتى بالىقتاي دوس، - دەدى شال.
ول ءبىر مەزەت تولقىپ، قارماعىنا ىلىنگەن جايىن بالىققا جانى اشىپ اياپ كەتتى. «ياپىر- اي، بۇل ءبىر عالامات ءىرى بالىق بولدى، مۇنىڭ قانشا جاسقا كەلگەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەر. مۇنداي كۇشتى بالىق قارماعىما بۇرىن- سوڭدى ءىلىنىپ كورگەن جوق ەدى. ال ەندى ءوزى ءتىپتى قىزىق بالىق! ءالى ءبىر بۇلقىنىپ تۋلاعان جوق، سوعان قاراعاندا وتە اقىلدى بولسا كەرەك. نە جوعارى ىرشىپ سەكىرسە، نە بار كۇشىمەن العا جۇلقىنا ۇمتىلسا، مەنى مەرت قىلار دا ەدى. ءبىراق ءوزى اككى بالىق بولۋى كەرەك، قارماققا بۇرىن دا تالاي ىلىگىپ، ودان امان قۇتىلۋدىڭ امالى - بۇلقىنباي عانا وسىلاي سىرعي بەرۋ ەكەنىن ءتۇسىنىپ العان تاقىس بولار، ءسىرا. ونىمەن تىرەسىپ وتىرعان ادامنىڭ جالعىز ەكەنىن ءھام شال ەكەنىن ول قايدان ءبىلسىن. ال ەندى ءوزى سونداي زور بالىق، ەتى ءدامدى بولسا، اقشانى دا كۇرەپ تۇسىرەر! قارماقتى قوماعايلانا قابۋىنا ءارى قايىقتى ەمىن- ەركىن سۇيرەپ بارا جاتقان كۇشىنە قاراعاندا، بۇل - ەركەك بالىق، ءوزى جانە مەنىمەن ەشقانداي قورقۋ- ۇركۋسىز ايقاسىپ كەلەدى. سوندا بۇل نە ىستەيتىنىن بىلە مە ەكەن، الدە مەن قۇساپ بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا تارتىپ بارا ما؟ «
شال ءبىر جولى قارماقپەن ۇرعاشى مارلين بالىعىن ۇستاعانىن ەسىنە الدى. ەركەك بالىق ۇرعاشى سەرىگىن جەمگە ءاماندا الدىمەن جىبەرەدى؛ ۇرعاشى مارلين شالدىڭ قارماعىنا ىلىنگەندە ۇرەيى ۇشىپ، قاتتى بۇلقىنىپ تۋلاپ، تەز السىرەپ قالدى، ال، ەركەگى سەرىگىنىڭ سوڭىنان ءبىر ەلى كەيىن قالماي، قاسىندا شىرق ءۇيىرىلىپ، سۋدىڭ بەت جاعىندا ءجۇزدى دە ءجۇردى، بىرەسە وزىپ الدىڭا شىعادى. ءبىر رەت قايىققا تىم تاقاۋ كەپ قالعاندا، قول وراق سەكىلدى يمەك، قىرى پىشاقتاي قۇيرىعىمەن قارماقباۋدى ءۇزىپ جىبەرمەسە جارار ەدى دەپ، شال سەسكەنىپ قالدى. ول ۇرعاشى بالىقتى باگورمەن سۇيرەپ الىپ، نايزاداي ۇشكىر تۇمسىعىنان ۇستاپ تۇرىپ، توقپاقپەن ءدال قاراعۇستان قويىپ قالدى، بالىقتىڭ باس سۇيەگى قاپ- قارا بوپ قانتالاعانشا ۇرا بەردى. بالىق ولگەن سوڭ بالامەن ەكەۋى ونى قايىقتىڭ ۇستىنە سۇيرەپ شىعارىپ ەدى، ەركەك مارلين قايىققا قاتارلاسا ءجۇزدى. شال قارماقباۋدى جيناقتاپ، گارپۋندى ىڭعايلاي بەرگەن مەزەتتە ەركەك بالىق سەرىگىنىڭ نە كۇيگە ۇشىراعانىن كورگىسى كەلگەندەي، جوعارى قاراي ءبىر ىرشىپ سەكىردى دە، باۋىرىنداعى كوگىلدىر قاناتتارىن كەرە جايىپ، تەرەڭگە قۇلديلاي سۇڭگىدى، سول ساتتە ارقاسىنىڭ جالپاق كوكشىل جولاعى اپ- ايقىن كورىنىپ ەدى. بالىقتىڭ سۇلۋ بىتىمىنە شال قايران قالعان. جانە ونىڭ قايىققا قاتارلاسا ءجۇزىپ، سەرىگى كوزىنەن قاشان تاسا بولعانشا قاسىنان قالماي قويعانىنا تاڭ قالىپ ەدى.
«مۇنداي قايعىلى ءحالدى تەڭىزدە بالىق اۋلاپ ءجۇرىپ بۇرىن- سوڭدى كورگەن ەمەن، - دەپ ويعا شومدى شال. - قاسىمداعى بالا دا مۇڭايعان، ءبىراق، امال جوق، ەكەۋمىز ۇرعاشى مارليننەن كەشىرىم ءوتىنىپ اپ، ەتىن بورشالاپ تاستاعان ەك».
- اتتەڭ، قاسىمدا سەرىك بالامنىڭ جوعى- اي، - دەدى شال ءۇن قاتىپ، قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىنىڭ دوڭگەلەك ەرنەۋىنە ارقاسىن تۇرا كەلتىرىڭكىرەي سىرعىڭقىراپ وتىردى. يىعىنا قارماقتىڭ باۋى قاتتى باتىپ، قايىقتى ايتەۋىر ءبىر باعىتقا سۇيرەپ اكەتىپ بارا جاتقان الىپ بالىقتىڭ كۇشى سەزىلىپ تۇردى.
- مەن جاساعان زۇلىمدىقتىڭ سالدارىنان وسى كۇيگە تاپ بولدى، بۇل بالىق. و، عالامات!
«تاعدىر وعان مۇحيتتىڭ تەرەڭ ءتۇبىن مەكەندەۋگە، تۇزاقتان دا، جەم شانشۋلى الداۋىش قارماقتان دا، قىسقاسى، ادام جاسار قاستاندىق اتاۋلىنىڭ بارىنەن دە جىراق جەردە جۇرۋگە جازعان. سول تاعدىر مەنى مۇنىڭ سوڭىنا جاپادان- جالعىز ءتۇسىرىپ، ونى جان بالاسى كەلمەگەن جەردەن بارىپ ۇستاۋعا دۋشار ەتتى. ساسكە تۇستەن بەرى ەكەۋمىزدىڭ تاعدىرىمىز ءبىر- بىرىنە ساباقتالدى. بالىققا جاردەم جاسار، ماعان دا كومەك كورسەتەر ەش پەندە جوق».
«الدە بالىقشى بولماۋىم كەرەك پە ەدى، ءبىراق مەن وسى ءۇشىن جارالعان اداممىن عوي، - دەپ ويلادى شال. - تاڭ قىلاڭدا جايىندى جەپ الۋدى ۇمىتىپ كەتپەسەم جارار ەدى تەك».
تاڭعا جۋىق ارت جاقتاعى قارماقتىڭ ءبىرىن بالىق قاپتى. شالدىڭ قۇلاعىنا قارماقتىڭ سابىنىڭ سىرت ەتىپ سىنىپ، ءجىبىنىڭ پلانشير بويىمەن سىرعي جونەلگەن دىبىسى ەستىلدى. قارت دەرەۋ قىننان پىشاعىن شىعارىپ الىپ، سۋداعى بالىقتىڭ بار سالماعىن سول جاق يىعىنا اۋدارا شالقايا بەردى دە، ءپلانشيردىڭ بويىمەن سىرعاناعان ءجىپتى قيىپ جىبەردى. وعان تاقاۋ ەكىنشى قارماقتىڭ باۋىن جانە قيدى دا، ەكەۋىن ءبىر- بىرىنە ۇشتاستىرىپ بايلادى؛ سونسوڭ زاپاس ۇرشىقتاردىڭ جىپتەرىن ءبىر- بىرىنە جالعاۋعا كىرىستى. ماڭايى قاپ- قاراڭعى بوپ تۇرساداعى ەپتى قيمىلدادى، ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن اياعىمەن باسىپ تۇرىپ، ەكىنشى ۇشىن قولىمەن جىلدام تارتىپ، ءبارىن دە تاستاي عىپ ءتۇيىپ تاستادى. ەندى ونىڭ ءجىپ ورالعان قوسىمشا ۇرشىعى التاۋ بولدى: الگى قيىلعان ەكى باۋدىڭ ءارقايسىسىنان ەكى- ەكىدەن قالعان ءتورت ۇرشىق، جانە الىپ جايىن ىلىنگەن قارماقتىڭ باۋىنا ساباقتالعان ەكى ۇرشىق بار: بارلىق ۇرشىق ءبىر- بىرىنە جالعاۋلى.
«قارماقباۋدىڭ بىرەۋىن قىرىق ساجەن تەرەڭگە بويلاتىپ جىبەرىپ ەم، ونى دا تاڭ اتقان سوڭ بەرى تارتىپ الىپ، ۇرشىقتارىنىڭ ءجىبىن بىرىنە- ءبىرىن جالعاستىرامىن دا، باۋدى قيىپ جىبەرەمىن، - دەپ، ىشتەي ۇيعارىم جاسادى شال، - راس، باۋلارعا تاعىلعان قارماقتىڭ ىلگەكتەرىمەن تاستارىن ەسەپتەمەگەندە، ەكى ءجۇز ساجەنداي بەرىك كەندىر جىپتەن ايرىلارمىن. ەشتەڭە ەتپەس، ورنى تولار، تابىلار. سۋداعى بوس قارماققا تاعى دا ءبىر بالىق ءىلىنىپ، سونىڭ كەسىرىنەن مىنا ۇلكەن جايىن قارماقتان سىتىلىپ شىعىپ كەتسە، ەندى ونداي ءىرى ولجانى مەنىڭ قولىما كىم تۇسىرەر؟ جاڭاعى قارماقتى قانداي بالىق قاپقانىن بىلمەيمىن. مۇمكىن مارلين بولار، نە قىلىش بالىق، نە اكۋلا شىعار. بايقاپ تا ۇلگىرمەدىم. ودان تەزىرەك قۇتىلۋ كەرەك بولدى».
- اتتەڭ، شىركىن، قاسىمدا سەرىك بالام بولمادى عوي! - دەپ سويلەدى شال.
«ءيا، قاسىڭدا سەرىك بالاڭ جوق، - دەدى ىشىنەن، - سوندىقتان وزىڭە عانا سەن. قازىر قاراڭعى بولسا دا، اناۋ ۇزىن قارماقتى وزىڭە قاراي تارتىپ الىپ باۋىن قيىپ جىبەرۋدى ويلا. سوسىن قوسىمشا ۇرشىقتارىنىڭ ءجىبىن ءبىرىن- بىرىنە جالعاستىرۋعا كىرىس».
ول وسىلاي جاسادى دا. قاراڭعىدا بۇل جۇمىستى ورىنداۋ وعان وڭاي دا تيمەدى، جايىن بالىق ءبىر رەت بۇلقىنىپ قالعاندا، شال ەتپەتىنەن جىعىلىپ، قاباعىن جارىپ الدى. قان بەتىن قۋالاي اعىپ، يەگىنە تەمەن بارىپ، ۇيىپ قاتىپ قالدى. قاريا قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىنا قاراي قايتادان جىلجىپ كەلدى دە، ازىراق دەم الۋ ءۇشىن، ەرنەۋگە سۇيەنىپ وتىرا كەتتى. قاپشىقتى ارقاسىنا تۇزەڭكىرەپ جامىلىپ، قارماقتىڭ ءجىبىن يىعىنا باتىپ تۇرعان ورنىنان اقىرىن عانا ءسال سىرعىتتى دا، جايىننىڭ كۇشىن بايقاماق بوپ، ءسال شالقايىپ تارتىپ كوردى. سودان سوڭ قايىقتىڭ قانداي جىلدامدىقپەن جىلجىپ بارا جاتقانىن ءبىلۋ ءۇشىن سۋعا قولىن سالىپ قارادى.
«بۇل بالىق الگىندە نەگە بۇلقىنىپ قالدى ەكەن، ءا، - دەپ ويلادى شال. - تۇزاقشا سىم مۇنىڭ دۇڭكيگەن ارقاسىنان سۋسىپ كەتتى. قارماقتىڭ باۋى باتىپ تۇرعان مەنىڭ ارقاما قاراعاندا، ونىڭ ارقاسى، ارينە، ونشا اۋىرعان جوق. ءبىراق قانشا الىپ جايىن بولسا- داعى قايىقتى سۇيرەتىپ اكەتە بەرمەس. وزىمە زالال سالار نارسەنىڭ بارىنەن دە قۇتىلدىم قازىر، قارماقباۋعا جالعار ءجىبىمنىڭ زاپاسى مول، ادامعا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟
- اۋ، جايىن، - دەپ اقىرىن عانا دىبىس بەردى شال. - ولمەسەم، مەن سەنەن تىرىدە ايىرىلا قويمان.
«ءيا، بۇل دا مەنەن ايرىلا قويماس»، - دەپ ويلاندى دا، ول تاڭنىڭ اتۋىن كۇتتى. تاڭ الدىڭداعى وسى ءبىر شاق سۋىق ەدى، از دا بولسا دەنەسىن جىلىتۋ ءۇشىن، شال قايىقتىڭ تاقتايىنا تاقالا ءتۇستى. «بالىق شىداسا، مەن دە شىداپ باعارمىن».
تەرەڭگە بويلاپ، كەرىلە تارتىلىپ تۇرعان قارماقباۋ تاڭ شاپاعى تۇسكەندە اعاراڭداپ كورىندى. قايىق ءبىر تىنباستان جىلجىپ كەلەدى، كوكجيەكتەن كۇننىڭ شەتى كورىنگەندە شالدىڭ وڭ جاق يىعىنا ساۋلە ءتۇستى.
بالىق سولتۇستىككە قاراي ءجۇزىپ كەلەدى، - دەدى شال. - سۋدىڭ اعىنى ءبىزدى شىعىسقا قاراي ويىستىرىڭقىراپ، كوپ جەرگە سىرعىتىپ اكەتكەن بولۋى كەرەك. بالىق اعىننىڭ ىڭعايىنا بۇرىلسا، ءتاۋىر بولار ەدى. بۇيتسە - ونىڭ قالجىراعانى دا.
كۇننىڭ كوزى ارقان بويى كوتەرىلدى، ال جايىن بالىقتىڭ ءالى شارشايتىن ءتۇرى كورىنبەدى. شالدىڭ كوڭىلىنە ءبىر عانا نارسە جۇبانىش بوپ كەلەدى: قارماقباۋدىڭ قازىرگى كولبەي سوزىلعان قالپى بالىقتىڭ اسا تەرەڭدە ەمەس، بەرىرەكتە ءجۇزىپ كەلە جاتقانىن اڭعارتادى. بۇعان قاراپ، ارينە، بالىق قايتكەندە دە سۋ بەتىنە اتىپ شىعادى دەۋگە بولماس. دەگەنمەن دە ونىڭ بۇيتۋگە ءالى مۇرشاسى بار.
- ءتاڭىرىم، سۋ بەتىنە سەكىرتىپ شىعارشى وسى بالىقتى! بۇنى بايلاپ- ماتاپ الۋعا ءجىبىم- باۋىم جەتەدى، - دەدى شال «قارماقتىڭ باۋىن قاتتىراق تارتىپ كورەيىنشى، سوندا بالىقتىڭ جانىنا باتار دا، ول مۇمكىن جوعارى ىرشىپ سەكىرىپ قالار، - دەگەن وي كەلدى شالعا. - تاڭ اتتى عوي، ەندى سەكىرە بەرسىن. سوندا قىر ارقاسىنا جابىسىپ جۇرگەن تورسىلداقتاردىڭ ىشىنە اۋا تولار ەدى دە، سوسىن تەرەڭگە قايتادان بويلاي الماس ەدى بۇل».
شال باۋدى تارتىڭقىراي تۇسكىسى كەپ، كەيىن شالقايىڭقىراپ ەدى، ونسىز دا قاتتى كەرىلىپ تۇرعان ءجىپ ارقاسىنا باتىپ كەتتى، ەشتەڭە وندىرە الماسىن قاريا تۇسىنە قويدى. «قارماقباۋدى جۇلقىپ تارتۋعا بولمايدى، - دەپ ويلادى ول، - جۇلقىعان سايىن، قارماقتىڭ يمەك باسى جارانىڭ ورنىن ۇلعايتا تۇسەر دە، ەگەر بالىق ىرشىپ سەكىرىپ قالسا، قارماقتان ءبىرجولا سىتىلىپ شىعىپ كەتۋى ىقتيمال. قازىر كۇننىڭ كوزى شۇعىلا توگىپ تۇر، كوڭىلىمنىڭ دە جايلانا تۇسكەن قالپى بار؛ ەندى بالىق تا جوعارى اتىلىپ سەكىرمەي- اق قويسىن، ونىڭ ءتۇرى- ءتۇسىن مەن دە كورمەي- اق قويايىن».
قارماقتىڭ باۋىنا سارى بالدىرلار شىرماتىلىپ ورالدى، وسى شىرماۋىق قايىقتىڭ ءجۇرىسىن تەجەڭكىرەگەن سوڭ شال بۇعان قۋانىپ قالدى. تۇندە سۋ بەتىندە جىلتىراپ كورىنگەن زاتتار - وسى سارى بالدىرلار بولاتىن.
- ءاۋ، بالىق، - دەدى شال، - مەن سەنى وتە جاقسى كورەمىن ءھام قۇرمەتتەيمىن. ءبىراق سەنى قاس قارايعانشا ولتىرەمىن.
«بۇل قارەكەت قولىمنان كەلەتىنىنە شاك جوق»، - دەدى ىشىنەن.
سۋ بەتىن جاناي، تومەن ۇشىپ، تەرىسكەي جاقتان ءبىر كىشكەنە قۇس قايىققا جاقىنداپ قالدى. ونىڭ قالجىراعانىن شال بىردەن اڭعاردى.
قۇس تىنىستاۋ ءۇشىن قايىقتىڭ قۇيرىعىنا كەپ قوندى. سودان سوڭ شالدىڭ توبەسىنەن اينالىپ ۇشىپ ءوتتى دە، وزىنە جايلىراق ورىن تاۋىپ، قارماقباۋعا كەلىپ قوندى.
- سەنىڭ جاسىڭ قانشادا؟ - دەپ سۇرادى شال ودان. - بۇل ءبىرىنشى ساپارىڭ بولار؟
قۇس بەينە جاۋاپ بەرگەندەي، شالدىڭ بەتىنە قارادى. قارماقباۋدىڭ قانشالىق بەرىك ەكەنىن بايقاۋعا ونىڭ ءال- دارمەنى جوق، قاناتى تالىپ قاتتى شارشاعان قۇس باۋدى نازىك اياقتارىمەن قىسىپ ۇستاپ، ءجىپ ۇستىنە تەربەتىلىپ قانا وتىردى.
- قورىقپا، ءجىپ قاتتى تارتىلىپ كەرىلىپ تۇر، - دەدى شال وعان. - تىمىق تۇندە وسىنشا قالجىراعانىڭ نە؟ وسى كۇنگى قۇستاردىڭ ءوزى نە بوپ كەتكەنى؟
«تەڭىز ورىندە سامعاپ، قارسى الدىڭنان قارشىعا شىعادى ءالى»، - دەپ ويلادى ىشىنەن. ءبىراق بۇل ويىن قۇسقا ايتقان جوق، ايتقانمەن دە قۇس ونى ءبارىبىر ۇقپاس ەدى. ۋاقا ەمەس، قارشىعانىڭ قانداي بولاتىنىن كوپ كەشىكپەي ءوزى دە كورەر.
- كىشكەنتاي قۇس، جاقسىلاپ تۇرىپ تىنىعىپ ال. سودان كەيىن جاعالاۋعا قاراي ءۇش، تىرشىلىك ءۇشىن ءار ادام، نەمەسە قۇس ياكي بالىق قالاي كۇرەسسە، سەن دە ءدال سولاي كۇرەس، - دەدى شال.
قۇسپەن سويلەسكەنى وعان دەمەۋ بولدى، قارماقتىڭ باۋىن يىعىنا ساپ ءتۇنى بويى قارىسىپ تارتىپ وتىرعاندىقتان، ارقاسى اعاشتاي سىرەسىپ قالىپ ەدى، ەندى سىزداپ اۋىرعانى انىق ءبىلىندى.
- ءيا، قۇسىم، قالاساڭ قاسىمدا وتىرا بەر، - دەدى قارت. - جەلكەندى قۇرىپ جىبەرىپ، سەنى جاعاعا، قۇرعاققا جەتكىزىپ سالۋىما بولار ەدى، قازىر ازداپ جەل دە تۇرىپ كەلەدى، ءبىراق، بۇلتارۋعا مۇرشام جوق. مىنا سۋ ىشىندەگى دوسىمدى تاستاپ كەتە المايمىن.
وسى مەزەتتە جايىن بالىق بۇلقىنىپ قالدى دا، شالدى ەتبەتىنەن ءتۇسىردى؛ قاريا قايىقتىڭ ەرنەۋىنەن قوس قولداپ تىرەپ قالماعاندا جانە باۋدى قويا بەرمەگەندە، بالىق ونى قايىقتان جۇلىپ اكەتەتىن ەدى.
قارماقتىڭ باۋى سىلكىنىپ قالعاندا، ۇستىندە وتىرعان قۇس ۇشىپ كەتكەن، ونىڭ قاي جاققا عايىپ بوپ كەتكەنىن شال بايقاماي دا قالدى. قاريا وڭ قولىمەن باۋدى قايتادان ەپتەپ ۇستاي بەرگەندە، الاقانىنىڭ سورعالاعان قانىن كوردى.
- بالىقتىڭ دا جانىنا باتتى بىلەم، - دەدى ءۇن قاتىپ. بالىقتى باسقا باعىتقا بۇرۋعا شاماسىنىڭ كەلەر- كەلمەسىن بايقاپ، باۋدى تاعى دا تارتتى. بارىنشا كەرىپ تارتتى دا، باستاپقى قالپىنشا سىرەسىپ وتىرىپ قالدى.
- ءاۋ، بالىق، جاعدايىڭ ناشارلادى ما؟ - قۇداي كۋا، ماعان دا وڭاي ءتيىپ وتىرعان جوق.
قاريانىڭ ايتەۋىر ءبىر تىرشىلىك يەسىمەن سويلەسكىسى كەلدى دە، جان- جاعىنا كوزىن اۋدارىپ، كىشكەنتاي قۇستى ىزدەدى. ءبىراق، قۇس كورىنبەدى.
«سەن مەنىڭ قاسىمدا از ۋاقىت قانا بولدىڭ عوي. سەنىڭ ۇشىپ كەتكەن جاعىڭدا جەل قاتتىراق سوعىپ تۇر، قاشان قۇرىلىققا جەتكەنىنشە وسى جەل باسەڭدەمەيدى، - دەپ ويلادى شال. - مىنا بالىقتىڭ ءبىر رەت بۇلقىنىپ قالعانىنا قولىمدى جارالاپ العانىم قالاي؟ ماڭگىپ كەتتىم، بىلەم. الدە، الگى كىشكەنتاي قۇسقا قاراپ، بار ويىم سوعان اۋىپ، قاننەن- قاپەرسىز وتىردىم با؟ قوي، ەندى ءوز جاعدايىمدى ويلايىن، الدەنىپ الۋ ءۇشىن جايىندى جەيىن».
- سەرىك بالانىڭ قاسىمدا جوعىن قاراشى، مەندە تۇز دا جوق ەكەن، - دەدى ول كۇبىرلەپ.
قارماقتىڭ باۋىن سول جاق يىعىنا اۋدارىپ، ابايلاپ قانا قوزعالىپ تىزەرلەپ وتىردى دا، قولىن جۋدى. الاقانىنىڭ قانىن سۋدىڭ قالاي شايعانىنا كوزىن سالىپ، قولىن سۋعا مالىپ ءبىراز وتىردى.
- بالىق قازىر تىم اقىرىن ءجۇزىپ كەلەدى، - دەپ سويلەدى.
قولىن تۇزدى سۋعا مالىپ وتىرىڭقىراعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق، بالىق تاعى دا جۇلقىنىپ قالا ما دەپ قورىقتى، ورنىنان بويىن جازىپ تۇرەگەلدى دە، باۋدى ارقاسىنا سالىپ تارتىپ، قولىن كۇنگە توستى. قارماقتىڭ باۋى ونىڭ الاقانىنىڭ قالىڭ ەتىن ءتىلىپ كەتكەن ەدى، بۇگىن ءالى دە كوپ قىزمەت اتقارۋعا ءتيىستى قولدىڭ ەڭ كۇش الاتىن جەرىنە، ىسكە كىرىسپەي جاتىپ، جاراقات تۇسكەنى جاقسى بولمادى، شال وسىعان قىنجىلدى.
- ەندى جايىندى جەپ الايىن، - دەدى قولىنىڭ سۋى كەپكەن سوڭ. - جايىندى جاتقان جەرىنەن باگورمەن ءىلىپ، بەرى تارتىپ الايىن دا، جاقسىلاپ تۇرىپ جەيىن.
شال قايتادان تىزەرلەپ وتىردى دا، باگورمەن تۇرتكىلەپ، قايىقتىڭ ارت جاعىنان جايىندى ىزدەدى. قارماقتىڭ باۋىن شايقالتىپ الماۋعا تىرىسىپ، ابايلاپ قانا جايىندى وزىنە قاراي تارتىپ الدى. ارقاسىنا تۇسكەن بار سالماقتى سول جاق يىعىنا قايتا اۋدارىپ، سول قولىمەن قايىقتىڭ ەرنەۋىنە سۇيەنىپ تۇرىپ، جايىندى يمەك ىلگەكتىڭ باسىنان شىعارىپ الدى دا، باگوردى ورنىنا قويدى. جايىندى تىزەسىمەن باسىپ تۇرىپ، ونىڭ جون ارقاسىنىڭ قىزىل كۇرەڭ ەتىن جەلكەسىنەن قۇيرىعىنا قاراي سىدىرا ءتىلدى. تىلشەلەپ التى بولەك ەتىپ كەستى دە، بۇلاردى قايىقتىڭ تۇمسىق جاق تاقتايىنىڭ ۇستىنە قاتارلاپ جايدى، سونسوڭ پىشاعىن شالبارىنا جانىپ ءسۇرتتى دە، جايىننىڭ قاڭقاسىن قۇيرىعىنان الىپ، تەڭىزگە لاقتىرىپ جىبەردى.
- مۇنىڭ ءبىر كەسەگىن تۇتاس تاۋىسا الماسپىن، - دەپ كەسەك ەتتىڭ بىرەۋىن قاققا ءبولدى.
قارماققا ىلىنگەن بالىق قايىقتى ىركىلمەي سۇيرەپ كەلەدى. مۇنىڭ ءالى شارشار ءتۇرى جوعىن شال سەزىپ وتىر، باۋدى تارتا- تارتا سول جاق قولى مۇلدە قارىسىپ قالدى. قولىنىڭ قالتىراعانىنا قاريا ۇناتپاعان پىشىنمەن قاراپ قويادى.
- قۇداي- اۋ، بۇل نەعىلعان قول! - دەدى ول - مەيلىڭ، قالتىراساڭ قالتىرا. كەرەك دەسەڭ، قۇستىڭ اياعىنشا ءبۇرىسىپ قال، بۇدان كەلەر ءبارىبىر جەڭىلدىك جوق ساعان.
«ءوزىڭ جۇرەك جالعاپ الشى، سوندا قولىڭا دا ءال كىرەدى، - دەگەن ويعا كەتتى ول، تەرەڭگە كولبەي بويلاعان قارماقباۋعا، تۇڭعيىق سۋعا كوز جىبەرىپ وتىرىپ. - قولدا نە جازىق بار؟ بالىق ىلىنگەن قارماقباۋدى سىرەسىپ ۇستاپ وتىرعانىڭا بىرنەشە ساعات بولدى عوي. بۇل بالىقتان ايرىلار ءتۇرىڭ جوق. ءسوزدى دوعار دا، تاماقتانىپ ال!»
ول بالىق ەتىنىڭ ءبىر تىلىگىن الدى دا، اۋزىنا سالىپ اقىرىن عانا شايناي باستادى. ءدامى ونشا جامان كورىنبەدى.
«بار ءنارىن تۇگەل الىپ قالۋ ءۇشىن جاقسىلاپ شاينا. مۇنى ليمونمەن قوسىپ نەمەسە ۇستىنە تۇز سەۋىپ جەسە، قانداي ءتاۋىر بولار ەدى»، - دەپ ويلادى قاريا.
- ءيا، ءحالىڭ قالاي، قولىم؟ - دەدى ول، ولگەن ادامنىڭ قولىنداي بوپ سىرەسىپ، قۇرىسىپ قالعان قولىنا قاراپ. - ساعان ءال كىرسىن، بالىق ەتىنىڭ تاعى دا ءبىر تىلىگىن جەپ كورەيىن.
شال قاققا بولىنگەن كەسەكتىڭ ەكىنشى تىلىگىن دە اۋزىنا سالدى. ەتتىڭ ابدەن ءدامى كەتكەنشە شاينادى دا، سىرتقى قابىعىن تۇكىرىپ تاستادى.
- ال، ەندى قالاي، قولىم، ازداپ ءال كىردى مە؟ الدە ءالى دە ەش نارسەنى سەزگەن جوقسىڭ با؟
شال بالىق ەتىنىڭ تاعى ءبىر كەسەگىن جەپ الدى.
«بۇل - دەنى ساۋ، ەتى تىعىز جاقسى بالىق، - دەپ ويلادى ول. - قولىما ماكرەل تۇسپەي، جايىننىڭ ىلىككەنى جاقسى بولدى. ماكرەلدىڭ ەتى قانت تاتىپ تۇرادى. ال مىنا بالىقتا ونداي ءدام ءجوندى جوق، بار ءنار- جۇعىمى بويعا جاقسى سىڭەدى. ءجا، مۇنداي كولدەنەڭ ويدى قايتەسىڭ، - دەدى شال ىشىنەن، - تىم بولماسا ءبىر شوكىم تۇزدىڭ جوعىن كوردىڭ بە. مىنا بالىقتىڭ قالعان ەتى كۇڭسىپ، ياكي بورسىپ، ساسىپ كەتپەسىن قايدان بىلەم. سوندىقتان مۇنى، اش بولماسام دا، بۇزىلماي تۇرعاندا سىپىرىپ- سيىرىپ جەپ الايىن. جايىن بالىق قايىقتى اقىرىن عانا سۇيرەپ، جايىمەن ءجۇزىپ كەلە جاتىر. جايىننىڭ قالعان ەتىن تۇگەل جەپ العان سوڭ كىرىسەرمىن ايقاسقا».
- شىدا، قولىم، - دەدى ول. - سەن ءۇشىن عوي، جاندى سالىپ جاتقانىم.
«جايىندى دا جەمدەگەنىم ءجون بولار، - دەگەن وي كەلدى وعان. - ءوزىمنىڭ ەت جاقىنىم عوي. ءبىراق، مۇنى ولتىرۋگە ءتيىستىمىن، ول ءۇشىن ماعان كۇش جيناۋ كەرەك».
شال جايىننىڭ قالعان ەتىن اسىقپاي باپپەن جەدى. سونسوڭ، قولىن شالبارىنا ءسۇرتتى دە، بويىن جازىپ، تۇزەلىپ وتىردى.
- ال ەندى سەن، سول قولىم، قارماقتىڭ باۋىن قويا بەر. سەن ەسىڭدى جيعانشا، بۇل باۋعا وڭ قولىممەن يە بولا تۇرارمىن، - دەدى قارت.
شال سول قولىنا ۇستاعان باۋدى سول جاق اياعىمەن باستى دا، كەيىن قاراي شالقايىپ، سۋداعى بالىقتىڭ سالماعىن ارقاسىنا اۋدارا بەردى.
- سول قولىمنىڭ قۇرىسقانى تەزىرەك ايىعا گور! - دەپ تىلەدى ول. - كىم بىلەدى، بۇل بالىقتىڭ باسىنا تاعى دا نە وي كەلەرىن.
«اسىلى، سابىرلى بالىق بولار ءوزى، - دەپ ويلادى، - بەت الدى بۇلقىنبايدى. ءبىراق سوندا نە ويلاعانى بار؟
ال مەن ءوزىم نە ىستەمەكپىن بۇعان؟ بۇل اسا ءىرى بالىق ىڭعايىنا كوشىپ وتىرماساڭ بولماس، سۋدىڭ بەت جاعىنا ءجۇزىپ شىقسا، ولتىرەر ەدىم. ءبىراق ويتپەي، تومەندە جۇرە بەرسە قايتپەكپىن؟ وندا مەن دە وسىلاي سىرەسىپ وتىرامىن دا».
ول جانسىزدانعان سول قولىن شالبارىنا ءسۇرتتى دە، ەندى ساۋساقتارىن جازباق بولىپ ەدى. قارىسىپ قالعان ساۋساقتار جازىلمادى. «كۇننىڭ كوزىنە توسسام، جانى كىرەر مۇمكىن، - دەپ ويلادى قارت. - الگى جەگەن شيكى بالىقتىڭ ەتىن اسقازانىم قورىتىپ، ءنارى بويىما تاراعان كەزدە، ونىڭ دا سەبى تيەر. بۇنىڭ قۇرىسقانىن قايتسەم دە جازامىن. ءبىراق قازىر زورلىق قىلمايىن بۇعان. ءوز جايىمەن ايىقسىن. تۇندە بۇكىل باۋدى، شۋماق- شۋماق جىپتەردى ءبىر- بىرىنە جالعاعاندا بۇل قولىم كوپ قىزمەت اتقاردى عوي، ونى ەسكەرمەۋگە بولمايدى».
شال الىسقا كوز جىبەرىپ، ءوزىنىڭ قازىر جاپادان- جالعىز ەكەنىن ويلاپ ءوتتى. ءبىراق كۇن كوزىنىڭ سۋدا ويناعان ساۋلەسىنىڭ نەشە ءتۇرلى تۇسكە بويالىپ قۇبىلعانىنا، قارماقباۋدىڭ تەرەڭگە كولبەي بويلاپ كەرىلە تارتىلىپ تۇرعانىنا، تەڭىز بەتىنىڭ ءبىر ءتۇرلى تەربەلىپ- شايقالىپ جاتقانىنا قاراپ، كوڭىلى ءبولىندى. شىعىس جاقتان سوعار قاتتى جەلدىڭ ىڭعايىن ءبىلدىرىپ، بۇلت كوشە باستادى. شال الدىڭعى جاققا كوز تىگىپ ەدى، اسپاندا شارلاپ توپتالا ۇشقان ءبىر توپ ۇيرەكتى كوردى؛ توپ قۇس ءبىر مەزەت بۇلدىراپ الىستاڭقىراپ كەتتى دە، سالدەن سوڭ قايتادان جاقىنداپ، شوعىرى انىعىراق كورىندى. تەڭىزدە جول شەگىپ جۇرگەن شاعىندا ادامنىڭ كوڭىلى وسىنداي تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارىنە دە ءبولىنىپ، ول ءوزىنىڭ جاپادان- جالعىز ەمەس ەكەندىگىن سەزگەندەي بولادى؛ قازىر قارت تا بۇل كۇيدى ۇعىپ وتىر.
ول كەيبىر ادامداردىڭ كىشكەنتاي قايىقپەن جارقىراعان تەڭىزدىڭ ورتاسىندا جالعىز قالعان شاقتارىندا ۇرەيگە بوي الدىراتىنىن ويلاپ ءوتتى دە، كۇن رايى قۇبىلمالى ماۋسىمدا ولاردىڭ بۇلاي قوبالجۋى ورىندى دەپ سانادى. ال، قازىرگى ماۋسىم - داۋىل سوقپايتىن، جىلدىڭ ەڭ ءبىر جايلى مەزگىلى، ازىرشە داۋىل بولعان جوق.
داۋىل بولاردا ونىڭ اسپانداعى بەلگىلەرىن تەڭىزدە جۇرگەن كىسى بىرنەشە كۇن بۇرىن- اق كورۋىنە بولادى. ال، بۇل بەلگىلەردى قۇرلىقتاعى ادامدار كورە المايدى، - دەپ ويلادى شال، - ويتكەنى ولار نە نارسەگە كوز توقتاتىپ قاراۋ كەرەكتىگىن بىلمەيدى. جانە دە قۇرلىقتا تۇرىپ قاراعان كەزدە، اسپانداعى بۇلتتىڭ ءتۇرى مۇلدە باسقاشا بولىپ كورىنەدى. ءبىراق قازىر بۇل ۋاقىتتا داۋىل سوعا قويمايدى.
شال اسپانعا قاراپ ەدى، ءوزىنىڭ ءسۇيسىنىپ جەيتىن بالمۇزداعى سەكىلدى اق بۋداق بۇلتتارعا كوزى ءتۇستى، بۇلاردىڭ ۇستىڭگى جاعىنان قىركۇيەكتىڭ كوگىلدىر بيىك اسپانىندا قالقىعان قازباۋىر شاربى بۇلتتار كورىندى.
- كوپ كەشىكپەي ازداپ جەل تۇرار ءتۇرى بار. بۇل جەل سەنەن گورى ماعان تيىمدىرەك بولار، بالىعىم، - دەدى شال.
قارتتىڭ سول قولىنىڭ قارىسقانى ءالى جازىلا قويعان جوق ەدى، سوندا دا ساۋساقتارى ەپتەپ قوزعالۋعا كەلدى.
«قولىمنىڭ قۇرىسقانىن سونداي جەك كورەمىن. ءوز دەنەڭنىڭ وزىڭە باعىنباي سىرەسىپ قالعانى قانداي جامان! - دەپ، شال ويعا شومدى. - كەيدە ىشىڭە اس توقتاماي نەمەسە بالىقتان ۇشىنىپ، قۇسقىڭ كەپ، جۇرت الدىڭدا ساستىرسا - قورلىق. بۇل، اسىرەسە، جاپادان- جالعىز جۇرگەنىڭدە جانىڭا قاتتى باتادى».
«قاسىمدا سەرىك بالام بولعاندا، قولىمدى شىنتاعىمنان تومەن قاراي سىلار ەدى ول، - دەپ ويلادى قاريا. - ءبىراق، قايتەر دەيسىڭ، قۇرىسقانى بىرتە- بىرتە تارار».
قارماقباۋدىڭ جوعارى قاراي از- ازداپ كوتەرىلە باستاعانىن شال ابايلاپ وتىر ەدى، باۋدى تارتىپ ۇستاعان ون قولىنا كەنەت ءبىر ءتۇرلى جەڭىلدىك سەزىلدى. قاريا شالقايا بەرىپ، قۇرىسقانىن جازۋ ءۇشىن سول قولىمەن سانىن سالىپ- سالىپ قالدى.
- بالىق جوعارىعا كوتەرىلىپ كەلەدى. قانە، قولىم، ءتىرىل، جي ەسىڭدى، - دەدى.
قارماقباۋ سوزىلا تارتىلدى دا، قايىقتىڭ الدىڭعى جاعىنداعى سۋ ءبىر كەزدە تومپايا كوتەرىلدى. بالىقتىڭ جون ارقاسى كورىندى. جونىنىڭ ەكى جاعىنان سۋ سورعالاي سىرعاناپ، دەنەسى سۋدان بىرتە- بىرتە كوتەرىلىپ شىعا بەردى، ءتىپتى، ۇشى- قيىرى جوقتاي كورىندى. جىلتىر ءتۇسى كۇنگە شاعىلىسىپ جالت- جۇلت ەتتى؛ باسى مەن ارقاسى كوكپەڭبەك بالىق ەكەن، بۇيىرىندەگى جالپاق جولاقتارى مىنا اشىق كۇن كوزىندە اقشىل كوكتەنىپ كورىندى. قايقيعان ۇزىن ءسۇيىر تۇمسىعى بەيسبولدىڭ دوپ قاعاتىن تاياعىنداي، ال تۇمسىعىنىڭ ءدال ۇشى ءىپ- ىستىك نايزاداي. بالىق سۋدان باۋىرىن جازىپ شالقايا كوتەرىلدى دە، قايتادان اقىرىن عانا ەڭكەيىپ كەپ، تومەن سۇڭگىپ ەدى، قول وراقتىڭ جۇزىندەي يرەك- يرەك ۇلكەن ايىر قۇيرىعى سۋعا زورعا باتتى.
- بۇل بالىقتىڭ تۇرقى مەنىڭ قايىعىمنان ەكى فۋت ۇزىن ەكەن، - دەدى شال.
قارماقتىڭ باۋى شالدىڭ قولىنان شاپشاڭ سۋسي باستادى، ءبىراق ءبىر قالىپپەن سوزىلدى، بالىق ۇركىپ شوشىعان سەكىلدى. شال باۋدى بوس جىبەرە بەرمەي، قوس قولداپ، اقىرىن عانا تارتا ءتۇسىپ وتىردى. قاتتى جۇلقىماي، وسىلايشا اقىرىنداپ تارتىپ، بالىقتى ەپتەپ- ەپتەپ تەجەمەسە، ونىڭ بۇكىل باۋدى سوزىپ اكەتىپ، بارىپ- بارىپ ءۇزىپ كەتۋى حاق. مۇنى شال ءبىلىپ وتىر.
«بۇل ءبىر الىپ جايىن ەكەن، سىر بەرمەيىن بۇعان، - دەپ ويلادى ول - باۋدى العا سوزىپ اكەتە بەرسە، مەنى مەرت ەتۋى مۇمكىن عوي، سەزبەسىن بۇل جاعدايدى. مۇنىڭ ورنىندا مەن بولسام، قاشان بىردەمە تارس ەتىپ جارىلعانشا، العا سىلتەي بەرەر ەم. ءبىراق قۇدايعا شۇكىر، بالىقتار قانشا ەپتى، قانشا الىپ بولسا- داعى، ولاردى ولتىرەتىن ادامزاتتان اقىلدى ەمەس».
شال ءوز عۇمىرىندا نەبىر الىپ بالىقتى كورگەن. سالماعى ەكى مىڭ قاداقتان اساتىن تالاي بالىقتى كەزىكتىرگەن، وسىنداي بالىقتىڭ ەكەۋىن ءوزى دە كەزىكتىرگەن، وسىنداي بالىقتىڭ ەكەۋىن ءوزى دە ۇستاعان، ءبىراق وندا جالعىز ەمەس- ءتى، قاسىندا سەرىگى بار بولاتىن. ال قازىر ول جارقىراعان تەڭىز ۇستىندە سونشالىق عالامات الىپ بالىقپەن جاپادان- جالعىز تىرەسىپ كەلەدى؛ مۇنداي زور بالىقتى بۇرىن- سوڭدى كورمەك تۇگىل، ەستىگەن دە جوق ەدى؛ سول جاق قولىنىڭ ساۋساقتارى، بۇركىتتىڭ ايقاسىپ قالعان تۇياقتارىنشا، ءالى قۇرىسىپ وتىر.
«بۇل قولدىڭ قۇرىسقانى جازىلۋعا ءتيىستى. ونىڭ قولىما تىم بولماسا جاردەم بەرۋى كەرەك قوي، - دەگەن وي كەلدى شالعا. - تىرشىلىك ەتكەن اعايىندى ءۇش جىگىت بار ەدى: بىرەۋى - بالىق، قالعان ەكەۋى - مەنىڭ ەكى قولىم ەدى... سول قولدىڭ قۇرىسقانى قايتكەندە دە تاراۋعا كەرەك. ايتپەسە، ءتىپتى مۇنىسى ۇيات قوي».
جايىن بالىق ەكپىنىن باسەڭدەتىپ، باستاپقىداي ءبىر قالىپپەن اقىرىن عانا ءجۇزىپ ەدى.
«بۇل الگىندە سۋدان نەگە ىرعىپ شىقتى ەكەن، - دەپ ويلاپ كوردى شال. - ءوزىنىڭ دەنەسىنىڭ سونشالىق زور ەكەنىن پاش ەتۋ ءۇشىن ءسويتتى- اۋ، ءسىرا. ۇقتىق ءمانىسىن. مەن دە وسال ادام ەمەس ەكەنىمدى كورسەتەر ەدىم بۇعان، اتتەڭ، سول قولىمنىڭ قۇرىسىپ قالعانىن كورمەيمىسىڭ. سوندىقتان ەش قايرات قىلا الماي وتىرمىن. مەيلى، بۇل بالىق مەنى جاقسى كىسى ەكەن دەپ ويلاسىن دا، تارتا بەرسىن؛ شىندىعىندا ونداي بولماسام دا، تىپ- تىنىش وتىرعاننان كەيىن وعان سولاي كورىنسەم كەرەك. مەن وسى جايىن سەكىلدى بالىق تا بولۋدى قالار ەدىم؛ ونىڭ ەركىندىگى مەن سەرگەكتىگى عانا ەمەس، بويىنداعى بار قابىلەتى مەندە دە بولۋىن تىلەر ەم».
ول بۋىن- بۋىنىنىڭ سىرقىراپ اۋىرعانىنا شىداي كەنىپ، تاقتاي جاشىككە سۇيەنىپ، جايعاسىپ وتىردى، ال، بالىق ءبىر تىنباستان العا تارتا بەردى، قاراكوك سۋ بەتىمەن قايىق اقىرىن عانا قوزعالىپ بارا جاتتى. شىعىستان بىلىنگەن جەلدەن تولقىن ءسال كوتەرىلدى.
شالدىڭ قۇرىسقان قولى كۇن تۇسكە تىرمىسا اجەپتاۋىر جازىلىپ قالدى.
- بالىعىم، ەندى ءحالىڭ مۇشكىلدەنە تۇسەر، - دەدى دە، قارماقتىڭ باۋىن ارقاسىنا قاراي اۋداردى ول
بۋىن- بۋىنىنىڭ سىرقىراپ اۋىرعانى جانىنا باتىپ وتىرسا دا مۇنى ەلەمەدى، كوڭىل كۇيى جاقسى كورىندى وزىنە.
- مەن قۇدايعا سەنبەيمىن، - دەدى ول - ءبىراق وسى بالىقتى ۇستاۋ ءۇشىن «جاساعان جار بولا گور» دەپ، دۇعا ءسوزىن سان قايىرىپ ايتايىن. بۇل بالىقتى شىن ۇستاسام، قۇدايعا قۇلشىلىق قىلۋعا سەرت بەرەمىن. انت ەتەمىن.
شال دۇعا وقي باستادى. كەي تۇستاردا دۇعانىڭ ءقايسىبىر سوزدەرىن ۇمىتىپ قالىپ، مۇنى ءوزىنىڭ تيتىقتاپ شارشاعاندىعىنان كوردى دە، ۇمىتىلعان سوزدەر اۋىزعا وزىنەن- ءوزى تۇسە قالۋى ءۇشىن دۇعانى شاپشاڭ وقۋعا تىرىستى.
- جالعىز حاق، ءوزىڭ جار بولا گور. بىزدەي مىسكىن پاقىرىڭا مارحاباتىڭدى توك. مىنا بالىق سونداي اسەم بولسا- داعى، وسىنى ءوزىڭ دۋالاپ ءولتىرىپ بەر، - دەدى.
شال دۇعاسىن وقىپ، قۇدايعا سيىنىپ العاننان كەيىن، بۋىن- بۋىنىنىڭ سىرقىراي اۋىرعانى باسەڭسىمەسە دە، كوڭىلى الدەقايدا جايلانعانداي بولدى، قايىقتىڭ تۇمسىق جاق ەرنەۋىنە ارقاسىن شاپشاڭ قيمىلداتىپ، جاتتىقتىرا باستادى. كۇننىڭ كوزى كۇيدىرىپ تۇر، جەل ەپتەپ كۇشەيە بەردى.
- جەم شانشىپ، كىشكەنە قارماقتى سۋعا قايتادان سالعانىم ماقۇل بولار، - دەدى شال. - مىنا جايىن بالىق سۋدىڭ بەتىنە بۇگىن تۇندە قالقىپ شىقپاسا، تاعى دا ءبىر تاماقتانىپ الۋىم كەرەك، قۇمىراداعى سۋ دا تاۋسىلۋعا جاقىن قالدى. بۇل ماڭنان قارماعىما ماكرەلدەن باسقا بالىق ىلىنە قويماس. ۇستاعان بويدا جەپ جىبەرسەڭ، مۇنىڭ ەتى دە ونشا ءدامسىز ەمەس. تۇندە قايىعىمنىڭ ىشىنە قاناتتى بالىق توپ ەتە تۇسسە جاقسى- اق بولار ەدى- اۋ. جارىقتى جىلت- جىلت ەتكىزىپ الدار ەدىم ونى، ءبىراق، شىراعدانىم جوق. قاناتتى بالىقتىڭ جاس ەتى تاماشا قورەك قوي، ءوزىنىڭ قابىعىن ارشۋدىڭ دا كەرەگى جوق. مەنىڭ السىرەمەي، كۇش- قۋاتىمدى ساقتاۋىم كەرەك. قارماعىما مىناداي وسىنشا ءىرى بالىق ىلىنەرىن بىلمەدىم عوي!.. ەندى مۇنى قايتكەندە دە سوعىپ الۋعا ءتيىستىمىن. بۇل بالىق قانشالىق زور، قانشالىق اسەم بولسا دا، ولتىرمەي تىنبان، - دەدى شال.
«مۇنىم قيانات بولسا دا، بۇعان ادامنىڭ قۇدىرەتىن تانىتامىن»، - دەپ ىشتەي ويىن جالعاستىردى.
- مەن ەلدەن ەرەك شالمىن دەپ سەرىك بالاما ايتقام- دى. سول ءسوزىمدى دالەلدەيتىن شاق تۋدى ەندى، - دەدى قارت.
ول بۇل ءسوزىن بۇرىن دا سان مارتەبە دالەلدەگەن- ءدى. ەندى تاعى دا دالەلدەۋگە تۇرا كەلدى. ەسەپ دەگەنىڭ ىلعي باسىنان باستالىپ وتىرماق قوي، سوندىقتان بۇل قاريا ءبىر ىسكە كىرىسكەن كەزىندە وتكەندى ەسىنە ەش ۋاقىتتا المايتىن- دى.
«مىنا بالىق ۇيىقتاسا، مەنىڭ دە كوزىم ىلىنەر ەدى، سوندا مەن تۇسىمدە ارىستانداردى كورەر ەم، - دەپ ويعا بەرىلدى شال. - جادىمدا وسى ارىستانداردان باسقا جاقسى ەشتەمە قالماعانى قالاي؟»
- ويعا بەرىلمە، شالىم، - دەدى ول وزىنە- ءوزى - تاقتايعا سۇيەن- داعى، ەپتەپ تىنىعىپ ال، ەش نارسەنى ويلاما. قازىر قايىقتى بالىق سۇيرەپ كەلەدى. سوندىقتان سەن ازىرشە كۇشىڭدى كوپ جۇمساماي، تىنىستاي بەر.
كۇن باتۋعا تاقالدى، قايىق ءبىر قالىپپەن باياۋ ءجۇزىپ كەلەدى. شىعىستان ەسكەن جەل تەڭىزدى تولقىتىپ، شال قايىق ۇستىندە اقىرىن عانا تەربەتىلىپ وتىر، ارقاسىنا ءجىپتىڭ باتىپ اۋىرتقانىن دا ەلەمەيدى.
ءتۇس اۋا قارماقباۋ تاعى دا ازداپ كوتەرىلگەندەي بولدى. ءبىراق، بالىق بۇل جولى ۇسكە شىقپاي، تەك سۋ بەتىنە تاياۋ عانا جۇزە بەردى. كۇننىڭ كوزى شالدىڭ ارقاسىن، سول جاق يىعى مەن سول جاق قولىن كۇيدىرىپ كەلە جاتىر ەدى. وسىعان قاراپ بالىقتىڭ سولتۇستىك- شىعىسقا قاراي بۇرىلعانىن اڭعاردى ول
ول بۇل بالىقتىڭ ءتۇر- تۇلعاسىن ءبىر رەت كورگەندىكتەن، ەندى ونىڭ ءدال قازىر باۋىرىنداعى كوگىلدىر قاناتتارىن قۇس قاناتىنشا جايىپ جىبەرىپ، قاتتى قۇيرىعىمەن تۇڭعيىقتى ايىرا ءتىلىپ، سۋ استىندا قالاي ءجۇزىپ بارا جاتقانىن كوز الدىڭا كەلتىرگەندەي بولدى. «قاپ- قاراڭعى تۇڭعيىقتا قازىر كەلە جاتىپ، ماڭايىنداعىنىڭ ءبارىن دە كورە الا ما ەكەن بۇل؟ - دەپ ويلادى شال، - ءبىراق كوزى شاراداي عوي. مۇنىڭ كوزىنەن كوزى الدەقايدا كىشى جىلقى دا قاراڭعىدا تاماشا كورەدى. ءبىر كەزدە مەن دە قاراڭعىدا جاقسى كورەتىن ەم. ارينە، تاستاي قاراڭعىدا ەمەس. دەگەنمەن، كوزىم مىسىقتىڭ كوزىندەي قىراعى ەدى.
ءارى كۇن قىزدىرىپ، ءارى ساۋساقتارىن تىنىمسىز قيمىلداتىپ جاتتىقتىرعان سوڭ، شالدىڭ سول قولىنىڭ قۇرىسقانى تارادى، ەندى ول قارماقتىڭ باۋى باتىپ تۇرعان ارقاسىنا از دا بولسا جەڭىلدىك كەلتىرۋ ءۇشىن بالىقتىڭ سالماعىن وسى قولىنا ەپتەپ اۋدارىڭقىرادى.
- ءالى شارشاماعان بولساڭ، سەن راسىندا دا عالامات بالىق ەكەنسىڭ، - دەپ سويلەدى ول ءوزىنىڭ قاتتى قالجىراعانىن سەزدى، ءتۇننىڭ دە جاقىنداپ قالعانىن ءبىلىپ وتىر، سوندىقتان ويىن باسقا ءبىر جايلارعا اۋدارۋعا تىرىستى. ءوزى ءپىر تۇتاتىن ايگىلى بەيسبول ليگالارى حاقىندا ويلاپ كەتتى، بۇگىن نيۋ- يوركتىڭ «يانكيلەرى» دەترويتتىڭ «جولبارىستارىمەن» وينايتىنىن ەسىنە ءتۇسىردى.
«سپورت ويىندارىنىڭ بارىسىنان بەيحابار وتىرعانىما بۇگىن ەكىنشى كۇن، - دەپ ويلادى قارت ءبىر اۋىق. - ءبىراق، قايتكەندە دە ءوز كۇشىمە سەنۋىم كەرەك، ۇلى دي مادجيونىڭ ماقتاۋىنا تاتيتىنداي بولۋعا ءتيىسپىن، ول - ەرەن ويىنشى، وكشەسىندە قاجالعان ءمۇيىزى بولسا- داعى، ونىڭ باتىپ اۋىرعانىن ەلەمەي، سپورت الاڭىندا كەرىم شاپشاڭ قيمىلداپ، تاماشا ونەر كورسەتەدى. وكشەدەگى ءمۇيىز دەگەننىڭ ءوزى نە نارسە ەكەن؟ ءبىزدىڭ بالىقشىلاردا مۇنداي ءمۇيىز بولمايدى. توبەلەسكە ۇيرەتىلگەن اتەش تابانىڭا تەۋىپ قالسا اۋىرتاتىن ەدى، وكشەدەگى ءمۇيىز دە سولاي باتىپ اۋىرتا ما ەكەن؟ توبەلەسكە ۇيرەتىلگەن اتەشتەر توبە- لەسكەن كەزدەرىندە ءبىر كوزى تۇگىل ەكى كوزى اعىپ تۇسسە دە وعان قاراماي، سارت- ءسۇرت تەبىسىپ، سوعىسا بەرەدى. مۇنداي توبەلەسكە مەن شىداي الماس ەدىم. ادام تەمىر ەمەس، اڭدار مەن قۇستار سەكىلدى ونىڭ دا كەۋدەسىندە جانى بار. مەنىڭ قازىر مىنا تەرەڭدە ءجۇزىپ كەلە جاتقان بالىق بولعىم كەلەر ەدى».
- ءيا، تەك اكۋلالار تاپ بەرمەسىن دە، - دەپ ءۇن قاتتى شال، - اكۋلالار تاپ بەرسە، مىنا بالىقتىڭ دا، مەنىڭ دە امان قالۋىم ەكىتالاي!
«ۇلى دي مادجيو وسى بالىقپەن سەن قۇساپ ءدال وسىلاي تىرەسىپ وتىرا الار ما ەدى؟ - دەپ ول وزىنە- ءوزى سۇراق قويدى.
- ءيا، ونىڭ دا ءدال وسىلاي تىرەسە الاتىنىنا كامىل سەنەمىن، ول مەنەن گورى جاسىراق، ءارى كۇشتىرەك، سوندىقتان ماعان قاراعاندا باسىمداۋ قيمىلداۋى دا مۇمكىن، ءوزىنىڭ جانە اكەسى بالىقشى بولعان ادام... وكشەسىندەگى ءمۇيىزى قاتتى باتىپ اۋىرتا ما ەكەن؟ «
- قايدان بىلەيىن، مەنىڭ وكشەم ءمۇيىز بوپ كورگەن ەمەس، - دەدى ول كۇبىرلەپ.
كۇن ۇياسىنا باتقان كەزدە، سەرگىپ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن وتكەن ءبىر وقيعانى ەسىنە ءتۇسىردى. ءبىر جولى كاسابلانكا تاۆەرناسىندا ونىڭ پورتتاعى ەڭ مىقتى ادام دەپ سانالاتىن، سەنفۋەگوستان كەلگەن ءبىر زور نەگرمەن كۇش سىناسقانى بار ەدى. ۇستەلدىڭ ۇستىنە بورمەن سىزىلعان سىزىققا شىنتاقتارىن تىرەپ، الاقاندارىن قاتتى ايقاستىرىپ الىپ، ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى قايىرىپ بۇگە الماي، ەكەۋى ءبىر تاۋلىك بويى تىرەسكەن-دى.
جۇرت جاعالاي ءباس تىگىسكەن؛ كەروسين شام كۇڭگىرتتەۋ جارىق ءتۇسىرىپ تۇرعان بولمەدەن ءبىرى شىعىپ، ءبىرى كىرىپ جاتتى؛ شال ەكى كوزىن نەگردىڭ قولىنان، شىنتاعىنان، بەتىنەن تايدىرمادى. العاشقى سەگىز ساعاتتان سوڭ تورەشىلەر كەزەكتەسىپ ۇيىقتاپ الۋ ءۇشىن، ءتورت ساعاتتا ءبىر الماسىپ تۇردى. ەكەۋىنىڭ تىرناقتارىنىڭ كوبەسىنەن قان ءبىلىندى، سوندا دا ولار بىرىنەن- ءبىرى كوزدەرىن تايدىرماستان تىرەسىپ وتىرا بەردى.
ءباس تىگىسكەن جۇرت بولمەگە ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ جاتتى؛ ولار قابىرعاعا تاقاۋ قويىلعان بيىك وتىرعىشتارعا جاعالاي وتىرىپ الىپ، اقىرى نەمەن تىنارىن كۇتۋلى. بولمەنىڭ اعاش قابىرعالارى اشىق كوگىلدىر سىرمەن بويالعان ەدى، قازىر بەتىنە كولەڭكە ءتۇسىپ تۇر. نەگردىڭ قابىرعاعا تۇسكەن كولەڭكەسى وتە ۇلكەن بوپ كورىندى، جەل اسپالى شامدى شايقاعان كەزدە كولەڭكەسى بىرگە قوزعالادى.
بىردە شال، بىردە نەگر باسىمداۋ شىعىپ، ەكەۋى ءتۇنى بويى جەڭىسە المادى؛ نەگردى روممەن سۋسىنداتىپ، اۋزىنا سيگارەتىن تۇتاتىپ بەرىپ تۇردى. نەگر رومدى جۇتىپ العان سايىن تىستەنە قيمىلداپ، ءبىر رەت شالدىڭ قولىن قايىرىپ اكەپ، ۇستەلگە ءسال تيگىزە جازدادى. شالدىڭ ول كەزدە قازىرگىدەي قارتايعان كەزى ەمەس، سانتياگو چەمپيون اتانعان جىگىت شاعى بولاتىن. ول تىرەسىپ، قولىن قايتادان تۇزەپ الدى. وسىدان كەيىن ونىڭ نەگردى جەڭەتىنىنە كۇمانى قالمادى؛ نەگر دە ەرەن كۇشتى جاقسى جىگىت ەدى. تاڭ اعارىپ اتىپ، جۇرت ەندى ەكەۋىنە تەڭبە- تەڭ ءتۇستى دەپ تورەلىك ايتۋ كەرەك دەسىپ ۇسىنىس جاساي باستاعاندا، نەگر جاڭا عانا يىعىن كوتەرىپ، مەيلىلەرىڭ دەگەندەي الپەت ءبىلدىردى. شال كەنەت بار كۇشىن ساپ، نەگردىڭ قولىن قايىرىپ اكەتتى، بىرتە- بىرتە شالقايتىپ اپارىپ، ۇستەلگە ءبىر- اق تيگىزدى.
ءسويتىپ، جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ باستالعان تىرەس دۇيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ اياقتالىپ ەدى. ءباس تىگىسكەن جۇرت ەكەۋىنە تەڭبە- تەڭ ءتۇستى دەپ تورە بەرۋدى تالاپ ەتتى، ويتكەنى ءبارىنىڭ پورتقا جۇمىسقا باراتىن ۋاقىتتارى بولىپ قالعان ەدى، بۇلار گاۆانا كومىر كومپانياسىنا كومىر جانە قاپ- قاپ قانت تيەپ جاتقان بولاتىن. جۇمىسقا شىعاتىن ۋاقىتتارى بوپ قالماعاندا باسەكەنى سوزا بەرەتىن تۇرلەرى بار ەدى. ءبىراق، شالدىڭ جەڭگەنىنە داۋ ايتۋعا دالەل جوق ەدى، ويتكەنى ول جۇك تيەۋشىلەردىڭ جۇمىسقا شىعاتىن ۋاقىتى بولعانشا جەڭىپ شىققان- دى.
وسى وقيعادان كەيىن جۇرت ونى كوپكە دەيىن چەمپيون دەپ ءجۇردى. شال كوكتەم شىعا نەگردىڭ ۇپاي قايتارۋىنا كەلىسىم قىلدى. ءبىراق، تىگىسكەن ءباستىڭ مولشەرى ونشا جوعارى بولمادى؛ بۇل جولى شال وپ- وڭاي جەڭدى نەگردى.
ويتكەنى سەنفۋەگوستان كەلگەن نەگر جىگىتتىڭ شالمەن العاشقى باسەكەدە جەڭىلىپ قالعاننان كەيىن- اق تاۋى شاعىلىپ قالعان ەدى. سانتياگو وسىدان كەيىن دە باسەكەگە بىرنەشە رەت ءتۇستى، ءبىراق، كوپ ۇزاماي بۇل كاسىپتى تاستاپ كەتتى. باسەكەگە تۇسكەن قارسىلاسى قانداي ادام بولسا دا، شالدىڭ ونى جەڭگىسى كەلسە جەڭەتىنىنە كوزى انىق جەتىپ ەدى، ءبىراق بالىق اۋلاعاندا ءوزىنىڭ بار سەنەر وڭ قولىنا بۇل سەكىلدى تىرەسۋدىڭ زالال كەلتىرەتىنىن ۇعىپ وسىلاي ەتتى. ول باسەكەگە سول قولىمەن دە بىرنەشە رەت ءتۇسىپ بايقاعان- دى. ءبىراق، سول قول ىرىققا كونبەي، وپىق جەگىزە بەرگەن سوڭ، شال وعان سەنە المادى. «بۇ قولدى كۇن بۇگىن جاقسىلاپ- اق قىزدىردى، - دەپ ويلادى قاريا. - ەندى قۇرىسا قويماس، ءتۇن دە تىم سۋىق بولار دەيمىسىڭ. بۇل ءتۇننىڭ ماعان نە سىي تارتارىن بىلەر مە ەم، شىركىن!»
شالدىڭ توبەسىنەن ماياميعا بەت العان ۇشاق ۇشىپ ءوتتى. اسپانداعى ۇشاقتىڭ سۋ بەتىنە تۇسكەن كولەڭكەسىنەن ۇركىپ ۇشقان قاناتتى بالىقتاردى بايقادى قارت.
- بۇل تۇستا قاناتتى بالىقتاردىڭ كوپ بولۋىنا قاراعاندا، جاقىن ماڭدا ماكرەل ءجۇزىپ ءجۇرۋى دە حاق، - دەدى دە، قارماق جۇتقان جايىن بالىقتى ازداپ بولسا دا جاقىنىراق سۇيرەپ اكەلۋگە بولماس پا دەپ بايقاعىسى كەپ، يىعىنا سالعان قارماقباۋدى شالقايىپ تارتىڭقىراي ءتۇسىپ ەدى، ەشتەمە ونبەسىن ۇعا قويدى؛ قارماقباۋ قاتتى بۇرالعان سىم شەكتەي تىرسىلداپ، ءۇزىلىپ كەتەردەي ءدىرىل قاقتى. قايىق العا قاراي اقىرىن عانا سىرعىپ كەلەدى. شال ۇشاقتى قاشان قاراسى ۇزىلگەنشە، كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى.
«ۇشاقتان قاراعاندا جەر- كوكتىڭ ءبارى ءبىر ءتۇرلى بوپ كورىنەتىن شىعار، - دەگەن ويعا بەرىلدى ول. - سونداي بيىكتەن تەڭىزدىڭ بەتى قانداي بوپ كورىنەدى ەكەن، ءا؟ ۇشاق وسىنشا جوعارى ۇشپاعاندا، ونىڭ ىشىندەگىلەر مەنىڭ بالىعىمدى انىق بايقاي- تۇعىن ەدى. ءوز بالىعىما جوعارىدان قاراۋ ءۇشىن ەكى ءجۇز ساجەن بيىكتىكتە اقىرىن عانا قالىقتاپ ۇشار ما ەدىم. تەڭىز تاسباقاسىن اۋلاۋعا اتتانىپ بارا جاتقان باياعى ءبىر كۇندەرىمدە، كەمە ۇستىندەگى بيىك تۇعىرعا شىعىپ الىپ توڭىرەككە كوز سالعانىمدا، كوزىمە كوپ نارسە شالىناتىن ەدى. سوندا ماكرەل بالىعىنىڭ ءتۇسى جاسىلدانىپ كورىنەتىن، بۇيىرىندەگى كوكشىل جولاقتارى مەن تەڭبىل تاڭبالارىن انىق بايقاپ، ماكرەلدىڭ قالىڭ توبىنىڭ شوعىرلانىپ ءجۇزىپ جۇرگەنىن ايقىن كورۋگە بولاتىن. تۇڭعيىق تەرەڭدە جۇزەتىن ۇشقىر بالىقتاردىڭ جون ارقاسى كوگىلدىر كەلەتىنى جانە كوكشىل جولاقتارى مەن تەڭبىل داقتارى بولاتىنى نەسى ەكەن؟ ماكرەلدىڭ ارقاسى جاسىلدانىپ كورىنگەنىمەن، ول - سارعىلت ءتۇستى بالىق.
ءبىراق ول ابدەن اشىققاندا، جەمىن اۋلاعان كەزىندە، قوس بۇيىرىندە ءمارليننىڭ جولاعىنداي كوكشىل جولاقتار بىلىنەدى. الدە ىزانىڭ بەلگىسى مە بۇل؟ بولماسا جايشىلىقتاعى قالپىنان شاپشاڭىراق جۇزگەندىكتەن وسىلاي كورىنە مە ەكەن؟»
ىمىرت ۇيىرىلگەن كەزدە شال دوڭگەلەك ارال سەكىلدەنگەن قالىڭ بالدىر تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتتى؛ سۋ بەتىن تۇتاسا جاپقان بالدىر جۇقا تولقىن اسەرىنەن اقىرىن عانا بۇلكىلدەپ تەربەتىلەدى، بەينە مۇحيت سارى كورپەنىڭ استىندا بىرەۋمەن قۇشاقتاسىپ ايمالاسقانداي. وسى مەزگىلدە كىشىرەك قارماققا ءبىر ماكرەل ءىلىندى. بالىق تۋلاپ، سۋدان ىرشىپ سەكىرىپ قالعان مەزەتتە بايقادى شال مۇنى، كۇننىڭ سەمىپ بارا جاتقان شۇعىلاسىنا شاعىلىسىپ، بالىق جارق ەتە قالادى. بالىق اكروبات ويىنشىداي قايتا-قايتا ىرشىپ جاتقاندا، قاريا قايىقتىڭ ارت جاعىنا جىلجىپ بارىپ، ۇلكەن قارماقباۋدى وڭ قولىمەن ۇستاپ، ماكرەلدى سول قولىمەن تارتتى. ماكرەل قايىققا تاقالعاندا جانتالاسا بۇلقىندى، شال ەڭكەيىپ، كوگىلدىر جولاقتى، التىنداي سارى بالىقتى سۋدان سۋىرىپ الدى. قارماقتى تىستەگەن اۋزى دىرىلدەپ، باسىمەن، قۇيرىعىمەن قايىقتىڭ ءتۇبىن سوققىلاپ، شورشىپ تۋلاعان بالىق، جالتىراعان باسىنا شال شوقپارمەن ءتۇيىپ قالعان سوڭ دەمى تىنىپ، جاي تاپتى.
شال بالىقتى قارماقتان الدى دا، جەم شانشىپ، قارماقتى سۋعا قايتا سالدى. سودان سوڭ قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىنا اقىرىن عانا جىلجىپ باردى. سول قولىن جۋىپ، شالبارىنا ءسۇرتتى دە، زىلدەي قارماقباۋدى وڭ يىعىنان سول يىعىنا اۋداردى، تەڭىزگە ەڭكەيىپ باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ كوزىنە، كەرىلە تارتىلعان ۇلكەن قارماقباۋىنىڭ كولبەي سوزىلعان قالپىنا بارلاي قاراپ وتىرىپ، وڭ قولىن جۋدى.
- وزگەرىس جوق، ءبارى دە ءباز قالپىندا، - دەدى شال. ءبىراق قولىن سۋعا سالىپ بايقاعاندا، قايىقتىڭ قوزعالىسى وتە باياۋلاپ قالعانىن اڭعاردى.
- تۇندە قايىقتى تەجەۋ ءۇشىن، ەكى ەسكەكتى قوساقتاپ بۋىپ، قايىقتىڭ ارت جاعىنا كولدەنەڭ كەلتىرىپ بايلايىن، - دەدى ول - مىنا بالىقتىڭ ءتۇنى بويى سۇيرەر قالپى بار. بۇل تۇنگە مەن دە شىداپ باعارمىن.
«ماكرەلدى دەرەۋ ارشىپ- تازالاسام، قان تۇگەل اعىپ كەتەر، سوندىقتان ىسكە كەيىندەۋ كىرىسكەنىم ماقۇل بولار، - دەگەن وي كەلدى باسىنا. - بۇل شارۋانى رەتتەگەننەن كەيىن، ءجۇرىستى تەجەۋ ءۇشىن، ەسكەكتەردى قايىقتىڭ ارتىنا كولدەنەڭ سالىپ بايلارمىن. ال، ازىرشە، اسىرەسە قازىرگىدەي كۇن باتار شاقتا، بالىقتىڭ مازاسىن المايىن. كۇننىڭ باتار كەزىندە سۋداعى بالىق اتاۋلى ءبىرتۇرلى قۇتىرىنادى».
ول قولىن جەلگە توسىپ كەپتىردى دە، قارماقباۋدى ادەيى تارتىڭقىراپ ۇستاپ ەدى، سوندا بالىق ونى قايىقتىڭ بۇيىرىنە قاراي سىرعىتىپ تاقاي ءتۇستى دە، شالدىڭ يىعىنا باتىپ وتىرعان ءجىپتى قايىقتىڭ بيىك جاقتاۋى كوتەرىپ قالدى، ءسويتىپ، شال ءوز يىعىن ەزىپ تۇرعان سالماقتى ەندى قايىققا ءتۇسىردى.
«ەپتەپ ءادىس تە الا باستادىم، - دەپ ويلادى قاريا. - ازىرشە بۇل بالىقتى جايعار ءتۇرىم بار. قارماقتى جۇتقاننان بەرى بۇل جايىننىڭ اشتان- اش كەلە جاتقانىن دا نەگە ۇمىتايىن، ءوزى سونداي زور بالىق، بۇعان جەم دە مول كەرەك. ءوزىم بولسام، ءبىر جايىندى تۇگەل جەپ الدىم. ەرتەڭ ماكرەلدى قورەك قىلامىن. - شال ماكرەلدى دورادو دەپ اتادى. - ونى ارشىپ- تازالاعان كەزىمدە، ەتىنىڭ ءبىر كەسەگىن جەپ الارمىن. جايىنعا قاراعاندا ماكرەلدىڭ ەتىن جەۋ قيىنداۋ. ءبىراق ومىردە وپ- وڭاي بولا قوياتىن ەشنارسە دە جوق قوي».
- بالىعىم، ءحالىڭ قالاي؟ - دەپ داۋىستادى شال. - مەنىڭ ءحالىم وتە جاقسى. سول قولىمنىڭ اۋىرعانى باسىلايىن دەدى، ءبىر تۇنگە جەتەر ازىعىم بار، ءتىپتى ەرتەڭگە دە ارتىلىپ قالادى. مەيلىڭ، بالىعىم، وزىڭە جاقسى بولسا قايىقتى سۇيرەتە بەر.
شالدىڭ ءحالى ونشالىق جاقسى دا ەمەس ەدى، ءجىپ قيىپ سىزداعان ارقاسى ەندى قازىر شانشىپ اۋىرىپ، جانىنا باتىڭقىراپ وتىرعان- دى. «بۇدان دا قيىن تەپەرىشتەردى كورگەنمىن، - دەپ جۇباتتى ول ءوزىن. - وڭ قولىم جەڭىل عانا جاراقاتتاندى، سول قولىمنىڭ قۇرىسقانى جازىلدى. اياقتارىم ساۋ. مىنا بالىققا قاراعاندا، ءتاپ- ءتاۋىر».
قاس قارايدى: قىركۇيەك ايىندا كۇننىڭ كوزى باتىسىمەن-اق، ىلە قاس قارايادى. قاريا قايىقتىڭ جاقتاۋىنا ارقاسىن سۇيەي قيسايىپ، دامىلداپ الۋعا تىرىستى. اسپاندا جىلتىراپ ءبىر جۇلدىز كورىندى. شال مۇنىڭ اتىن بىلمەسە دە، بۇل جۇلدىزدى كورگەن سوڭ، كوپ كەشىكپەي باسقا جۇلدىزداردىڭ دا تۋاتىنىن ىشىنەن سەزدى. ەندى وعان الىستا جىلتىراعان جۇلدىزدار تاعى دا سەرىك بولادى.
- مىنا بالىق تا مەنىڭ دوسىم، - دەدى شال. - مۇنداي ءىرى بالىقتى بۇرىن- سوڭدى كورگەن جوق ەدىم، كورمەك تۇرماق ەستىگەن دە ەمەسپىن. مەن مۇنى سوندا دا ولتىرۋگە ءتيىستىمىن. اسپانداعى جۇلدىزداردى عوي ءدال بۇلاي قۇرتا المايسىڭ، وسىنىڭ ءوزى قانداي جاقسى!
«ايتالىق، ادام ايدى اسپاننان قۇلاتۋعا وقتالدى دەلىك. اي ودان قاشار ەدى. ال ەگەر، ادام كۇننىڭ كوزىنە وقتالىپ، ونىڭ سوڭىنا تۇسسە قايتەر ەدى؟ ءيا، ادامدا مۇنداي پيعىل بولماعانىنا شۇكىرشىلىك»، - دەپ ويلادى شال
ءبىر مەزەت ونىڭ قارماق جۇتىپ، ەش ءنار تاتا الماي كەلە جاتقان ۇلكەن جايىنعا جانى اشىدى، ءبىراق، بالىقتى ولتىرمەك بولعان رايىنان تيتتەي دە قايتقان جوق. بۇل بالىق قانشا جۇرتتى تويىندىرماق! ال سول جۇرت وسى بالىقتىڭ ەتىن جەۋگە لايىق پا؟ ارينە، لايىق ەمەس. مۇنىڭ ەتىن جەۋگە لايىق پەندە جوق جەر بەتىندە؛ قاراڭىزشى، الاسۇرىپ الىسپاي، ۇلىلىعىن تانىتىپ، جايىمەن قالاي ەمىن- ەركىن ءجۇزىپ كەلە جاتىر.
«مەن كوپ نارسەنى تۇسىنبەيمىن، - دەگەن ويعا بەرىلدى قارت. - ادامنىڭ اسپانداعى كۇندى، ايدى، جۇلدىزدى قۇلاتىپ تۇسىرۋگە نيەت قىلمايتىنى قانداي جاقسى. ءبىز قورەگىمىزدى تەڭىزدەن زورلىق قىپ تارتىپ الىپ، ءوزىمىز سەكىلدى تىرشىلىك يەلەرىن ءولتىرىپ جاتامىز، - ادامعا وسى دا جەتكىلىكتى عوي.
ەندى ەسكەكتەردى قايىقتىڭ ارتىنا كولدەنەڭ كەلتىرىپ بايلاپ، ءجۇرىستى تەجەۋدىڭ جايىن ويلانايىن. بۇلاي تەجەۋ سالۋدىڭ ءتيىمدى دە، ءتيىمسىز دە جاعى بار. تەجەۋ سالىنعان سوڭ قايىقتىڭ ءجۇرىسى بوگەلىپ، ەگەر بالىق بۇلقىنىپ، ءجىپتى ءۇزىپ كەتەر بولسا، بالىقتىڭ وزىنەن دە، ءبىرتالاي قارماقباۋدان دا ايرىلىپ قالۋىم ىقتيمال. ال، تەجەۋ سالىنباسا، قايىق اۋىرلاماس ەدى دە، بالىق ونى سۇيرەپ تارتا بەرەر ەدى؛ ارينە وندا جايىننىڭ دا شەگىپ كەلە جاتقان ازابى، مەنىڭ دە كورىپ كەلە جاتقان مەحناتىم ازايماس ەدى، ءبىراق ءوز باسىم امان قالارىم حاق. ءيا، بۇل بالىق، ەگەر قالاسا، شاپشاڭىراق جونەلۋى دە مۇمكىن- اۋ. اقىرىن كورە جاتارمىن، ال قازىر، ءال جيىپ الۋ ءۇشىن ماكرەلدى ەتى بۇزىلماي تۇرعاندا ارشىپ تازالايىن دا، ازداپ تالشىق ەتەيىن.
ەندى تاعى دا ءبىر ساعات تىنىعامىن، سودان سوڭ، ەگەر جايىن بالىق بۇلقىنىپ تۋلاماسا، ەپتەپ قايىقتىڭ قۇيرىق جاعىنا بارىپ، ەسكەكتەردى بايلاۋدىڭ امالىن ىستەرمىن. ال ازىرشە بالىقتى باقىلاي تۇرايىن، ول نە ىستەر ەكەن؟ قايىققا تەجەۋ جاساۋ ءۇشىن ەسكەكتەردى كولدەنەڭ ساپ بايلاۋ دەگەنىڭ - تابىلعان اقىل بولدى، ءدال قازىر تەك وسىلاي ەتۋ كەرەك. بالىق ءالى بولدىرعان جوق، ءوزىنىڭ قارماققا ەزۋىنەن ىلىنگەنىن بايقاپ قالدىم، اۋزىن ءوزى تارس جۇمىپ العان. وعان قارماقتان گورى اشىققانى جانە وزىنە بەيماعلۇم قاۋىپتى سەزگەنى قاتتىراق باتىپ كەلە جاتقانى انىق. تىنىعىپ ال، شالىم. سەنىڭ دە كەزەگىڭ كەلەر، وعان دەيىن بالىق جۇزە بەرسىن».
شال ءوز جوبالاۋىنشا، ەكى ساعاتتاي تىنىقتى. اي قورعالاعان كەز ەدى، سوندىقتان ۋاقىت مولشەرىن ايىرا المادى. دۇرىستاپ تىنىعۋ قايدا، قارماقباۋدىڭ ارقاسىنا تۇسكەن سالماعىن ىلعي سەزىپ وتىردى، قايىقتىڭ جاقتاۋىنا قولىن تىرەپ، تومەن ەڭكەيىڭكىرەپ، سالماقتى قايىقتىڭ وزىنە اۋدارىڭقىراۋعا تىرىستى ول.
«قارماقتىڭ باۋىن قايىققا بايلاپ قويسام، بۇل مەحناتتىڭ ءبىرىن دە كورمەس ەدىم! - دەپ، ءبىر ويلادى قاريا. - ءبىراق، وندا بالىق ءسال جۇلقىنىپ قالسا بولدى، باۋ شارت ەتىپ ءۇزىلىپ كەتەر ەدى. ال مەن قارماقتىڭ باۋىن ارقاما ساپ تارتىپ، بالىقتى بىرتە- بىرتە تەجەي بەرۋگە ءتيىسپىن، ەگەر جايىن جۇلقىپ الا جونەلسە، باۋدى دەرەۋ بوساتىپ جىبەرۋگە ءازىر وتىرۋىم كەرەك».
- سەن، ءبىراق، ۇيىقتامادىڭ عوي، شالىم، - دەدى ول ءۇن قاتىپ. - ءبىر جارىم تاۋلىك بولدى، ءالى كوز شىرىمىن ءبىر العان جوقسىڭ. بالىق بۇلقىنباي، ازىرشە تىنىش ءجۇزىپ كەلە جاتقان كەزدە، ازداپ بولسا دا مىزعىپ الساڭ ەتتى. ۇيىقتاماساڭ باسىڭ ماڭگىرەدى.
«قازىر ويىم انىق. اسپانداعى تۋىسىم - جۇلدىزدارىم جايناپ تۇر، - دەدى ول ىشىنەن. - دەگەنمەن دە ۇيىقتاپ العانىم ماقۇل. اسپانداعى جۇلدىز دا، اي دا، كۇن دە ۇيىقتايدى، جەلسىز تىمىق كۇندەردە كەيدە مۇحيت تا ۇيىقتايدى.
- ۇيىقتاۋدىڭ كەرەكتىگىن ۇمىتىپ كەتپە، - دەپ ەسكەرتتى ول وزىنە- ءوزى. - ۇيىقتاۋعا كوندىر، ءوزىڭدى قالايدا؛ قارماقتىڭ باۋىن قالاي قالدىرا تۇرۋدىڭ ءبىر وڭاي ءادىسىن ويلاپ تاپ. قازىر دەرەۋ قايىقتىڭ ارت جاعىنا بار- داعى، ماكرەلدى ارشىپ تازالا. ەسىڭدە بولسىن، ەگەر ۇيىقتايتىن بولساڭ، ەسكەكتەردى قايىققا كولدەنەڭ بايلاپ تەجەۋ سالۋ - ءقاۋىپتى نارسە.
- ۇيىقتاماي- اق شىدارمىن، - دەدى ول وزىنە، - ارينە، شىدارسىڭ، ءبىراق بۇل وتە قاتەرلى جاعداي.
ول قارماقتىڭ باۋىن قوزعاپ، بالىقتى ۇركىتىپ المايىن دەپ، قايىقتىڭ ارت جاعىنا اقىرىن عانا ەڭبەكتەپ جىلجىدى. «بالىق تا قالعىپ كەلە جاتقان شىعار، - دەگەن وي كەلدى باسىنا. - ماعان مۇنىڭ تىنىقپاعانى كەرەك. ول قاشان ولگەنشە، قايىقتى سۇيرەي بەرۋگە ءتيىستى».
قايىقتىڭ ارتقى جاعىنا جىلجىپ بارعان سوڭ، شال بالىقتىڭ بار سالماعىن سول قولىنا اۋداردى دا، وڭ قولىمەن قىننان پىشاعىن سۋىردى. جۇلدىزدار جايناپ تۇرعان، قايىقتىڭ قۋىسىندا جاتقان ماكرەل انىق كورىندى. شال ءولى بالىقتىڭ باسىنا پىشاعىن قاداپ جىبەرىپ تاقتايدىڭ استىنان سۋىرىپ الدى. اياعىنىڭ اراسىنا قىسىپ تۇرىپ، ماكرەلدىڭ ءىشىن قۇيرىعىنان تاماعىنا دەيىن ىرەدى دە، پىشاعىن قويا سالىپ، بالىقتىڭ ىشەك- كارنىن، جەلبەزەگىن سىدىردى. ماكرەلدىڭ جىلتىلداعان قارنى اپ- اۋىر بوپ كورىنگەن سوڭ، ءتىلىپ جىبەرىپ ەدى، ىشىنەن قاناتتى ەكى بالىق شىقتى. ەكەۋى دە الگىندە جۇتىلعان بالىق ەكەن، ەتتەرى تىعىز كورىندى؛ شال بۇلاردى قايىقتىڭ تۇبىنە قاتارلاستىرا قويدى دا، ماكرەلدىڭ ىشەك- قارنىن سۋعا تاستادى. قان- جىنى شۇبىرىپ شۇبالعان ءىز قالدىرىپ، بالىقتىڭ ىشكى مۇشەسى تەرەڭگە باتىپ بارا جاتتى. جۇلدىزداردىڭ كومەسكى جارىعىندا ماكرەلدىڭ ءتۇسى اقشىلدانىپ كورىندى. شال بالىقتىڭ باسىن اياعىمەن باسىپ تۇرىپ، ماكرەلدىڭ ءبىر جاق ءبۇيىرىنىڭ تەرىسىن سىدىرىپ الدى. سودان سوڭ اۋدارىپ سالىپ، ەكىنشى جاعىنىڭ تەرىسىن سىدىردى دا، جەلكەسىنەن باستاپ قۇيرىعىنا دەيىن ەتىن سىلىپ كەستى.
شال ماكرەلدىڭ قاڭقاسىن قايىقتان لاقتىرىپ جىبەرىپ، تۇسكەن ورنىنىڭ سۋى ءۇيىرىلدى مە ەكەن دەپ قاراپ ەدى، تەرەڭگە اقىرىن عانا باتىپ بارا جاتقان سۇيەكتىڭ اعاراڭداعان ءىزى عانا كورىندى. شال بۇرىلىپ، قاناتتى ەكى بالىقتى ماكرەلدىڭ ەتىنە قوستى دا، پىشاعىن قىنىنا سالىپ، بالىق ەتىن وڭ قولىنا ۇستاپ، قارماقباۋدىڭ ارقاسىنا تۇسكەن سالماعىنان ەڭكەيە ەڭبەكتەپ، قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىنا قايتا باردى.
ورنىنا كەلگەن سوڭ، ماكرەلدىڭ ەتىن تاقتايدىڭ ۇستىنە جايدى دا، قاناتتى ەكى بالىقتى وسى ەتتىڭ قاسىنا قويدى. ارقاسىنا باتقان باۋدىڭ قيىپ اۋىرتىپ تۇرعان جەرىنەن ءسال سىرعىتىپ، سالماقتى ەندى قايتادان سول قولىنا ءتۇسىردى. قايىقتىڭ ەرنەۋىنەن ەڭكەيىپ، قاناتتى بالىقتى سۋعا جۋىپ الدى، قولىنا سۋ اعىنى قاتتىراق سەكىلدەندى. ماكرەلدىڭ تەرىسىن سىدىرعاندا ماي جۇققان قولىن قايىقتىڭ جاقتاۋىنا ىسقىلاپ جۋدى. قولعا جۇققان فوسفور ۇنتاقتارىنىڭ سۋعا شايىلىپ، قايىقتىڭ ارت جاعىنا تامان اقىرىن عانا قالقىپ بارا جاتقانىنا كوزى ءتۇستى، سۋ اعىنى ءدال قازىر باياۋ ەدى.
- جايىن بالىق ياكي قالجىرادى، ياكي تىنىعىپ العىسى كەلدى، - دەدى شال. - تەزىرەك تاماقتانايىن دا، ازداپ ۇيىقتاپ الايىن.
ول ماكرەل ەتىنىڭ ءبىر كەسەگىن جەپ الدى، ءتۇننىڭ سالقىن بولار ىڭعايىن تانىپ، قاراڭعىدا ارشىپ- تازالاپ قويعان قاناتتى بالىقتىڭ بىرەۋىن جانە جەدى.
- ءپىسىرىپ جەيتىن بولساق، ماكرەلدىڭ ەتىنەن ءدامدى ەش نارسە جوق! - دەدى ول - ال، شيكى قالپىندا سونداي ءدامسىز! تەڭىزدەن بالىق اۋلاۋعا ەندىگارى تۇز الماي، ليمون الماي شىقپاسپىن، ءسىرا دا!
«وزىمدە دە مي جوق، قايىقتىڭ تۇمسىعىنىڭ ۇستىڭگى تاقتايىنا كۇن ۇزاق سۋ قۇيا بەرسەم عوي، كەپكەن سوڭ كەشكە جاقىن ودان تۇز قىرىپ الاتىن ەدىم، - دەپ ويلادى، - مۇنىم دۇرىس بولاتىن ەدى، ءبىراق، ماكرەلدى ءدال كۇن باتار الدىڭدا ۇستادىم عوي. ايتسە دە كوپ نارسەنى الدىڭ الا ويلاماپپىن. دەگەنمەن ەنىتەمە ەتپەس، ماكرەلدىڭ ءبىر كەسەك ەتىن تۇگەل جەسەم دە، جۇرەگىم لوبلىعان جوق».
كۇنشىعىس جاقتى بۇلت بۇركەپ، تانىس جۇلدىزدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى سونە باستادى. قاريا قارا بۇلتتىڭ بەينە ءبىر اڭىرايعان شاتقالىنا ەنىپ بارا جاتقانداي بولدى. جەل باسىلعان.
- ءۇش- ءتورت كۇننەن كەيىن اۋا رايى بۇزىلار سۇرقى بار، - دەدى شال. - ءدال بۇگىن- ەرتەڭ بۇزىلمايدى. بالىق ءوزىڭدى تىنىش قانا سۇيرەپ كەلە جاتقاندا ازداپ ۇيىقتاپ ال، شالىم.
قارماقتىڭ باۋىن ۇستاعان وڭ قولىن جامباسىمەن باسا قايىقتىڭ جاقتاۋىنا قيسايدى. باۋدىڭ ارقاسىنا باتىپ تۇرعان ءجىبىن ءسال تومەن سىرعىتىڭقىرادى دا، ونى سول قولىمەن تارتىپ ۇستادى.
«وڭ قولىمنان قارماقباۋ وڭايلىقپەن بوساي قويماس. ال ەگەر ۇيىقتاپ جاتقانىمدا الاقانىم اشىلىپ كەتىپ، ءجىپ سۋسي جونەلسە، سول قولىم سەزەر دە، وياتار مەنى. ارينە، وڭ قولىما سالماق جەڭىل بولماس. دەگەنمەن، بۇل قول مۇنداي تەپەرىشكە ءتوزىپ ۇيرەنگەن. جارتى ساعات، نە جيىرما مينۋت مىزعىپ السام، جاقسى- اق بولار ەدى».
ول قايىقتىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ، قارماقباۋدىڭ سالماعىن وڭ قولىنا اۋداردى دا، كوزىن ءىلدىردى.
ءتۇس كوردى. تۇسىندە ارىستانداردى كورمەسە دە، ونىڭ ەسەسىنە، تەڭىز شوشقالارىنىڭ قاناتتاسا جۇزگەن قالىڭ ءبىر ءۇيىرىن كوردى. بۇلاردىڭ كۇيلەيتىن ۋاقىتى ەكەن، جوعارى اتىلا سەكىرىپ، قايتادان شۇيىلە سۇڭگىپ، اسىر سالىپ ويناپ ءجۇردى.
بۇدان سوڭ جانە ءبىر ءتۇس كوردى؛ تۇسىندە ول دەريەۆنيادا ءوزىنىڭ توسەگىندە ۇيىقتاپ جاتتى، جامان لاشىقتىڭ اشىق تەسىگىنەن تەرىستىكتەن ەسكەن سۋىق جەل ساۋلاپ تۇردى. سول ىزعاردان شالدىڭ دەنەسى توڭازىپ، باسىنا جاستانعان وڭ قولى ۇيىپ قالعان ەكەن.
تەك سونان كەيىن ونىڭ تۇسىنە تەڭىزدىڭ سوزىلىپ جاتقان سارى قايىرى كىردى؛ سونسوڭ قايىرعا شىعا بەرگەن اۋەلى ءبىر ارىستاندى كوردى، بۇل ارىستاننىڭ سوڭىنان باسقالارى دا شۇباپ كەلە جاتىر ەكەن؛ ۋاقىت - ءىڭىر كەزى، شال زاكىردە تۇرعان كەمەنىڭ ەرنەۋىنە يەگىن تىرەپ، ارىستاندارعا قادالا قاراپ قالعان؛ قۇرلىق جاقتان ەسكەن كەشكى سامال بويىن جەلپىپ، راقاتتانىپ قالدى؛ ارىستاندار تاعى دا كورىنە تۇسسە ەكەن دەپ تىلەدى ىشىنەن، سوندا مۇنىڭ كوڭىلى شالقي تۇسەر ەدى.
ءتاتتى ءتۇس قاريانى ءتاتتى ۇيقىعا بولەدى. اي الدەقاشان تۋعان، شال ۇيىقتاي بەردى، ال، جايىن بالىق قايىقتى تەڭىزدىڭ تۇڭعيىق ورىنە ءبىر قالىپپەن سۇيرەي بەردى.
قارماقتىڭ باۋىن بالىق قاتتى جۇلقىپ قالعاندا، وياندى شال. وڭ قولىنىڭ جۇدىرىعى بەتىنە سارت ەتە قالدى.
قارماقباۋ الاقانىن دۋىلداتىپ، ۋىسىنان سۋىلداپ شىعىپ بارادى. سول قولىنىڭ جانى كەتىپ قالىپتى، سوندىقتان شال باۋدى وڭ قولىمەن تارتىپ تەجەمەك بولىپ ەدى، جىپكە يە بولا المادى. ءارى- بەرىدەن كەيىن سول قولىنىڭ دا جانى كىرىپ، ءجىپتىڭ سۋسىعانىن سەزدى؛ جايىن جۇلقي جونەلگەندە باۋ شالدىڭ ەكى قولىن دا، ارقاسىن دا دىز- دىز ەتكىزدى.
شال باۋدىڭ شۋماقتالعان جاعىنا قاراپ ەدى، شۋماقتىڭ تەز تارقاتىلىپ جاتقانىن كوردى. وسى مەزەتتە جايىن بالىق سۋدى جارىپ جوعارى اتىلدى دا، بار سالماعىمەن تەڭىزگە قايتا قۇلادى. وسىدان كەيىن دە ول قايتا- قايتا سەكىردى، قايىق العا لىقسي ءتۇسىپ ءجۇزىپ كەلەدى، شال قارماقتىڭ باۋى ءۇزىلىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنىپ، باۋدى بار كۇشىن ساپ بىرەسە وزىنە قاراي تارتىپ، بىرەسە قايىرا بوساتىپ جىبەرىپ جانتالاستى. ءوزى بالىقتىڭ ەكپىنىمەن سىرعىپ بارىپ، قايىقتىڭ تۇمسىعىنا تىرەلىپ جايۋلى تۇرعان ماكرەل ەتىنە بەتى كەلىپ جابىسىپ قالسا دا، ولاي- بۇلاي بۇلتارا المادى شال.
«وسىلاي بولارىن ءبىلىپ ەك، - دەدى ىشىنەن. - ال ەندى شىداپ باق... قارماق باۋدىڭ ەسەسىن قايتارارمىن بۇل بالىقتان! قايتارارمىن ءالى!»
ول جايىننىڭ جوعارى اتىلعانىن كورە المادى، قاراڭعىدا تەك تەڭىزدىڭ ساپىرىلعان سارىلىن، بالىقتىڭ سۋعا قايتا- قايتا كۇمپ- كۇمپ قۇلاعانىن عانا ەستىدى. سۋىلداپ سىرعىعان قارماقباۋ قولىن قيىپ بارا جاتىر. ءدال وسىنىڭ بولارىن قاريا الدىڭ الا بىلگەن ەدى، ەندى الاقانى مەن ساۋساقتارىن باۋدىڭ تىلىمدەپ جارالاپ كەتپەۋىنىڭ قارەكەتىن جاساپ، سۋىلداعان ءجىپتىڭ استىنا قولىنىڭ مۇيىزدەنگەن تۇسىن توسا بەردى.
«قاسىمدا سەرىك بالام بولعاندا عوي، قارماقتىڭ باۋىن ول سۋمەن ءجىبىتىپ تۇراتىن ەدى، - دەگەن وي كەلدى باسىنا. - اتتەڭ، نە كەرەك، قاسىمدا جوق ول بالا! اتتەڭ، نە كەرەك!»
قارماقتىڭ باۋى قاريانىڭ ۋىسىنان سۋسي بەردى، ءبىراق ەندى سۋىلداپ سىرعىعان جوق، شال تىرمىسا تارتىپ، بالىقتى تەجەڭكىرەدى. ماكرەلدىڭ ەتىنە بەتى كەلىپ جابىسقاندا، جاق سۇيەگى بالىق ەتىن ەزىپ جىبەرىپ ەدى، قاريا ەندى باسىن ەپتەپ كوتەرۋگە مۇرسات الدى. اۋەلى تىزەرلەپ بويىن جازدى دا، سوسىن ەپتەپ تۇرەگەلدى. قارماقباۋدى ۋىسىنان ءالى دە بولسا بوساتا بەردى، ءبىراق تۇتامداپ قانا بوساتتى. باۋدىڭ شۋماقتالعان جاعىن قاراڭعىدا اياعىمەن بايقاپ كورىپ ەدى، وراۋلى ءجىپ ءالى قىرۋار بار ەكەن. سۋداعى ءجىپتىڭ ءوزى دە بۇل بالىققا ءبىراز جۇك.
«مىنە ەندى، بۇل جايىن سۋدان بىرنەشە ىرشىپ سەكىرەم دەپ، تورسىلداعىن اۋاعا تولتىرىپ الدى ابدەن، - دەپ ويلادى قاريا. - ەندى تەرەڭگە قۇلديلاپ كەتە المايدى، تۇڭعيىق تەرەڭگە كەتىپ بارىپ ولگەندە، مۇنى ۇسكە تارتىپ شىعارىپ الۋ قولدان كەلمەيتىن ەدى. ءبىرازدان كەيىن بۇل بالىق قايىقتى شىرق اينالىپ جۇزە باستايدى، سوندا قيمىلداپ قالۋىم كەرەك. الگىندە بۇل نەلىكتەن بۇلقىنىپ تۋلادى ەكەن، ءا؟ اشتىقتان الاسۇردى ما، الدە قاراڭعىدا ءبىر نارسەدەن شوشىدى ما؟ ءسىرا، ءبىر قاتەردى سەزگەن بولار. ءبىراق بۇل تىنىش قانا ءجۇزىپ كەلە جاتقان اسا كۇشتى بالىق ەدى عوي. وزىنە- ءوزىنىڭ سەنىمى مول، ايدىڭدى بالىق سەكىلدى كورىنىپ ەدى ماعان. الگىسى عاجاپ بولدى!»
- قاۋىپ-قاتەر دەگەندى ۇمىتىپ، ءوز كۇشىڭە كوبىرەك سەنگەنىڭ ابزال، شالىم، - دەدى قاريا وزىنە.
- بالىقتى جىبەرمەي وتىرعانىڭمەن، قارماقتىڭ باۋىن وزىڭە قاراي ءبىر ەلى دە جىلجىتىپ تارتا المايسىڭ. قازىر جايىن بالىق قايىقتى شىرق اينالىپ جۇزە باستايدى، سوعان ءازىر بول».
شال ەندى قارماقباۋدى سول قولىمەن ۇستاپ وتىرعان؛ بەتىنە مىجىلىپ جۇققان ماكرەل ەتىن شايىپ كەتىرۋ ءۇشىن، تومەن ەڭكەيىڭكىرەپ، وڭ قولىمەن سۋ ءىلىپ الدى. جۇرەگىم لوبلىپ، السىرەپ قالام با دەپ ءقاۋىپ قىلىپ ەدى. بەتىن جۋىپ العان سوڭ قولىن قايىقتىڭ ەرنەۋىنەن سالبىراتىپ، تۇزدى سۋعا مالىپ، ءبىراز ۇستاپ وتىرىپ، سىبەرلەپ كەلە جاتقان اسپانعا قاراپ قويدى. «جايىن بالىق قازىر تۇرا كۇنشىعىسقا قاراي ءجۇزىپ كەلەدى. بۇل ونىڭ شارشاپ- تالىپ، ەندى اعىستىڭ ىڭعايىنا ىققانىنىڭ بەلگىسى، - دەپ ويلادى، سالدەن كەيىن قايىقتى شىرق اينالا جۇزۋگە ءماجبۇر بولادى. ناعىز جۇمىس، مىنە، سوندا باستالادى».
تۇزدى سۋدا ءبىراز ۇستاپ وتىرعاننان كەيىن، قاريا قولىن قايتا الىپ، ءجىپ قيعان الاقانىنا قارادى.
- ونشا قاۋىپتى ەمەس ەكەن. الاقانىنىڭ اشىپ اۋىرعانى - ەركەك كىسىگە ءسوز بە، ءتايىرى! - دەدى.
الاقانىنا جاڭا تۇسكەن جاراقاتتى اۋىرتىپ الماس ءۇشىن قارماقتىڭ باۋىن وڭ قولىمەن اقىرىن عانا ۇستادى دا، قايىقتىڭ ەكىنشى جاق ەرنەۋىنەن سالبىراتىپ سول قولىن سۋعا مالۋعا وڭتايلاندى.
- ءالسىز بولساڭ دا، جامان قىزمەت ەتكەن جوقسىڭ، - دەدى شال سول قولىنا. - الايدا، مەنى وماقا اسىرا جازداعان ساتتەرىڭ دە بولدى.
«ەكى قولىم بىردەي يكەمدى بوپ نەگە تۋمادىم ەكەن؟ - دەپ شال جانە ءبىر ويعا كەتتى. - سول قولىمدى ىسكە يكەمدى ەتىپ كەزىندە دۇرىس جاتتىقتىرا الماعانىما مۇمكىن مەن كىنالى شىعارمىن. ءبىراق، قۇداي كۋا، ەپتىلىككە بۇل قولدىڭ ءوزى- اق جاتتىعۋىنا بولاتىن ەدى. شىنىن ايتقاندا، سول قولىم وتكەن تۇندە مەنى ونشا نالىتا قويعان جوق؛ ازىرگە ءبىر رەت قانا قۇرىستى. تەك ەندى قۇرىسپاسا ەكەن، ويتكەنشە، ونى قارماقباۋدىڭ ءبىرجولاتا قيىپ تۇسكەنى ارتىق!»
وسى ءبىر وي باسىنا كەلگەن مەزەتتە، شال ءوزىنىڭ ەسى اۋىڭقىراپ وتىرعانىن تۇسىنە قالدى. ماكرەلدىڭ تاعى دا ءبىر كەسەك ەتىن اۋىزعا ساپ، جۇرەكتى جالعاپ الۋ كەرەك. «ويتە المايمىن، - دەدى قاريا وزىنە، - جۇرەگىم اينىپ، السىرەپ ازاپ شەككەنشە، ويىم شاتاسىپ، باسىم ماڭگىرسىن. ماكرەلدىڭ ەتىنە بەتىم جابىستى، ەندى ول ەتتى اۋزىما سالىپ، شايناپ جۇتا المايمىن. ويتكەنمەن دە، قاشان يىستەنىپ بۇزىلعانشا ساقتايمىن، باسىما قيىن- قىستاۋ كۇن تۇسا كەرەك بولادى. ەي، اقىماق شال! - دەپ سوكتى ءوزىن قاريا، - جۇرەك جالعاعىڭ كەلسە، قاناتتى بالىقتىڭ جانە بىرەۋى جاتىر عوي قايىقتا».
ارشىلىپ- تازالانعان، جۋىلعان بالىقتى شال سول قولىمەن ءىلىپ اپ، جەۋگە كىرىستى، سۇيەگىنە شەيىن ساعىزشا شايناپ، ءبىر تالىن دا قالدىرماستان، قاناتتى بالىقتى تۇگەل جەپ قويدى.
«باسقا بالىقتىڭ قاندايىنان بولسا دا مۇنىڭ ەتى جۇعىمدىراق، - دەدى ىشىنەن، - قانداي دەسەڭىز دە ماعان كەرەك ءنار بار مۇنىڭ ەتىندە... مىنە، ەندى قولدان كەلگەن قارەكەتىمدى جاساپ بولدىم. جايىن ەندى قايىقتى شىرق اينالىپ كورسىنشى، تۇسەمىز ايقاسقا».
تاڭ قىلاڭ بەردى، شال تەڭىزگە شىققاننان بەرى بۇل ءۇشىنشى رەت اتقان تاڭ؛ وسى مەزگىلدە جايىن دا قايىقتى وراعىتا اينالا باستاعان ەدى.
شال، ءبىراق، مۇنى قارماقباۋدىڭ كولبەي سوزىلعان قالپىنا قاراپ ايىرا المادى. ءالى قاراڭعى ەدى، قارماقباۋ ءجوندى كورىنبەدى. شال بالىقتىڭ قيمىلى ءسال باسەڭدەي تۇسكەنىن عانا سەزدى دە، باۋدى وڭ قولىمەن وزىنە قاراي ەپتەپ- ەپتەپ تارتا بەردى. قارماقباۋ سوزىلىپ، اۋەلگى قالپىنا كەپ، سوسىن ۇزىلە جازداپ تىرسىلداي كەرىلدى دە، دەرەۋ قايتا بوساپ جۇرە بەردى. سول ساتتە شال ەڭكەيىپ، قاتتى باتىپ تۇرعان باۋدان يىعىن بوساتىپ الدى دا، قارماقتىڭ ءجىبىن وزىنە قاراي ءبىر قالىپپەن اسىقپاي عانا جيىپ تارتا بەردى.
ەكى قولىن كەرە سەرمەپ قيمىلدادى. يىعىنا دا، اياعىنا دا كۇش ءتۇستى:
- جايىن بالىق قايىقتى وراعىتا اينالىپ بارادى، - دەدى ول، - دەگەنمەن دوڭگەلەنە باستادى عوي، ايتەۋىر.
كەنەت قارماقتىڭ باۋى اۋىرلاي قالدى، شال سوندا دا ونى ەركىنە جىبەرمەدى. جايىن تارتىنىپ باۋدى كەيىن قاراي سۇيرەدى، شال تىزەرلەي تۇرەگەلىپ، قارماق ءجىبىن امالسىزدان ەپتەپ- ەپتەپ بوساتا باستادى، باۋ تۇڭعيىق سۋعا سىڭە بەردى.
- قايىقتى وراعىتا اينالىپ بارا جاتقان جايىننىڭ الىستاڭقىراعان تۇسى وسى بولار، - دەدى شال.
«قارماقتىڭ باۋىن، مۇمكىن، قادارىنشا بەرىك ۇستايىن. باۋدى تەجەي بەرسەم، جايىن بالىق قايىقتى اينالعان سايىن بەرى جاقىنداي تۇسپەك. ءبىر ساعات شاماسىندا بۇل بالىقتىڭ ديدارىن دا كورەرمىن. بۇعان اۋەلى كۇشىمدى تانىتايىن، سونان سوڭ جايعارمىن».
ءبىراق، ەكى ساعات ءوتتى، جايىن بالىق قايىقتى اقىرىن عانا دوڭگەلەنە اينالىپ جۇزە بەردى. شالدىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرشاقتاپ، قاتتى قاجىپ، قالجىرادى. راس، جايىننىڭ قايىقتى وراي اينالعان شەڭبەرى بىرتە- بىرتە تارىلا ءتۇستى، سۋعا باتقان قارماقباۋدىڭ قازىرگى قالپىنا قاراعاندا، بالىقتىڭ سۋ بەتىنە ەپتەپ- ەپتەپ قالقىپ كوتەرىلىپ كەلە جاتقانى بايقالدى.
شالدىڭ كوزى بۇلدىراي باستادى، شۇبىرعان اققى تەر ماڭدايىنداعى، كوزىنىڭ الدىڭداعى جاراقاتتى ۋداي اشىتتى. كوزىنىڭ بۇلدىراعانىن ەلەمەدى قاريا. قارماقباۋدى بار كۇشپەن تىرەسە تارتىپ وتىرعاندا كوزدىڭ بۇلدىراپ- بۇلدىراپ كەتەتىنى بار، سوندىقتان ەلەڭ قىلمادى. ءبىراق، شال ءوزىنىڭ السىرەگەنىن ءبىر- ەكى رەت انىق بايقاعان سوڭ كوڭىلىنە قورقىنىش كىرەيىن دەدى.
«جازا باسىپ، اجالىم وسى بالىقتان بولماق پا؟» - دەپ وزىنە- ءوزى ساۋال بەردى.
- ءىستىڭ ءساتى ەندى كەلگەندە ءمۇلت كەتپەكپىن بە؟ جاساعان، جار بولا گور! ءجۇز قايتارا دۇعا باعىشتايىن وزىڭە. ءدال قازىر ەمەس، ءبىراق. قازىر دۇعا وقۋعا مۇرشام جوق».
«دۇعانى وقىدى دەپ بىلگەيسىڭ. كەيىن ءبارىبىر وقيمىن عوي»، - دەدى ىشىنەن.
ونىڭ قوس قولداپ ۇستاپ وتىرعان قارماقباۋى وسى مەزەتتە ءدىر ەتىپ، بالىقتىڭ جۇلقىنىپ قالعانى سەزىلدى. وقىس، ءارى قاتتى جۇلقىنىس ەدى.
«قارماققا تاعىلعان سىمدى بالىق ۇزىن قايقى تۇمسىعىمەن سوعىپ ءوتتى، - دەپ ويلانىپ قالدى شال - ونىڭ، ارينە، ءوستۋى كەرەك. ءبىراق بۇل قارەكەتتىڭ سەبى شامالى، قۇر جاراقاتىن اۋىرتىپ، بالىقتىڭ ەرىكسىز سەكىرۋى ىقتيمال. ال مەن ءۇشىن بۇل بالىقتىڭ ءدال قازىر تىنىش قانا جۇزە بەرگەنى جاقسى ەدى. اۋا جۇتۋ ءۇشىن سەكىرەدى عوي بۇل، ءبىراق سەكىرگەن سايىن جاراقاتتىڭ ورنى ۇلعايىپ، بالىقتىڭ قارماقتان سىتىلىپ شىعىپ كەتۋى دە مۇمكىن- اۋ».
- سەكىرمە، بالىعىم. سەكىرمەشى! - دەپ جالىندى شال.
ءبىراق ونى تىڭداعان بالىق جوق، قارماق تاعىلعان سىمعا تۇمسىعىمەن قايتا- قايتا ۇرىنا بەردى، شال باسىن شايقاپ، قارماقتىڭ باۋىن از- ازداپ بوساتا ءتۇستى.
«جاراقاتىن اۋىرتا بەرمەيىن مۇنىڭ، - دەدى ىشىنەن. - ءوز ءتانىمنىڭ اۋىرعانى ەشتەمە ەمەس، شىدارمىن. ال، بالىق شىداي الماس، قاتتى بۇلقىنىپ تۋلاپ جۇرەر».
ءبىرازدان سوڭ بالىق بۇرىنعى قالپىنشا قايتادان اقىرىن عانا اينالىپ جۇزە باستادى. شال باۋدى ءبىر قالىپپەن وزىنە قاراي جيىپ تارتا بەردى. الايدا ءوزى ءبىرتۇرلى جايسىزداندى. سول قولىمەن تەڭىز سۋىنان ءىلىپ الىپ، باسىنا قۇيدى. ءوستىپ، ەكى- ءۇش قايىرا الاقانىمەن باسىنا سۋ قۇيدى دا، سونسوڭ جەلكەسىن ىسقىلادى.
- ايتەۋىر قولىم ءازىر قۇرىسقان جوق، - دەدى ول - جايىن ەندى كوپ ۇزاماي سۋ بەتىنە قالقىپ شىعادى. ايتەۋىر ازىرشە شىداپ وتىرمىن. شىداۋعا ءتيىستىسىڭ، شالىم. ءتوزىمىم جەتپەس دەگەندى ءتىپتى ويىڭا دا الما.
شال تىزەرلەپ وتىرىپ، قارماقباۋدى قايتادان يىعىنا سالدى. «بالىق جايىمەن عانا دوڭگەلەنىپ اينالىپ بارا جاتقاندا، ازىراق دامىلداپ الايىن، سونسوڭ تۇرەگەلەرمىن، جايىن بەرى جاقىنداي تۇسكەن كەزدە، قارماقتىڭ باۋىن تارتا باستارمىن».
ول قايىقتىڭ تۇمسىعىنا كەپ ءبىرازىراق تىنىعىپ الۋدى نيەت قىپ، قارماقباۋدى ەركىنە قويىپ، بالىقتى دوڭگەلەتە ءجۇزدىرىپ قالجىراتا تۇسكىسى كەلىپ ەدى. ءبىراق سالدەن كەيىن ءجىپ بوساڭسىپ، بالىقتىڭ قايىققا قاراي بۇرىلعانى بايقالعان سوڭ، شال تۇرەگەلىپ قارماقباۋدى ەكى قولىمەن قۇلاشتاي تارتىپ، جيناي باستادى.
«عۇمىرىمدا ءدال بۇلاي قالجىراپ كورگەن جوق ەدىم، - دەگەن ويعا ەندى قاريا. - جەل دە كۇشەيىپ كەلەدى. بالىقتى قايىققا تيەپ الىپ ۇيگە قاراي قايتقاندا جەل ارتىمىزدان سوعادى. پايداسىن سوندا كورەمىن، بۇل جەلدىڭ».
- بالىق قايىقتى قايتادان وراعىتا اينالا باستاعان كەزدە دەم الارمىن، - دەدى شال. - ءدال قازىر ءحالىم جاپ- جاقسى. بالىق ەندى مىقتاعاندا ەكى- ءۇش اينالار، سونان سوڭ قانجىعاما بايلانار.
شالدىڭ باسىنداعى قامىس قالپاعى جەلكەسىنە تامان سىرعىپ كەتكەن، بالىق ءبىر قىرىنداي بۇرىلىپ، قارماقباۋدى قايتادان كەرە سوزىپ تارتا جونەلگەندە، شال ءالى قۇرىپ، جىعىلىپ قالدى.
«بالىعىم، ەندى سەن قيمىلدا، - دەدى ىشىنەن، - ايتەۋىر ءبىر قايىرىلاسىڭ عوي، سوندا قايتادان قىرىما الارمىن سەنى».
تولقىن كوتەرىلە باستادى. تەڭىزدى اقىرىن عانا تەربەلتىپ قوڭىر جەل ەسىپ تۇر، مۇنداي جەل - كۇن رايىنىڭ اشىق بولارىنىڭ بەلگىسى؛ ۇيىنە امان- ەسەن تەزىرەك جەتۋ ءۇشىن بۇل شالعا كەرەگى دە وسىنداي جەل
- قايىقتى كۇنباتىسقا كۇنگەي جاققا قاراي باعىتتاي بەرسەم بولعانى، - دەدى قارت. ءبىزدىڭ ۇپ- ۇزىن ارال تۇرعاندا تەڭىزدە ءجۇرىپ اداسۋعا بولا ما؟
بالىق قايىقتى ءۇشىنشى رەت وراعىتا اينالىپ بارا جاتقاندا، شال ونى انىقتاپ كوردى. اۋەلى ونىڭ شۇباتىلعان كولەڭكەسىن كورگەندە، قاريا ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي قايران قالدى.
- جوق، بۇل بالىقتىڭ مۇنشالىق ۇلكەن بولۋى مۇمكىن ەمەس، - دەدى.
الايدا، بالىق عالامات زور ەدى، ول ءدال قازىر سۋ بەتىنە تاقاۋ ءجۇزىپ بارا جاتتى، قۇيرىعى قايقايىپ، سۋدان جوعارى كوتەرىلە بەردى. ونىڭ ۇلكەن شالعى وراق سەكىلدى ايىر قۇيرىعىنىڭ ءتۇسى كوگىلدىر كورىندى. بالىق تومەن قاراي تاعى دا سۇڭگىپ ەدى، ءبىراق تەرەڭ بويلاپ كەتپەدى. ونىڭ تەڭبىلدەنگەن الىپ دەنەسىن شال جاقسىلاپ كورىپ الدى. ارقاسىنداعى قاناتى تومەن جىعىلىپ، باۋىرىنداعى قاناتى ەكى جاعىنا جايىلىپ، بالىق اقىرىن عانا قوزعالىپ بارا جاتتى.
ول وسىلاي شەڭبەر جاساي قوزعالىپ بارا جاتقاندا شال ونىڭ كوزىن دە انىقتاپ كوردى، جايىننىڭ ماڭىندا ەرسىلى- قارسىلى ءجۇزىپ جۇرگەن ەكى سۇر بالىقتى جانە بايقادى؛ بۇلار - جابىسقاق بالىقتار ەدى، قارماق جۇتقان جايىننىڭ دەنەسىنە ءالسىن- ءالى قادالىپ جابىسا كەتەدى دە، دەرەۋ جارق ەتىپ كەيىن سەرپىلەدى. ەندى بىردە جايىننىڭ كولەڭكە جاعىنا شىعىپ الىپ كوسىلە جۇزەدى. ءارقايسىسىنىڭ ۇزىندىعى ءۇش فۋتتان ارتىقتاۋ؛ شاپشاڭ جۇزگەندە بۇكىل دەنەسى جىلانشا يرەلەڭ قاعادى.
بالىقپەن تىنىمسىز ارپالىسىپ وتىرعاندىقتان، ءارى ءبىر جاعىنان كۇن شىجىتىپ، شالدىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرشاقتادى. جايىن تۋلاپ بۇلقىنباي ءار اينالعان سايىن شال قارماقباۋدى مولىراق جيىپ تارتىپ الا بەردى، بالىق ەندى ەكى اينالعان شامادا قۇلاش سىلتەر جەرگە تامان جاقىندار دا، وعان گارپۋندى قادارمىن دەپ دامەلەندى.
«جايىندى وزىمە قاراي ابدەن جاقىنداتىپ تارتا تۇسكەنىم ماقۇل، - دەپ ويلادى. - جانە دە
باسىن كوزدەمەي، ءدال جۇرەكتەن تۇيرەۋىم كەرەك».
«سابىر ەت، مىعىم بول، شالىم»، - دەدى وزىنە.
بالىق كەلەسى اينالعان شاقتا سۋدان ارقاسى كورىندى، ءبىراق ول قايىقتان ءالى دە الىستاۋ ءجۇزىپ كەلە جاتىر ەدى. ەندى ءبىر اينالعاندا دەنەسى سۋدان ەداۋىر كوتەرىلىپ شىقتى، ءبىراق ءوزى قايىققا ءالى جاقىنداي قويعان جوق. قارماقتىڭ باۋىن ەندى ازىراق تارتىڭقىراسا، بالىقتى قايىقتىڭ ءدال ىرگەسىنە جىلجىتىپ اكەلۋگە بولاتىنىن شال ءبىلىپ وتىر. گارپۋندى مانا ازىرلەپ العان؛ وعان تاعىلعان جىڭىشكە تروس جۇمىس سەبەتتىڭ ىشىندە جاتىر، ونىڭ ەكىنشى ۇشى قايىقتىڭ تۇمسىعىنداعى دىڭگەككە بايلانعان.
بالىق ۇلكەن ايىر قۇيرىعىن بولار- بولماس قيمىلداتىپ، باياۋ اينالىپ، قايىققا جاقىنداي بەردى، ءتۇر- تۇلعاسى وتە سۇلۋ كورىندى. شال بالىقتى قالايدا قايىققا جاقىنداتا تۇسكىسى كەپ، قارماقباۋدى بار كۇشىن ساپ تارتىپ ەدى، بالىق ءبىر بۇيىرىنە قاراي اۋدارىلا بەرىپ، قايتادان تۇزەلىپ، تاعى دا اينالىپ جۇزە باستادى.
- ورنىنان قوزعالتتىم. ءبىر اۋدارىلىپ تۇسۋگە ءماجبۇر ەتتىم، ايتەۋىر، - دەدى شال.
ونىڭ تاعى دا كوزى بۇلدىراپ، باسى اينالا باستادى، سوندا دا الىپ جايىن ىلىنگەن قارماقباۋدى بار كۇشىن ساپ تارتا بەردى. «بۇل جايىندى قىرىنان ءبىر اۋدارىپ ءتۇسىردىم عوي، ايتەۋىر، - دەپ ويلادى. - ەندى ونى شالقاسىنان اۋدارىپ جىبەرەرمىن، بالكي. تارت، ءجىپتى! - دەپ ءامىر ەتتى ەكى قولىنا- اياعىم، تىرە مەنى! باسىم، قىزمەت ەتە گور! قىزمەت ەتە گور تاعى دا! مەنى سورلاتقان جەرىڭ جوق ەدى. بۇل جولى بالىقتى شالقاسىنان اۋدارىپ تۇسىرەمىن».
شال بالىقتىڭ قايىققا تامان جاقىنداي ءتۇسۋىن كۇتپەستەن- اق، بار كۇشىن ساپ، شىرەنە تارتتى قارماقباۋدى. جايىن ءبىر قىرىنا ءسال عانا اۋدارىلدى دا، قايتادان تۇزەلىپ، ءارى قاراي جۇزە بەردى.
- سوزىمە قۇلاعىڭ سال، بالىعىم، - دەپ ءۇن قاتتى شال وعان. - سەن عوي ءبارىبىر ولەسىڭ. ال مەن دە ولسەم، بۇدان ساعان نە پايدا؟
«ءبۇيتىپ ەشتەڭە وندىرە الماسپىن»، - دەپ ويعا قالدى شال. ەندى سويلەۋگە مۇرشاسى كەلمەي، تاڭدايى قۇرعاقسىدى، قۇمىراداعى سۋىنا جەتۋگە دارمەنى بولمادى. «تاعى دا ءبىر قيمىلداپ كورەيىن. بۇل جولى بالىقتى قايىقتىڭ ءدال ىرگەسىنە سۇيرەپ اكەلۋىم كەرەك. كوپ تىرەسىپ وتىرۋعا ەندى شىداماسپىن»، - دەپ ويلادى. - «جوق، شىدايسىڭ، - دەدى بۇل ويىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ. - سەن ءالى دە تالاي تەپەرىشكە شىدايسىڭ، شالىم».
بالىق كەلەسى اينالعاندا، شال ونى گارپۋنمەن تۇيرەۋگە از- اق قالىپ ەدى، بالىق قايتادان تۇزەلىپ، ارمەن ءجۇزىپ كەتتى.
«سەن بالىق، مەنى مەرت قىلاسىڭ- اۋ، ءسىرا، - دەپ ويلادى شال - ارينە، ىقتيار وزىڭدە. سەن سەكىلدى وراسان زور، ءارى اسەم، ءارى شىدامدى بالىقتى عۇمىر بويى كورگەن ەمەن. مەيلىڭ، ولتىرە بەر مەنى. قايسىمىزدى قايسىمىز ولتىرسەك تە، ەندى ماعان ءبارىبىر».
«اقىلىڭنان تاعى دا الجاسا باستادىڭ، شالىم! ەس- اقىلىڭ ءبۇتىن بولۋى كەرەك- ءتى. ەسىڭدى جي دا، باسقا تۇسكەن ازاپتى نە ادامشا كوتەر... نە بالىقشا شىدا»، - دەپ ويىن جالعاستىردى.
- ال، باسىم، ماڭگىرمە، قانە، كورسەت قىزمەتىڭدى. كورسەت دەيمىن! - دەدى اقىرىن عانا، ءوز داۋسى وزىنە زورعا ەستىلىپ.
ءبىر قالىپپەن ءجۇزىپ، بالىق تاعى دا ەكى اينالدى.
«نە ىستەۋىم كەرەك؟ - دەپ ويلادى شال. بالىق جاقىنداي بەرىپ، قايتادان ءارى قاراي جۇزە جونەلگەن سايىن قاريا ءبىر ءتۇرلى اقىلىنان الجاسقان سەكىلدەنەدى. - نە ىستەۋىم كەرەك؟ ال، تاعى دا ءبىر بايقاپ كورەيىن».
ول تاعى دا قيمىلداپ كورىپ ەدى، كوزىنىڭ الدى بۇلدىراپ كەتتى، سوندا دا ايتەۋىر بالىقتى شالقاسىنان اۋدارىپ تۇسىرگەن ەدى. ءبىراق بالىق قايتا اۋناپ، ۇلكەن ايىر قۇيرىعىن جايقاي قوزعاپ، ءارى قاراي اقىرىن جۇزە جونەلدى.
شالدىڭ قولى سالدىراپ، كوز الدى بۇلدىراپ وتىرسا دا: «تاعى دا ءبىر بايقاپ كورەيىن»، - دەدى وزىنە دەم بەرىپ:
ول تاعى دا ارەكەت قىپ ەدى، بالىق بۇل جولى دا سىرعىپ كەتتى.
«ءا، سولاي ما؟» - دەدى قاريا، بالىقتىڭ السىرەي باستاعانىن ءىشى سەزدى. - تاعى دا ءبىر بايقاپ كورەيىن سەنى».
ول بويىنداعى قۋاتىن جيىپ، بار قايراتىنا ءمىنىپ، ايقاسقا قايتا كىرىسكەندە، بالىقتى ءبىر قىرىنا اۋدارىپ ءتۇسىردى. جايىن ەندى جانتايىپ ءجۇزدى، ۇزىن قايقى تۇمسىعى قايىققا تيە جازداپ كەلەدى؛ ول ءتىپتى قايىققا قاتارلاسىپ تا قالدى؛ ءبىتىمى جالپاق كەلگەن، ءتۇسى كۇمىستەي جىلتىراعان، بۇيىرىندە كوگىلدىر جولاعى بار بۇل بالىق شالعا ەرەن ۇلكەن كورىندى.
قاريا قارماقباۋدى تاستاي بەرىپ، تابانىمەن باستى دا، قولىنا گارپۋندى الا سالىپ، شالقايا بەرىپ، بار پارمەنىمەن بالىققا سىلتەپ قالدى؛ جايىننىڭ باۋىر قاناتىنىڭ ارتقى جاعىنان ءدال بۇيىرىنە قادادى گارپۋندى. ۇشكىر تەمىر بالىقتىڭ جۇمساق ەتىنە كىرش ەتىپ قادالعان سوڭ، شال ونى ەندى بار سالماعىن سالا يتەرىپ، بويلاتا بەردى.
بالىق سوندا عانا ىشقىنىپ قالدى، بۇيىرىنە اجال نايزاسى قادالىپ تۇرسا- داعى ءوزىنىڭ زور تۇلعاسىنا، اسەمدىگى مەن قۋاتىنا بەينە ماساتتانعانداي جوعارى ىرعىدى. قايىق پەن شالدىڭ ۇستىندە - اۋادا ءبىر ءسات اسىلىپ تۇرعانداي بولدى دا، تەڭىزگە قايتا كۇمپ بەرىپ قۇلاعاندا شالدى دا، قايىقتى دا سۋعا كومىپ كەتتى.
شال السىرەپ، ەسەڭگىرەپ قالدى، كوزىنە تۇك كورىنبەدى. گارپۋننىڭ باۋىن بوساتىپ، جارالى قولىمەن ابايلاپ قانا ۇستادى؛ كوزىنىڭ الدىڭداعى تۇمان سەيىلگەن شاقتا ول، باۋىرى جالتىراپ، شالقاسىنان سۇلاپ جاتقان بالىقتى كوردى. ارقا جاعىنان گارپۋننىڭ سابى شوشايىپ كورىنىپ تۇر، بالىقتىڭ جاتقان جەرى قىزىل الا قان. قان اۋەلى قوشقىلدانىپ، تەرەڭدە قاپتاي جۇزگەن قالىڭ بالىق شوعىرىنداي قاراۋىتىپ كورىندى دە، بىرتە- بىرتە ىدىراي جايىلىپ، اسپانداعى تۇيدەك- تۇيدەك بۇلتقا ۇقسادى. اپپاق كۇمىستەي جايىن بالىق تولقىندا اقىرىن عانا تەربەتىلىپ جاتتى.
شال قاشان كوزى بۇلدىراعانشا، ودان جانارىن تايدىرمادى. كوزىنىڭ الدى قايتادان تۇماندانا باستاعاندا، ول گارپۋننىڭ باۋىن دىڭگەككە ەكى قايىرا ورادى دا، باسىن قولىنا سۇيەدى.
«بۇ باسىما نە بولدى مەنىڭ؟ - دەدى ول، قايىقتىڭ تۇمسىق جاق تاقتايىنا ماڭدايىن تىرەپ، - قارت اداممىن عوي، قاتتى قالجىراپ قالدىم. ماعان تۋىسىمنان دا قىمبات جايىن بالىقتى ءولتىرىپ تىندىم- اۋ، ايتەۋىر؛ ەندى مۇنىڭ قارا جۇمىسى عانا قالدى.
بالىقتى تۇزاقتاپ، قايىققا تىركەپ الۋ ءۇشىن ارقانىمدى ازىرلەيىن. قاسىمدا سەرىگىم بولعاندا دا ءبارىبىر، بۇل جايىندى قايىققا تيەمەس ەدىك، ويتسەك قايىقتىڭ ءىشىن سۋ الىپ كەتەر ەدى. سۋدى بىردەمە عىپ توگەر دە ەدىك، ءبىراق مۇنشالىق اۋىر جۇكتى قايىق ءبارىبىر كوتەرە المايدى عوي. اۋەلى كەرەك- جاراعىمدى تۇگەل سايلاپ الايىن، سوسىن جايىندى بەرى تاقاي تارتىپ، قايىققا مىقتاپ تۇرىپ بايلايىن دا، جەلكەندى كوتەرىپ اپ جونەپ بەرەيىن».
ول ءجىپتى جايىننىڭ جەلبەزەگىنەن وتكىزىپ، ۇشىن اۋزىنان شىعارىپ اپ، بالىقتىڭ باسىن قايىقتىڭ تۇمسىعىنا تاقاپ بايلاۋ ءۇشىن ونى وزىنە قاراي تارتتى.
«جاقسىلاپ تۇرىپ قاراپ الايىنشى، ءوزى قانداي بالىق ەكەن؟ - دەپ ويلادى. - بۇ بالىق - ءوز قازىنام عوي. ءبىراق، بۇعان سوندىقتان عانا جالتاقتاپ وتىرعام جوق. گارپۋندى بۇيىرىنە بويلاتا سۇڭگىتكەنىمدە، تەمىردىڭ وتكىر ۇشىن جۇرەگىنە دارىتسام كەرەك. ءجا، تارتا ءتۇس بەرى قاراي، بايلا بەكىتىپ. قايىققا جاقسىراق جاناستىرۋ ءۇشىن قۇيرىعىنا دا تۇزاعىڭدى ءىلىپ، بەلىنە دە ءجىبىڭدى وراپ الىپ شاندىپ تاستا».
- ال، قارتىم، قيمىلدا، - دەدى شال وزىنە- ءوزى، سوسىن قۇمىراداعى سۋدان ازداپ قانا ءبىر جۇتتى. - شايقاس تىنعانمەن، ەندىگى قالعان قارا جۇمىسىنىڭ ءوزى دە باستان اسىپ جاتىر.
شال اسپانعا قارادى، سوسىن كوزىن بالىققا اۋداردى. كۇننىڭ كوزىنە دە ابايلاپ ءبىر قاراپ قويدى. «كۇن تۇستەن اۋىپ بارا جاتىر. جەل كۇشەيىپ كەلەدى. قارماقباۋدىڭ ۇزىكتەرىن ءدال قازىر جاماپ- جالعاۋدان پايدا جوق. ۇيگە بارعان سوڭ سەرىك بالام ەكەۋمىز رەتتەيمىز مۇنى».
- بالىعىم، جاقىنداي ءتۇس بەرمەن قاراي! بالىق ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسا قويمادى. تولقىندانعان تەڭىز بەتىندە تىنىش قانا تەربەتىلىپ جاتا بەردى، شال قايىعىمەن ءوزى جاقىندادى وعان.
قاسىنا تاقاۋ بارىپ، قايىعىنىڭ تۇمسىعى بالىقتىڭ باسىنا قاتارلاسا بەرگەندە، جايىننىڭ ەرەسەن ۇلكەندىگىنە شال تاعى دا قايران قالدى. ول گارپۋننىڭ باۋىن دىڭگەكتەن شەشىپ الىپ، بالىقتىڭ جەلبەزەگىنەن وتكىزىپ تۇمسىعىنا ءبىر ورادى، سونسوڭ ءجىپتى جەلبەزەكتەن قايتا وتكىزىپ اكەپ تۇمسىعىن تاعى دا ءبىر شاندىپ تاس قىپ ءتۇيدى دە، دىڭگەككە اپارىپ بايلادى. ەندى بالىقتىڭ قۇيرىعىن قايىققا تاقاپ بايلاۋ ءۇشىن جىپتەن كەسىپ الىپ، قايىقتىڭ ارت جاعىنا تامان باردى. جايىننىڭ ءتۇسى ءدال قازىر تازا كۇمىستەي جالتىراپ جاتتى، بۇيىرىندەگى جولاقتارى قۇيرىعى رەۋىشتى كوگىلدىرلەنىپ كورىندى. جولاقتارىنىڭ جالپاقتىعى - كەرە قارىس، كوزدەرى - شاراداي.
- مۇنى باسقاداي تاسىلمەن ولتىرۋگە لاج بولمادى، - دەدى.
ول قۇمىراسىن الىپ، سۋ ءىشىپ ەس جينادى. اقىلىنان الجاسپاسىن ءبىلدى ەندى، ويى سەرگىپ قالدى. «بۇل بالىقتىڭ سالماعى جارتى توننادان كەم سوقپاس، مۇمكىن ودان اسىپ تا تۇسەر»، - دەپ ويلادى. بالىقتىڭ سالماعى سول جارتى توننانىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىندەي شىققاننىڭ وزىندە دە، ەگەر ەتتىڭ قاداعىن وتىز تسەنتتەن ساتسا، بۇل شال قانشا اقشا تابار ەدى؟
- قولعا قارىنداش الماي ەسەپتەۋ مۇمكىن ەمەس. اۋىزشا قاعىپ تاستاۋعا تىڭ مي كەرەك، - دەدى شال.
الايدا، ۇلى دي مادجيو كورسە، ول ماعان سۇيسىنەر ەدى بۇگىن. مەنىڭ وكشەمنىڭ اۋىراتىن ءمۇيىزى جوعى راس. دەگەنمەن دە قولىم مەن ارقام قاتتى سىزداپ اۋىردى.
وكشەدەگى ءمۇيىز دەگەننىڭ ءوزى نە نارسە ەكەن؟ مۇنداي ءمۇيىز بىزدە دە بار بولار، تەك ونى ءبىز بايقامايتىن شىعارمىز. شال جايىندى قايىقتىڭ الدىڭعى، ارتقى دىڭگەكتەرىنە جانە كىسى وتىراتىن ارقالىعىنا بەرىك بەكىتىپ بايلادى. بالىقتىڭ عالامات ىرىلىگى سونشالىق، ءوز قايىعى ۇلكەن ءبىر كەمەگە تىركەلگەن ىسپەتتى كورىندى شالعا. قاريا ءجىپتىڭ شەتىنەن كەسىپ الدى دا، جايىننىڭ اۋزى اشىلىپ كەتپەسىن دەپ، ءھام جۇزۋگە جەڭىل بولسىن دەپ، ونىڭ استىڭعى يەگىن ءسۇيىر تۇمسىعىنا جابىستىرا تاڭىپ تاستادى. سودان سوڭ كىندىك دىڭگەكتى تۇرعىزىپ، جەلكەندى كوتەردى. جەلكەندى جەل كەرنەپ، قايىق العا جىلجىدى، شال قايىقتىڭ ارتقى جاعىنا جانتايا جاتىپ، وڭتۇستىك- باتىسقا قاراي جۇزە جونەلدى.
وڭتۇستىك- باتىستىڭ قاي جاقتا ەكەنىن ايىرۋ ءۇشىن قارياعا كومپاستىڭ قاجەتى جوق ەدى. تۇستىكتەن ەسكەن جەلدىڭ باعىتىن بايقاپ، جەلكەننىڭ جەلگە قالاي كەرىلگەنىن كورسە، - وسىنىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى وعان. «كىشكەنتاي قارماعىمدى، ۇشىنا جىلتىراعان زات شانشىپ، سۋعا سالىپ كورسەم قايتەدى، مۇمكىن جىلتىراققا ۇمتىلىپ، كىشىگىرىم ءبىر بالىق قاۋىپ قالار، - دەپ ويلادى شال، - سونداي ءبىر بالىق ۇستاماسام، قورەك قىلار ەش نارسەم جوق. ءبىراق قارماقتىڭ ۇشىنا ىلەر جىلتىراقتى تابا المادى، ال، جاشىكتەگى شاباقتار يىستەنىپ كەتكەن ەدى. قالىڭ سارى بالدىردىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە شال باگورمەن بالدىردان ءىلىپ الىپ، قايىقتىڭ ىشىنە سىلكىپ قالىپ ەدى، ۇساق شاياندار دومالاپ ءتۇستى. بۇرگەشە سەكىرىپ، جىبىرلاي قاشتى. شال بۇلاردىڭ باستارىن جۇلىپ تاستاپ، اۋزىنا سالىپ، اسىقپاي شايناپ جەي باستادى. بۇل شاياندار ۇپ- ۇساق بولسا دا اسا ءدامدى، ءارى وتە ءسىڭىمدى بولاتىنىن قاريا بىلەتىن.
قۇمىرادا ءالى دە ازداعان سۋ قالىپ ەدى، شايانداردى جەپ بولعاننان كەيىن، شال سول سۋدان ءبىر جۇتتى.
كەيبىر كەدەرگىلەر كەزىكسە دە، قايىق جاقسى ءجۇزىپ كەلە جاتتى، شال رۋمپەلدى شىنتاعىمەن تىرەپ، قايىقتى باعىتىنان اۋدارماي تۇرالاپ وتىردى. سوعىپ العان بالىعىنا كوزى قايتا- قايتا تۇسە بەرەدى؛ وسى ءتۇسىم ەمەس پە دەگەندەي الاقانىنا قاراپ، ارقاسىن قايىقتىڭ بۇيىرىنە تيگىزىپ بايقاپ، ءبارى دە ءوڭى ەكەنىن سەزىندى. الىپ بالىقتى گارپۋنمەن تۇيرەپ، جانىن سالىپ ايقاسقان شاعىندا، ءالى قۇرىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتىپ ەدى، سوندا وسىنىڭ ءبارى دە وعان كورگەن ءتۇس سياقتانعان. جايىن بالىق سۋدان ىرعىپ شىعىپ، جوعارى كوتەرىلە سوزىلىپ، سەرەيە قۇلاپ بارا جاتقان مەزەتتە، شال ءبىر عالامات كورگەندەي، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تاڭىرقاپ قالعان. راس، وندا كوزى بۇلدىراڭقىراپ كەتكەن ەدى، ال قازىر جاقسى.
جايىننىڭ قانجىعاعا بايلانعانىنا كوڭىلى ەندى سەندى، قولىنىڭ، ارقاسىنىڭ سىزداپ اۋىرىپ تۇرعانى دا ءتۇسى ەمەس ەكەنىن انىق ءبىلدى. «قولدىڭ جاراقاتى تەز جازىلادى، - دەپ ويلادى قاريا - جاراقات تۇسكەن جەرىنە كىر قونباسىن دەپ، قولىمدى سۋعا سالىپ قانىن ءبىراز اعىزدىم، تەڭىزدىڭ اققى سۋى جاراعا شيپا. بۇدان ارتىق ەم جوق. تەك ويىم شاتاسپاسا ەكەن! ەكى قولىم ءوز قىزمەتىن اتقاردى، قايىق تا جاقسى ءجۇزىپ كەلە جاتىر. بالىقتىڭ اۋزى جۇمۋلى، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتپاي ءتۇزۋ ۇستاپ كەلەدى، ەكەۋمىز ءدال ءبىر اعايىندى سياقتانىپ قاتارلاسا ءجۇزىپ كەلە جاتىرمىز».
شالدىڭ ويى تاعى دا شاتاسا باستادى. «ۇيگە قاراي بالىقتى مەن اكەلە جاتىرمىن با، الدە مەنى ول سۇيرەپ كەلە جاتىر ما؟ - دەگەن وي كەلدى باسىنا. - بالىقتى قايىقتىڭ ارتىنا بايلاپ الىپ، سۇيرەتىپ كەلە جاتسام، اڭگىمە باسقا. نەمەسە ول قايىعىمنىڭ ىشىندە سەرەيىپ جاتسا ءبىر ءسارى. ال قازىر بۇل ەكەۋمىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز مىقتاپ تۇرىپ قوساقتالىپ الىپ، قاتارلاسا ءجۇزىپ كەلەمىز. ءا مەيلى، وزىنە جاقسى بولسا مەنى وسى بالىق- اق جەتەلەپ تارتا بەرسىن. مەن قۋلىقپەن عانا ايلامدى اسىردىم عوي، ال بۇل ماعان ەش قاستاندىق ويلاعان جوق ەدى».
قايىق جۇزە بەردى، جۇزە بەردى، شال قولىن اققى سۋعا مالىپ قويىپ، ويىم ەندى شاتاسپاسا ەكەن دەپ تىرىسىپ باقتى. تۇيدەك- تۇيدەك اق بۇلت شىرقاۋ بيىكتە جوڭكىلىپ، ودان ءارى الاشابىر شاربى بۇلت قالقىپ بارا جاتتى، جەلدىڭ ءتۇنى بويى باسىلماسىن شال ىشىنەن سەزىپ وتىر. وسىنى ۇستاعانىم شىن با، ءتۇسىم ەمەس پە دەگەندەي الىپ بالىققا ءالسىن- ءالسىن قاراپ قويادى.
ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەن شامادا مۇنىڭ بالىعىنا كەلىپ ءبىر اكۋلا سوقتىقتى.
بۇل اكۋلا كولدەنەڭنەن كيلىككەن جوق ەدى. جايىن بالىقتىڭ قانى بۇرقىراپ اعىپ، تەرەڭگە جايىلعان كەزدە، اكۋلا سونى كورىپ، تەڭىز تۇبىنەن جوعارى قاراي اتىلعان. ەش ءقاۋىپ ويلاماي، ايدىڭدى ايىرا ءتىلىپ اعىنداعان قالپى سۋ بەتىنە شىعا كەلگەن. سونسوڭ قايىرا سۇڭگىپ ەدى، قاننىڭ ءيسىن سەزىپ، قايىق پەن جايىننىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، قۋا جونەلدى.
ول كەي تۇستاردا ىزدەن اداسىپ تا قالىپ وتىردى. ءبىراق، بۇرىلىپ كەتپەدى، ءىزدى نە قايىرا تاۋىپ، نە قاننىڭ بولار- بولماس بىلىنگەن ءيسىن الىپ، توقتاۋسىز قۋالاي بەردى. بۇل تەڭىزدەگى ەڭ ۇشقىر بالىقتاي شاپشاڭ جۇزەتىن، ماكو تۇقىمداس وتە ءىرى اكۋلا ەدى؛ ارانداي اۋزىنان باسقا جەرى ەرەكشە اسەم بىتكەن سۇلۋ جىرتقىش. قىر ارقاسى قىلىش بالىقتىڭ جونىنداي كوكپەڭبەك، باۋىرى كۇمىستەي جالتىر، تەرىسى ءارى مايدا، ءارى اسەم، قازىر تاس جۇمۋلى اران اۋزى بولماسا، وڭگە تۇلا بويى قىلىش بالىقتان ەش اۋمايدى. قىر ارقاسىنداعى ۇلكەن قاناتىمەن سۋدى ءتىلىپ، تەڭىزدىڭ بەتىمەن شاپشاڭ ءجۇزىپ كەلە جاتىر.
تاس جۇمىلعان ەرنىنىڭ جان- جاعىنان اقسيا شىعىپ تۇرعان، سەگىز قاتار بولىپ قيسايا بىتكەن سوياۋ تىستەرى بار. بۇل تىستەر باسقا كوپ اكۋلانىڭ ۇشكىر جۇمىر تىستەرىنە ۇقسامايدى، ادامنىڭ بۇگىلگەن ساۋساقتارى سەكىلدەنىپ، اڭنىڭ تۇياعىنشا يميە بىتكەن ۇزىندىعى مىنا شالدىڭ ساۋساعىنداي، ال ەكى قىرى ۇستارانىڭ جۇزىندەي وتكىر. اكۋلا - تەڭىزدىڭ قانداي بالىعى بولسا دا جەي بەرەتىن جىرتقىش؛ قۋاتتى، قارۋلى بالىقتاردىڭ وزىنەن دە تايساقتامايدى ول؛ تەڭىزدىڭ بار بالىعىنا بۇدان قاتەرلى دۇشپان جوق. قازىر سول اكۋلا جەمىنە جەتۋگە جاقىن قالعانىن سەزىپ، قىر ارقاسىنداعى كوك قاناتى سۋدى ايىرا ءتىلىپ، اعىنداپ كەلەدى.
شال ونى كورگەن بويدا-اق جاقىن كەلۋىن كۇتىپ، گارپۋندى قولىنا وڭتايلاپ ۇستاپ، مۇنىڭ سابىنىڭ باۋىن قايىققا بەكىتىپ بايلادى. اكۋلانىڭ ەش نارسەدەن قورىقپايتىنىن، اعىنداپ كەلگەن بويىندا بىردەن سوقتىعاتىنىن بىلەتىن ول جايىن بالىقتى قايىققا تاقاپ بايلاعاندا ءبىر شەتىنەن كەسىپ العاندىقتان شالدىڭ گارپۋنعا تاققان باۋى قىسقاراق بولدى.
قارت قازىر بىردەن سەرگىدى، ونشا سەنىمدى بولماسا دا، ايقاسقا بەل بايلادى.
«باسە، ءىستىڭ بەتى قالايشا تىم تۇزەلە قالدى دەپ ويلاپ ەدىم، بار ەكەن عوي سويقانى»، - دەدى ىشىنەن.
جاقىنداپ كەلە جاتقان اكۋلانى اڭدىپ وتىرىپ، جايىن بالىققا كوزىن اۋدارىپ ءبىر قاراپ قويدى. «ءتۇسىم بولسا جارار ەدى وسىنىڭ ءبارى. بۇل اكۋلادان جالتارۋ جوق ەندى ماعان، ءوزىن سەسپەي قاتىرا الماس پا ەكەم؟ - دەپ ويلادى ول - دەنتۋسو، تۇقىمىڭ قۇرىسىن!»
اكۋلا قايىقتىڭ ارتقى جاعىنا جاقىنداپ كەلىپ، جايىنعا اتىلعان مەزەتتە، جىرتقىشتىڭ ارانداي اشىلعان اۋزىن، بادىرايعان كوزىن شال انىق كوردى؛ اكۋلا جايىننىڭ قۇيرىعىنىڭ ءسال جوعارىراق جەرىنەن كەلىپ قاپتى، تىستەرى ساق ەتە ءتۇستى. سۋدان اۋەلى باسى، سوسىن جونى كورىندى. اكۋلانىڭ ازۋ تىستەرى جايىننىڭ تەرىسى مەن ەتىن سىرىلداتا سىدىرعانى شالدىڭ قۇلاعىنا انىق ەستىلدى؛ جىرتقىشتىڭ تۇمسىعىنان جوعارى قاراي سوزىلعان جىڭىشكە جولاق، ەكى كوزىنىڭ اراسىن قوسىپ تۇرعان كولدەنەڭ جولاققا كەپ ايقاساتىن ەدى، اكۋلانىڭ ميى ءدال وسى تۇستا بولاتىن. شال بۇل جولاقتاردى كورە المادى، ول تەك اكۋلانىڭ اقسيعان اران ءتىستى، كوكشىل رەڭدى، اۋىر، ءسۇيىر باسىن عانا كوردى، ءبىراق قولى ءمۇلت كەتپەدى، گارپۋندى اكۋلانىڭ ءدال قاراقۇسىنان قادادى. ءتىلىم- ءتىلىم بوپ جاراقات تۇسكەن قولىمەن گارپۋننىڭ سابىن قىسىپ ۇستاپ، ەشتەڭەدەن ءۇمىت قىلماسا دا، جىرتقىشقا قاتتى وشىگىپ، بار پارمەنىمەن سوعىپ ەدى.
اكۋلا اۋدارىلىپ ءتۇستى؛ جىرتقىشتىڭ كوزى اعىپ تۇسكەنىن كورگەن شال اكۋلانىڭ اجالى جەتكەنىن بىردەن ءتۇسىندى. ال اكۋلا مويىنسۇنعىسى كەلمەگەندەي، شالقالاپ جاتقان كۇيىندە قۇيرىعىمەن سۋدى سابالاپ، بۇرقىلداتىپ، تىستەرىن ساقىلداتا دوڭبەكشىپ اينالاسىن اق كوبىكتەندىرىپ جىبەردى. اكۋلانىڭ دەنەسى سۋدان جارتىلاي كوتەرىلگەن مەزەتتە، گارپۋننىڭ باۋى كەرىلە تارتىلدى دا، دىرىلدەپ بارىپ ءۇزىلىپ كەتتى. اكۋلا سۋ بەتىندە ءسال جاتتى دا، بىرتە- بىرتە باتا باستادى. شال ودان كوز العان جوق.
- جايىننىڭ قىرىق قاداقتاي ەتىن الا كەتتى بۇل، - دەدى سويلەپ.
«قىرۋار ءجىبىمدى ءھام گارپۋنىمدى اكەتتى سۋ تۇبىنە، - دەدى ىشتەي ويىن ساباقتاپ. - جايىن بالىقتىڭ قانى تاعى دا شۇبىرىپ اعا باستادى، مىنا اكۋلانىڭ سوڭىنان باسقالارى دا جەتەدى ەندى».
ەتىنىڭ دال- دۇلى شىعىپ قالعان جايىنعا شالدىڭ ەندى قاراعىسى كەلمەدى. اكۋلا جايىنعا تاپ بەرگەن مەزەتتە بۇل جىرتقىش وعان ءدال وزىنە باس سالعانداي كورىنىپ ەدى.
«بالىعىما سوقتىققان اكۋلانى ءبارىبىر ءولتىردىم عوي، - دەپ قاريا كوڭىلىنە جۇبانىش قىلدى.
- بۇل اكۋلا - ءوزىم كورگەن اكۋلا اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى دەنتۋسو. ءيا، وسى جاسقا جەتكەنشە نەبىر ءىرى اكۋلانى كوردىم عوي.
جاعدايىم تىم جاقسارا قالىپ ەدى، سول كۇيىنەن اينىماي تۇرا بەرۋ قايدان بولسىن. وسىنىڭ ءبارى ءوڭىم بولماي، ءوزىمنىڭ جاتاعىمدا، گازەت توسەلگەن كەرەۋەتىمدە ۇيىقتاپ جاتىپ كورگەن ءتۇسىم بولسا يگى ەدى. ەشقانداي جايىن بالىق ۇستاماعان- اق بولايىن».
- ءبىراق، ادام كۇيرەۋ ءۇشىن جارالماعان. ادامدى قۇرتۋعا بولار، ال، جەڭۋگە بولمايدى، - دەدى ول
«جايىندى بەكەر- اق ولتىرگەن ەكەم، - دەپ ويعا قالدى- گارپۋننان دا ايىرىلىپ قالدىم، ءحالىم ەندى مۇشكىل بولار. دەنتۋسو - ەپتى، وزبىر، ءارى كۇشتى، ءارى اقىلدى اكۋلا ەدى. الايدا ودان مەن اقىلدىراق بوپ شىقتىم. مۇمكىن، ودان اقىلىم ارتىق تا ەمەس شىعار. تەك جاقسى قارۋلانعان بولارمىن».
- مۇنى ويلاپ باسىڭدى قاتىرما، شالىم، - دەدى ۇندەپ. ارقاڭدى جەلگە بەرىپ تارتا بەر دە، الدىڭنان تاعى كەزىگەر قىرسىق بولسا، كۇتىپ ال.
«جوق، ويعا شومباي وتىرا المان، - دەدى بۇل سوزىنە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، - سودان باسقا ەش نارسە قالعان جوق مەندە. الگى ايقاستىڭ ءوزى بەيسبول سايىسىنا پارا- پار بولدى. اكۋلانى ءدال قاراقۇستان سوققانىما ۇلى دي مادجيو سۇيسىنەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ءا؟ جالپى العاندا وندا تۇرعان ەشتەڭە دە جوق، بۇل اركىمنىڭ- اق قولىنان كەلەدى. ال، مىناعان نە دەر ەدىڭ، شالىم: وكشەدەگى ءمۇيىز بەن قولداعى جاراقاتتىڭ قايسىسى قاتتىراق باتار ەدى جانىڭا؟ ونى قايدان بىلەيىن! عۇمىرى وكشەم اۋىرىپ كورگەن ەمەس، تەك ءبىر جولى عانا، سۋعا شومىلىپ جۇرگەن كەزىمدە ەلەكتر دوڭگەلەككە وكشەمدى جالاتىپ اپ، سوندا تىزەمە دەيىن اياعىمنىڭ جانى كەتىپ قاپ، قان- قاقساپ اۋىرعانى بار ەدى».
- ونان دا كوڭىلدى وسىرەتىن ويدى ويلاساڭشى، شالىم، - دەپ سويلەدى قاريا، - سەن قازىر مينۋت سايىن ۇيىڭە تامان جاقىنداپ كەلەسىڭ. جايىننىڭ قىرىق قاداقتاي ەتىنەن ايرىلعان سوڭ ءجۇرىسى دە ەداۋىر جەڭىلدەپ قالدى.
تەڭىز اعىسىنىڭ ءدال ورتاسىنا كەپ ەنگەن مەزەتتە نەندەي حالگە دۋشار بولارىن شال بەك جاقسى ءبىلىپ ەدى. ءبىراق ەندى ەش قولدانار امالى قالمادى.
- جوق، بار امالى، - دەدى ول. - ەكى ەسكەكتىڭ بىرەۋىنىڭ سابىنا پىشاعىڭدى بەكىتىپ بايلاپ، ەندى سونى قارۋ قىلۋىڭا بولادى.
ول رۋمپەلدى قولتىعىمەن قىسىپ، جەلكەننىڭ باۋىن اياعىمەن باسىپ تۇرىپ، پىشاقتى بەكىتىپ بايلادى.
- جاپ- جاقسى بوپ شىقتى، - دەدى ول - ءوزىم شال بولسام دا، ايتەۋىر ەندى قارۋ- قۇرالىم بار قولىمدا.
اڭقىعان جەل ەسىپ، قايىقتىڭ ءجۇرىسى شاپشاڭداي ءتۇستى. شال جايىننىڭ كەۋدە جاعىنا عانا قاراپ وتىر ەدى، كوڭىلىنە ازداپ ءۇمىت ۇيالاي باستادى.
«ۇمىتسىزدىككە سالىنۋ اقىماقشىلىق بولادى. مۇنىڭ ءوزى جانە كۇنا سەكىلدى، - دەپ ويلادى شال. - نەنىڭ كۇنا، نەنىڭ كۇنا ەمەس ەكەندىگىن ويلاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. دۇنيەدە ويعا الاتىن نارسەڭ ونسىز دا كوپ. شىنىمدى ايتسام، مەن ءوزىم كۇنا دەگەنىڭە ونشا تۇسىنە دە بەرمەيمىن.
تۇسىنبەگەن سوڭ، وعان سەنبەيتىن دە شىعارمىن. جايىندى ولتىرگەنىم كۇنا بولۋى مۇمكىن. مەن بۇل بالىقتى اشتان ولمەۋ ءۇشىن جانە ءبىرتالاي جۇرتقا تالشىق بولسىن دەپ ولتىرسەم دە، وسى ءىسىمدى كۇنا دەپ ويلايمىن. ولاي بولسا، ىستەگەن ءىسىڭنىڭ ءبارى دە كۇنا بوپ شىعادى. ءجا، نەنىڭ كۇنا، نەنىڭ كۇنا ەمەس ەكەندىگىن ويلاپ باس قاتىرۋدىڭ كەرەگى جوق. ءدال قازىر بۇعان وي بولەتىن ۋاقىت ەمەس، كۇنانى تەكسەرگەنىنە اقى الاتىندار دا بار عوي، سولار- اق شۇعىلدانسىن مۇنىمەن. كۇنا دەگەننىڭ نە ەكەنىن سولار- اق ويلانسىن. بالىقتىڭ بالىق بوپ تىرشىلىك ەتۋگە جارالعانى سياقتى، سەن، شالىم، بالىقشى بولۋ ءۇشىن جارالعان ادامسىڭ.
پەتر اۋليە دە ۇلى دي مادجيونىڭ اكەسى سەكىلدى بالىقشى بولعان».
شال وزىنە قاتىستى بار جايعا ىلعي وي جىبەرەتىن- ءدى. نە وقيتىن گازەتى، نە تىڭدايتىن راديوسى بولماعان سوڭ، ول قازىر كوپ- كوپ تانىس جايلاردى ەسىنە ءتۇسىرىپ، ويعا شومدى، كۇنا تۋرالى دا ويلاپ ءوتتى.
«جايىندى سەن جۇرتقا ەتىن ساتىپ، ءوزىڭ كۇن كورۋ ءۇشىن عانا ولتىرگەن جوقسىڭ، - دەپ ءبىر قويدى. - بالىقشى بولعاندىقتان، وعان ۇستەمدىگىڭدى تانىتقىڭ كەپ ءولتىردىڭ. بۇل بالىقتى ءتىرى كەزىندە جاقسى كوردىڭ، قازىر دە جاقسى كورىپ وتىرسىڭ. جاقسى كورگەندىكتەن ولتىرگەنىڭ كۇنا ەمەس. جوق الدە، بۇل - كۇنانىڭ ەڭ اۋىرى بولار ما؟»
- ويعا تىم بەرىلىپ كەتتىڭ-اۋ، شالىم، - دەدى ول داۋىستاپ.
«دەنتۋسونى قۇشىرلانىپ ءولتىردىڭ عوي، - دەپ تاعى دا ويعا قالدى، - بۇل دا سەن سەكىلدى، باسقا بالىقتى ءولتىرىپ كۇن كورەدى. قۇر ولەكسەنى جەمەيدى، باسقا اكۋلالار سەكىلدى مەشكەي دە ەمەس. بۇل - قاۋىپ-قاتەر دەگەنىڭدى بىلمەيتىن، اسەم دە ايبىندى جانۋار».
- قاتەردەن ءوز باسىمدى قورعاۋ ءۇشىن ءولتىردىم مۇنى. جانە وتە شەبەرلىكپەن ءولتىردىم، - دەدى شال سويلەپ.
«كىم بولسا دا اڭ مەن قۇستى دا وسىلاي، نە باسقاشا ولتىرمەك، - دەپ ويلاپ ءوتتى. - بالىق اۋلاۋ كاسىبى ءبىر كۇن مەنى دە تاپ وسىلاي مەرت قىلار. قاسىمداعى سەرىك بالام، مىنە، سول مەنى اجالدان اراشالاپ قالىپ جۇرگەن. ءجا، جوقتان وزگەنى ويلاي بەرمە، شالىم».
ول قايىقتىڭ ەرنەۋىنەن تومەن ەڭكەيىپ، جايىننىڭ اكۋلا تىستەگەن جەرىنەن ءبىر كەسەك ەتتى جۇلىپ الدى دا، اۋزىنا سالىپ شايناپ، ءدامىن بايقادى. جايىن ەتىنىڭ ءتۇسى قىزىل بولماسا دا، سيىر ەتى سەكىلدى تىعىز، ءارى ءدامدى ەكەن. كەي بالىقتىڭ ەتى تارام- تارام بوپ بىتەدى، مىنانىڭ ەتى ونداي ەمەس ەكەن، بازاردا بۇل ەتتىڭ ەڭ جوعارى نارىقپەن وتەتىنىن شال ءبىلىپ وتىر. ءبىراق وسى ەتتىڭ ءيىسى تەڭىز تارابىنا تاراي بەردى، شالدىڭ بۇعان قىلار ەش امالى بولمادى. ول تاعى دا ءبىر ارپالىستارعا تۇسەتىنىن ىشىنەن سەزىپ وتىر.
جەل باسەڭدەگەن جوق، تەرىسكەي شىعىسقا قاراي ءسال عانا اۋىتقىدى، بۇل جەل ەندى باسىلمايدى دەگەن ءسوز. شال الىسقا كوز تىگىپ ەدى، نە ءبىر جەلكەننىڭ، نە ءبىر كەمەنىڭ قاراسى، بولماسا بۋداقتاعان ءتۇتىنى دە بايقالمادى. قايىقتىڭ تۇمسىعىنان ۇركىپ، ەكى جاققا ىرشىپ ۇشقان قاناتتى بالىقتار مەن ويدىم- ويدىم بالدىرلار عانا كوزگە تۇسە بەردى. ءتىپتى قۇس تا كورىنبەدى.
شال تەزىرەك ءال جيىپ ءھام تىنىعىپ الۋ ءۇشىن، بالىقتىڭ ەتىن اقىرىن عانا شايناپ، قايىقتىڭ ارتقى جاعىندا قيسايىپ ەكى ساعاتتاي جاتتى. ءبىر مەزەتتە جارق ەتكەن ءبىر اكۋلانى كوزى شالىپ قالدى.
- اي! - دەپ قالدى شال، قولىنا شەگە كىرىپ كەتكەندە ادامنىڭ ءدال وسىلاي ماعىناسىز ءۇن قاتارى بولادى.
- گالانوس ، - دەدى داۋىستاپ.
شالدىڭ كوزىنە وسى اكۋلانىڭ ارتقى جاعىنان جارق ەتكەن ەكىنشى اكۋلا جانە شالىندى؛ ارقاسىنىڭ ءۇش بۇرىشتانعان قوڭىر قاناتىنا، قۇيرىقتارىنىڭ شايقالعان قوزعالىسىنا قاراپ، شال بۇلاردىڭ جالپاق تۇمسىقتى اكۋلا ەكەنىن بىردەن تانىدى. بۇل جىرتقىشتار جايىن بالىقتىڭ ءيىسىن سەزىپ، الاسۇرىپ، يىستەن بىردە اداسىپ قالىپ، بىردە قايتا تاۋىپ، اشقاراقتانا ۇمتىلىپ كەلەدى. قايىققا جاقىنداپ قالدى.
شال جەلكەندى تاس قىپ بايلاپ، ءرۋلدى قوزعالماستاي ەتىپ بەكىتتى دە، سابىنا پىشاق بايلاعان ەسكەكتى قولىنا الدى. الاقانى ۋداي اشىپ اۋىرعاندىقتان، ەسكەكتى قاتتى قىسپاي، اقىرىن عانا كوتەردى. يكەمگە كەلتىرۋ ءۇشىن ساۋساقتارىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ، ءارلى- بەرلى بايقاپ كوردى. سونان سوڭ قولىنىڭ اۋىرعانىنا قاراماي ەسكەكتى سىعىمداي ۇستادى دا، جاقىنداپ كەلە جاتقان اكۋلانى باقتى. ەكى اكۋلانىڭ جالپاق تۇمسىعىن، تالپيعان باسىن، كوكىرەك تۇسىنداعى اق جيەكتى قاناتتارىن كورىپ وتىر. گالانوس - اكۋلا اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ وبىرى؛ ولەكسەنى دە تالعاماي جۇتا بەرەتىن ساسىق جىرتقىش؛ اشىققان كەزدەرىندە قايىقتىڭ ءرۋلىن دە، ەسكەكتى دە كەلىپ قابادى. تەڭىز تاسباقالارى سۋ بەتىنە شىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان كەزدەرىندە سولاردىڭ اياقتارىن دا جۇلىپ اكەتەدى؛ ابدەن اشىققاندا بۇل اكۋلا سۋ ىشىندە ادامعا دا تاپ بەرەدى.
- اي! - دەدى شال. - كەلسەڭ كەل، بەرمەن قاراي، گالانوس.
ەكى اكۋلا قايىققا جاقىن كەلدى. بىرەۋى جارق ەتىپ قايىقتىڭ استىنا قاراي سۇڭگىپ جايىننىڭ ەتىنە اۋىزدى سالىپ جۇلقىپ قالعاندا، قايىقتىڭ ءدىر ەتە تۇسكەنىن بايقادى شال. ال، ەكىنشى اكۋلا قيىقشا بىتكەن سارعىل كوزىمەن قارتتىڭ قيمىلىن باعىپ قاراي بەردى دە، اۋزىن ارانداي اشىپ اتىلىپ كەپ، ءدال ماناعى اكۋلانىڭ تالقانداپ كەتكەن جەرىنەن قاپتى. جىرتقىشتىڭ قوڭىرقاي توبەسىنەن ارقاسىنا قاراي تارتىلعان سىزاتى شالعا انىق كورىندى، قارت سول مەجەمەن اكۋلانىڭ ءدال قاراعۇسىن نىساناعا الدى دا، سابىنا پىشاق بايلانعان ەسكەكپەن پەرىپ قالدى؛ پىشاعىن قايىرا سۋىرىپ الىپ، ەندى اكۋلانىڭ قيىقشا كوزىنە قادادى. اكۋلا بۇلعاڭ ەتىپ، بالىقتى تاستاي بەرىپ، جۇلىپ العان كەسەك ەتىن جۇتىپ، تومەن قاراي سۋسىدى.
ەكىنشى اكۋلا جايىندى قايىقتىڭ استىنان كەلىپ جۇلمالاپ جاتىر، قايىق قالت- قۇلت ەتتى. اكۋلانى قايىقتىڭ استىنان شىعارۋ ءۇشىن شال جەلكەندى ءتۇسىرىپ، قايىقتى ءبىر جاق قىرىنا قاراي قيسايتا بەردى. اكۋلا كورىنگەن مەزەتتە ەڭكەيىپ كەپ ونى پىشاقپەن تۇيرەپ قالىپ ەدى. پىشاعى اكۋلانىڭ جاي دەنەسىنە ءتيدى دە، جىرتقىشتىڭ قالىڭ تەرىسى پىشاقتى تەرەڭ بويلاتپادى. اكۋلانى قاتتى ۇرعاندىقتان، قارتتىڭ قولى دا، يىعى دا قاقساپ قويا بەردى. ءبىراق جىرتقىش تايسالعان جوق، سۋدان باسىن شىعارىپ، جايىنعا قايتا اتىلدى، سول مەزەتتە شال ونى جالپاق ماڭدايىنىڭ ءدال ورتاسىنان قويىپ جىبەردى. كىرش ەتىپ ەنگەن پىشاعىن سۋىرىپ الدى دا، سول ورنىنا قايىرا سۇقتى. اكۋلا جايىنعا ءتىسىن قاداپ، ءالى جابىسىپ ءجۇر، ايىرىلار ەمەس. شال پىشاقتى ەندى ونىڭ سول جاق كوزىنە شانشىپ ەدى، اكۋلا سوندا دا تىستەگەن جەرىنەن ايرىلمادى.
- ءا، سولاي ما؟ - دەدى دە، شال پىشاقتى اكۋلانىڭ قاراعۇسى مەن مويىن ومىرتقاسىنىڭ استاسقان جىگىنەن سۇقتى.
قولى ءمۇلت كەتپەدى، ومىرتقانىڭ جۇلىنىڭ ءۇزىپ جىبەرگەنىن سەزدى ءوزى. ەندى اكۋلانىڭ جاعىن ايىرۋ ءۇشىن، ونىڭ اۋزىنا ەسكەكتىڭ جالپاق باسىن تىعىپ جىبەرىپ، قايىرىپ بۇرادى دا، اكۋلا جايىننان سىرعىپ تۇسە بەرگەندە:
- تارت تومەنگە، گالانوس، - دەدى شال - قۇلديلا، تومەن قاراي. سەرىگىڭە جولىق، سو ماڭنان. الدە ول سەنىڭ اناڭ با ەدى؟
قاريا پىشاعىنىڭ ءجۇزىن ءسۇرتتى دە، ەسكەكتى قايىقتىڭ ىشىنە قويدى. سودان سوڭ جەلكەندى كوتەردى دە، ونى جەل كەرنەگەن كەزدە، قايىقتى اۋەلگى باعىتىنا قاراي بۇردى.
- جايىننىڭ جارتى ەتىنە جۋىعىن اكەتتى بۇلار جانە ەتتىڭ ەڭ جاقسى جەرىن اكەتتى، - دەدى شال ءۇن قاتىپ. - ءبارى دە ءوڭىم بولماي ءتۇسىم بولسا يگى ەدى، جايىندى ۇستاماعان- اق بولايىن. ونىڭ مىناداي مىلجا- مىلجاسى شىققانىنا جانىم اشيدى.
قارت ۇندەمەي وتىرىپ قالدى، جايىن بالىققا قاراۋعا ەندى ءداتى بارمادى. قانى سورعالاعان، سۋعا مالشىنعان جايىننىڭ ءدال قازىرگى ءتۇسى اينانى اپتايتىن امالگاما سياقتانىپ، قارا قوشقىل تارتقان، سوندا دا بۇيىرىندەگى جولاقتارى ءبىلىنىپ تۇردى.
- تەڭىزدى شارلاپ، تىم ۇزاپ كەتپەگەنىم ماقۇل ەدى، - دەدى شال. - مىناداي جايسىز جاعدايعا تاپ بولعانىم جانىمدى قيناپ وتىر. ساعان دا، ماعان دا جاقسى بولمادى، بالىعىم.
«ءجا، نالىما! - دەدى ول وزىنە. - پىشاقتى ەسكەككە تاڭىپ بايلاعان ءجىبىڭ قيىلعان جوق پا ەكەن، سونى تەكسەر. قولىڭدى سيپاپ- سىلاپ جانىن كىرگىز، ءىس ءالى ءتامام بولعان جوق».
- پىشاقتى جانىپ الاتىن قايراقتىڭ جوعىن قاراشى، - دەدى شال ەسكەكتىڭ سابىنا بايلاعان ءجىبىن تەكسەرىپ كورىپ، - قايراق الا شىعۋىم كەرەك ەدى.
«ءيا، ءبىرتالاي نارسەنى الا شىعۋىڭ كەرەك ەدى، قارتىم، - دەپ، تاعى دا ويلانىپ قالدى - ءبىراق، الماي شىققانسىڭ. ەندى جوق نارسەڭدى ويلاستىرىپ وتىراتىن ۋاقىت ەمەس، قولىڭدا بارمەن قارمانىپ، امان- ەسەن قۇتىلۋدىڭ جايىن قاراستىر».
- ءاي، ءوزىڭ اقىلسىپ- اق مازامدى الىپ بولدىڭ- اۋ، - دەپ سويلەدى.
ءرۋلدىڭ تۇتقاسىن قولتىعىنا قىسىپ ۇستاپ، ەكى قولىن بىردەي سۋعا مالدى. قايىق العا قاراي ءجۇزىپ كەلە جاتتى.
- سوڭعى اكۋلا قانشا ەتتى قىلعىعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. جايىننىڭ سالماعى جەڭىلدەپ قالعان ەكەن، - دەدى شال.
جايىننىڭ ءىشى جارىلىپ، ىشەك- قارنى اقتارىلىپ تۇسكەنىن ويىنا الماۋعا تىرىستى. اكۋلانىڭ قايىقتى ءار ءدىر ەتكىزىپ قالعانى - ءبىر كەسەك ەتتى جۇلىپ اكەتكەنى ەكەندىگى كوڭىلىنە ايان وتىر؛ ەندى جايىننىڭ بۇكىل اكۋلا اتاۋلىنى شاقىرىپ، سۋ ىشىندە تاس جول سەكىلدى جاپ- جالپاق ءىز قالدىرىپ كەلە جاتقاندىعىن جانە سەزدى.
«مىناداي بالىق ءبىر كىسىگە قىستاي ازىق بولار ەدى... مۇنى ويلاپ قايتەسىڭ، شالىم! تىنىعىپ ال، بالىقتىڭ قالعان ەتىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن قولىڭدى جازىپ الۋعا تىرىس.
مەنىڭ جاراقاتتانعان قولىمنان اققان قاننىڭ ءيىسى، جايىن بالىقتىڭ سۋعا ارالاسقان قانىنىڭ يىسىنە قاراعاندا تۇك تە ەمەس. قازىر قولىم قاناپ تا وتىرعان جوق. الاقانعا تۇسكەن تىلىك ونشا تەرەڭ ەمەس. سول قولىمنىڭ ازداپ قاناعانى دا دۇرىس، قۇرىسپايتىن بولادى.
ءدال قازىر نەنى ويلاسام ەكەن؟ ەش نارسەنى دە ويلاما، تاعى دا كەلىپ اكۋلا سوقتىقپاس دەيمىسىڭ، سونى كۇتكەنىڭ ابزال. شىنىندا دا وسىنىڭ ءبارى ءوڭىم بولماي ءتۇسىم بولسا يگى ەدى. دەگەنمەن، كىم بىلەدى، ءالى دە جەلىم وڭىمنان تۇرۋى ىقتيمال».
كەلەسى اكۋلا جالعىز كەزىكتى، بۇل دا جالپاق تۇمسىقتى اكۋلا ەدى.
ءوزى تۇرا استاۋىنا ەڭكەڭدەي ۇمتىلعان شوشقا سەكىلدى، ءبىراق ادامنىڭ باسىن ءبىر قاۋىپ جۇلىپ الارلىق ارانداي اشىلعان اۋزى جوق قوي شوشقانىڭ.
شال باعىپ تۇرىپ، اكۋلا جاقىنداپ كەپ بالىققا ءتىسىن قاداي بەرگەن مەزەتتە، پىشاق تاڭىلعان ەسكەگىمەن ءدال باسىنا ءتۇيىپ جىبەرىپ ەدى. اكۋلا شالقالاپ اۋدارىلىپ تۇسكەندە، پىشاق ومىرىلىپ سىنىپ كەتتى.
شال رۋلگە كەپ وتىردى. بىرتە- بىرتە سۋعا اقىرىن باتىپ بارا جاتقان اكۋلاعا كوزىنىڭ قىرىن سالعان دا جوق. بۇرىن مۇندايعا قىزىعا قارايتىن ەدى. ال قازىر قاراعىسى كەلمەدى.
- قولىمدا ەندى باگور عانا قالدى، - دەدى ول. - ءبىراق ودان نە پايدا؟ بۇدان باسقا ەكى ەسكەك، ءبىر رۋمپەل جانە توقپاعىم بار.
«ءيا، ەندى مەنى اكۋلالار جەڭۋگە اينالدى، - دەگەن وي كەلدى باسىنا، - اكۋلانى توقپاقپەن ۇرىپ ولتىرۋگە ءحالىم جوق، تىم كارىمىن. سوندا دا قايرات قىلىپ، ەسكەگىمنىڭ، رۋمپەل مەن توقپاعىمنىڭ قاشان تالقانى شىققانشا شايقاسارمىن».
ول تۇزدى سۋعا قولىن تاعى دا مالدى.
كۇن كەشكىرىپ قالدى، كوزگە تەك اسپانمەن استاسقان تەلەگەي تەڭىز عانا كورىنەدى. جەل قاتايا ءتۇستى، كوپ كەشىكپەي جەردىڭ دە قاراسى كورىنەر دەپ دامەلەندى قاريا.
- شالىم، سەن قالجىرادىڭ. جان دۇنيەڭ دە قاجىدى، - دەدى ول
كۇننىڭ كوزى ۇياسىنا باتار الدىڭدا اكۋلالار تاعى دا ءتيىستى بۇعان.
جايىن بالىقتىڭ جوسىلعان قانىنىڭ ىزىمەن كەلە جاتقان اكۋلانىڭ شوقتىعىنداعى ۇشكىل قوڭىر قاناتى شالدىڭ كوزىنە بىردەن شالىندى. اكۋلا ەكەۋ ەدى، قايىققا قاتارلاسىپ كەپ قالدى.
شال ءرۋلدى رۋمپەلمەن تىرەپ، جەلكەندى بەكىتىپ بايلادى دا، قايىقتىڭ ارتقى جاعىندا جاتقان توقپاقتى قولىنا الدى. بۇل - سىنعان ەسكەكتەن كەسىپ الىنعان، ۇزىندىعى جارتى قۇلاشتاي كەسپەلتەك اعاش ەدى. شال توقپاقتى تۇتقاسىنان وڭ قولىنا نىعارلاي ۇستاپ، الاقانىنىڭ سىرتىنان جىپپەن وراپ تاڭدى دا، اعىنداپ كەلە جاتقان ەكى اكۋلانىڭ جاقىنداي ءتۇسۋىن كۇتتى. ەكى اكۋلانىڭ ەكەۋى دە - گالانوس ەدى.
«اسىقپايىن، اۋەلى بىرەۋى كەلىپ بالىققا ءتىسىن مىقتاپ تۇرىپ قاداسىن، ناق سول كەزدە قاق تۇمسىقتان، نە ءدال قاراعۇستان سوعىپ جىبەرەيىن»، - دەپ ويلادى شال.
ەكى اكۋلا قاتار ءجۇزىپ كەلدى دە، بەرگى جاعىنداعىسى اۋزىن ارانداي اشىپ، جايىننىڭ جارقىلداعان بۇيىرىنە ءتىستى سالىپ قالعان مەزەتتە، شال توقپاقپەن اكۋلانى جەلكە تۇستان قۇلاشتاي سوعىپ جىبەردى. قولىنا قاتتى ءدۇمپۋ سەزىلسە دە، سۇيەگى بەرىك مىعىم قول تالىقسىمادى، شال توقپاقپەن اكۋلانى ءدال تۇمسىقتان تاعى دا قويىپ قالدى. بالىققا جابىسقان اكۋلا سىلق ءتۇستى.
ەكىنشى اكۋلا بالىقتىڭ ەتىنەن جۇلىپ الىپ، كەيىن كەتتى دە، اۋزىن ارسيتا اشىپ، قايتا بۇرىلدى. ونىڭ اقسيعان تىسىنە قىستىرىلعان اپپاق تالشىق ەتتى شال ايقىن كوردى. توقپاعىن قۇلاشتاي سىلتەپ ەدى، ءبىراق اكۋلانىڭ قاراعۇسىنا ءدوپ تيگىزە الماي، تەك توبەسىنەن سوقتى. اكۋلا قارتقا كوزىن ءبىر اۋدارىپ قالدى دا، ەتتەن اۋزىن تولتىرا جۇلىپ الدى. سول كەسەگىن جۇتۋ ءۇشىن ءسال شەگىنشەكتەي بەرگەندە، شال ونى تاعى دا سوعىپ جىبەرىپ ەدى، بۇل جولى دا توقپاعى اكۋلانىڭ توبەسىنە دۇڭك ەتىپ ءتيدى.
- قانە، گالانوس، جاقىنداشى بەرمەن قاراي. تاعى دا ءبىر جاقىنداپ كورشى، - دەدى شال.
اكۋلا قايىرا ۇمتىلىپ، جايىنعا وقشا اتىلىپ كەپ، ءتىسىن ساق ەتكىزىپ ساپ قالعاندا، شال ونى تاعى دا پەرىپ جىبەردى. توقپاقتى قۇلاشتاي كوتەرىپ، بار پارمەنىمەن سوعىپ ەدى. بۇل جولى قاراعۇسقا ءدال تيگىزدى دە، توقپاعىن شاپشاڭ كوتەرىپ اپ، ءدال سول تۇستان تاعى دا ءبىر سوعىپ قالدى. بالىققا جابىسقان اكۋلا، تىستەگەن جەرىنىڭ ەتىن سوبالاڭداي جۇلىپ، تومەن سۋسي بەردى.
شال بۇلاردى سۋ بەتىنە تاعى دا شىعا كەلەر دەپ ويلاپ ەدى، ءبىراق، اكۋلانىڭ ەكەۋى دە قايتىپ كورىنبەدى. ءبىرازدان سوڭ بىرەۋىنىڭ قايىقتىڭ قاسىندا ءۇيىرىلىپ جۇرگەنىن كارت بايقاپ قالدى. ال ەكىنشى اكۋلا كوزگە تۇسپەدى، ول ءبىرجولا عايىپ بولدى.
«مەن بۇلاردى شوقپارمەن ۇرىپ ولتىرەمىن عوي دەپ ويلاعان دا جوقپىن. بۇرىن ولتىرە بەرەتىنمىن، - دەدى قاريا ىشىنەن، - ايتكەنمەن ەكەۋىن دە قانسىراتىپ جىبەردىم، جاعدايلارى ونشا ءتاۋىر بولا قويماس. توقپاق ءسال ۇزىنىراق بوپ، قوس قولداپ سوققانىمدا الدىڭعى اكۋلانى سەسپەي قاتىراتىنىم انىق ەدى. قارتايسامداعى، وسى قازىرگى كۇيىمدە- اق سەرەيتىپ سالاتىن ەدىم».
جايىنعا قاراۋعا ەندى مۇلدە ءداتى بارمادى شالدىڭ. ونىڭ جارتى ەتىنىڭ ادا بولعانىن ءىشى سەزىپ وتىر. بۇل ەكى اكۋلامەن ايقاسىپ جۇرگەندە، كۇن باتىپ كەتكەن.
- قازىر قاراڭعى تۇسەدى. سول كەزدە گاۆانانىڭ جىلتىلداعان وتتارىن كورەرمىن، - دەدى ول. - ال، شىعىسقا قاراي تىم اۋىتىڭقىراپ كەتكەن بولسام، وندا سو جاقتاعى جاڭا كۋرورتتاردىڭ بىرەۋىنىڭ جارىعى كورىنەر.
«جاعالاۋدان تىم جىراقتا قالا الماسپىن. جۇرت مەنى قايدا جوعالىپ كەتتى دەپ الاڭداپ وتىرعان شىعار، - دەگەن وي كەلدى باسىنا، - اسىرەسە، سەرىك بالام قاتتى الابۇرتىپ وتىرعان بولار. ءبىراق ول مەنىڭ امان- ساۋ ەكەندىگىمە كۇماندانباسا كەرەك! ەگدە بالىقشىلاردىڭ تىقىرشۋى مۇمكىن. جاستار جاعى دا الاڭدار. مەن سول جاقسى ادامدار اراسىندا كۇنەلتىپ جۇرگەن قارتپىن عوي».
اكۋلالار جايىننىڭ دال- دۇلىن شىعارىپ كەتكەندىكتەن، شال وعان قاراۋعا ءداتى دە بارماي، وعان ارناپ ءتىل دە قاتا الماي وتىر ەدى. كەنەت باسىنا ءبىر تىڭ وي كەلدى.
- جارتى بالىق! - دەپ ءۇن قاتتى ول جايىنعا. - بۇرىنعى ءبۇتىن بالىق! قيىرعا سونشا ۇزاپ كەتكەنىم بەكەر- اق بولدى- اۋ. سەنى دە، ءوزىمدى دە سورلاتتىم. دەگەنمەن ەكەۋىمىز ءبىرتالاي اكۋلانى ولتىردىك، ءبىرازىن قانسىراتىپ جىبەردىك. سەن قارت بالىق، ءوزىڭنىڭ وسى عۇمىرىڭدا بۇلاردىڭ تالايىنىڭ كوزىن قۇرتقان شىعارسىڭ، ءا؟ تۇمسىعىنىڭ نايزاداي ءسۇپ- ءسۇيىر بوپ ءبىتۋى تەگىن ەمەس.
شال تولعانىپ، ەگەر وسى جايىن تەڭىزدە ەمىن- ەركىن ءجۇزىپ جۇرگەن بولسا، اكۋلانى قالاي جايقار ەدى دەگەن ءبىر ويعا كەتتى.
«اكۋلالارمەن شايقاسۋ ءۇشىن مەن مۇنىڭ ءسۇيىر ءمۇيىز تۇمسىعىن كەسىپ الايىن» - دەپ ۇيعاردى ول. ءبىراق جانىندا بالتاسى جوق ەدى، پىشاعى دا سىنىپ قالدى.
«جايىننىڭ ءمۇيىز تۇمسىعىن كەسىپ السام، ەسكەكتىڭ سابىنا بەكىتىپ بايلار ەدىم دە، مۇنىم تاماشا قارۋ بولىپ شىعار ەدى. مىنە، ناق سوندا بۇل بالىق ەكەۋىمىز قول ۇستاسا قيمىلداعان بولار ەك! اكۋلالار تۇندە تاپ كەلسە قايتپەكسىڭ، شالىم؟ قولىڭنان كەلەر نە قايرات بار؟»
- ايقاسامىن. كەۋدەمنەن جانىم شىققانشا ايقاسامىن، - دەدى ول
قاراڭعىدا الىستان جىلتىراعان نە وت، نە شاپاق كورىنبەدى؛ ۋىلدەگەن جەل ءۇنى عانا، جەل كەرنەگەن جەلكەننىڭ تىسىرلاعانى عانا ەستىلىپ تۇر. كەنەت شالعا ولگەن ەكەنمىن عوي دەگەن وي كەلدى. ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ ەدى، قولدارىنىڭ جانى كەتكەن جوق ەكەن، ساۋساقتارىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمعاندا، سىزداپ اۋىرعانى سەزىلدى، بۇل - تىرشىلىكتىڭ بەلگىسى. شال قايىقتىڭ ارتقى جاقتاۋىنا سۇيەنىپ ەدى، تاقتاي يىعىنا باتتى، ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەندىگىنە قارتتىڭ سوندا عانا كوڭىلى سەندى.
«جايىن بالىقتى سوعىپ الار بولسام، وقىرمىن دەپ سەرت قىلعان دۇعانىڭ ءبارىن وقۋىم كەرەك، - دەپ ويلادى شال. - ءبىراق قازىر دارمەنىم جوق، تىم قالجىراپ قالدىم. قاپشىقتى الىپ يىعىما جامىلايىنشى».
ول قيسايىپ جاتىپ، قايىقتى تۇرالاپ جۇزدىرە بەردى؛ گاۆانا شامدارىنىڭ اسپانعا تۇسكەن شاپاعى قاشان كورىنەر ەكەن دەپ، قاداعالاپ وتىردى. «قولىمدا جايىننىڭ ءالى جارتى ەتى قالدى، - دەپ ويلادى، - جولىم وڭعارىلىپ، تىم قۇرىعاندا وسىنى ۇيگە امان- ەسەن جەتكىزەرمىن. جولىمنىڭ ءبىر وڭعارىلار كەزى بولدى عوي!.. جوق، - دەدى شال وزىنە، - جازىعىڭ بار، قايىعىڭ تىم الىسقا ۇزاپ كەتكەن كەزدە، وسى بالىق قارماعىما قايدان ءىلىنىپ ەدى دەپ رەنجىگەن بولاتىنسىڭ».
- جوقتان وزگەنى كوكىمە، شالىم! - دەدى ول ءوز ويىن ءوزى ءبولىپ. - ۇيىقتاپ قالما، ءرۋلدى باق. سەنىڭ دە باسىڭا باق قونار.
- ەگەر ءبىر جەردە ساتىلاتىن بولسا، وزىمە ازداپ باقىت ساتىپ الار ەدىم، - دەدى شال.
«نەمەنەڭە ساتىپ الار ەڭ؟ - دەپ، وزىنە جانە ساۋال بەردى - جوعالتقان گارپۋنىڭا ما، نە سىنعان پىشاعىڭا ما، الدە قىرىق ءتىلىم بولعان قولىڭا ما؟ كىم بىلگەن! تەڭىزدەن بالىق اۋلاۋعا شىققان سەكسەن ءتورت كۇن بويىندا ىزدەگەنىڭ باقىت بولدى، سونى ساتىپ العىڭ كەلدى. ساعان سول باقىتتى ساتا دا جازدادى عوي...
ءجا، جوقتان وزگەنى ويلاۋدىڭ كەرەگى نە. ادامعا باقىت تۇرلىشە تۇردە كەلمەك، ونى تانىماي قالارمىن دەيمىسىڭ؟ باقىتتىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا، تاڭداماي- اق، ازداپ ساتىپ الار ەدىم، سۇراعانىن تولەر ەم. گاۆانا شامدارىنىڭ اسپانعا تۇسكەن شاپاعى كورىنسە ەكەن كوزىمە، - دەپ تە ويعا بەرىلدى شال. - قارتىم، سەن ءوزىڭ بار جاقسىلىق باسىما بىردەن ورناي قالسا دەيسىڭ- اۋ. جوق، ءدال قازىر تەك گاۆانانىڭ جارقىراعان وتتارىن كورسەم ەكەن، وزگە تىلەك تىلەمەن».
ول ءرۋلدىڭ قاسىنا جوندەلىڭكىرەپ وتىرعىسى كەپ قوزعالىپ كورىپ ەدى، تۇلا بويى قاقساپ قويا بەردى، ءوزىنىڭ شىنىندا دا ءتىرى ەكەندىگىنە شالدىڭ كوزى ەندى عانا انىق جەتتى.
قالا وتتارىنىڭ اسپانعا تۇسكەن شاپاعى وعان تۇنگى ساعات وننىڭ شاماسىندا كورىندى. اي تۋىپ كەلە جاتقان كەزدەگىدەي، اۋەلى بوزالاڭ ساۋلە ءبىلىندى دە، بىرتە- بىرتە ايقىندالا بەردى. شال وسى كورىنگەن جارىقتى بەتكە الىپ ءجۇزىپ كەلەدى، ەندى گولفستريمگە ىلىگۋگە از- اق قالدىم دەپ ويلادى.
«ايتەۋىر جەردىڭ قاراسى كورىندى- اۋ، - دەدى ىشىنەن. - ارينە، اكۋلالار ماعان تاعى دا كەلىپ سوقتىعار. ءبىراق قۇر قول ادام قاراڭعىدا ولارعا نە قايرات قىلا الماق».
شالدىڭ تۇلا بويى سىرقىراپ شانىشتى، ءتىلىم- ءتىلىم قول- اياعىنىڭ جاراسىنا تۇنگى سالقىن جايسىز ءتيىپ، اۋىرتا ءتۇستى. «مۇمكىن، ەندى اكۋلا كەزىگە دە قويماس، ايقاسقا تۇسپەسپىن، - دەپ تە ويلادى. - تەك ايقاسقا تۇسپەسەم ەكەن ەندى».
ءبىراق، ءتۇن ورتاسى شاماسىندا اكۋلالارمەن تاعى دا ايقاستى ول؛ بۇل جولعى ايقاستان تۇك ونبەسىن ءبىلدى دە. اكۋلالار ۇيىرىمەن كەپ ءتيىسىپ ەدى، شال ولاردىڭ قىر ارقاسىنداعى قاناتتارىنىڭ سۋدى تىلگەن ءىزىن عانا، جىرتقىشتاردىڭ جايىنعا اتىلعان كەزدەگى قىلاڭ ەتكەن ەلەسىن عانا كوردى. اكۋلالار قايىقتىڭ استىڭعى جاعىنان كەپ تىستەرىن ساق ەتكىزىپ سالىپ جىبەرىپ جايىندى جۇلقىلاعاندا، قايىق قالت- قۇلت ەتتى. شال دىبىس بىلىنگەن تۇستى جوبالاپ، توقپاقپەن توپەلەي بەردى، ءبىر كەزدە قولىنان توقپاعى دا ۇشىپ كەتتى.
ول ەندى رۋمپەلدى شىعىرىنان جۇلىپ الىپ، قوس قولداپ ۇستاپ، جىرتقىشتاردى وڭدى- سولدى سوققىلادى. اكۋلالار قايىقتىڭ تۇمسىق جاعىنا ۇيمەلەسىپ قالعان ەكەن؛ جايىنعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇمتىلىپ، ونىڭ ەتىن دال- دۇل عىپ جۇلىپ جەپ جاتىر. كەيىن قاراي شەگىنە بەرىپ، جەمىنە قايىرا اتىلادى.
اقىر سوڭىندا ءبىر اكۋلا جايىننىڭ ءدال باسىنا ۇمتىلىپ ءجۇزىپ باردى، بالىقتىڭ قاۋقيعان باسىنان وزگە دىمى قالماعانىن شال سوندا ءبىلدى. جايىننىڭ تاستاي باس سۇيەگىنە اكۋلانىڭ ءتىسى كىرش ەتىپ قادالعان مەزەتتە شال ونى ءدال تۇمسىقتان رۋمپەلمەن پەرىپ قالدى.
قۇلاشتى كەرە سەرمەپ، تاعى دا ەكى- ءۇش قايىرا سوعىپ جىبەرىپ ەدى. رۋمپەل ساتىر- ءسۇتىر ەتىپ جارىلىپ، ومىرىلىپ سىنىپ كەتتى دە، شالدىڭ قولىندا ونىڭ تەك شولتيعان سابى عانا قالدى. قارت ەندى سول ساپپەن ءتۇيىپ قالىپ ەدى، اعاش اكۋلانىڭ دەنەسىنە كىرش ەتە قالدى. ساپ اعاشتىڭ سىنىق جاعى ۇشكىر ەكەنىن سەزىپ، اكۋلانى تاعى ءبىر ءتۇيىپ جىبەردى شال. اكۋلا بالىقتى تاستاي بەرىپ، ءارى قاراي جىلىسىپ كەتتى. ۇيىرىمەن كەلىپ تيىسكەن اكۋلانىڭ بۇل - ەڭ سوڭعىسى ەدى. بۇل دا تايدى، ويتكەنى، بالىقتىڭ ەندى قۇر سۇيەگىنەن باسقا، جەيتىندەي ەشتەڭەسى قالعان جوق ەدى.
شال دەمىن ارەڭ الىپ وتىردى، اۋزىنا وزگەشە ءبىر ءدام ءبىلىندى. بالعا ۇقساس ءتاتتى ءدام. شال ءبىر ءسات قورقىپ قالىپ ەدى، ءبىراق كوڭىلى ورنىنا تەز ءتۇستى. ول مۇحيتقا تۇكىرىپ تاستادى دا:
- گالانوس، اساڭدار، جاپىرىلا ۇمتىلىڭدار! ادامدى ولتىردىك دەپ ماسايراڭدار، - دەدى.
قارت ەندى ءوزىنىڭ وڭالماستاي بوپ ابدەن جەڭىلگەنىن ءبىلدى دە، قايىقتىڭ ارت جاعىنداعى ورنىنا جىلجىپ باردى؛ رۋمپەلدىڭ قولىنداعى تۇقىلىن ءرۋلدىڭ كەرتەسىنە سۇعىپ كورىپ ەدى، تۇرا كەلدى، ەندى وسىنى ءىلدالا عىپ، ءرۋلدى ەپتەپ باسقارۋعا بولاتىن سەكىلدى.
شال يىعىنا قاپشىعىن جامىلدى دا، قايىقتىڭ باعىتىن تۇزەدى. قايىق ەندى جەڭىل ءجۇزدى، شال دا ەندى ەشتەڭەنى سەزبەدى دە. وعان ەندى ءبارىبىر ەدى، تەك قايىعىن جاعاعا تەزىرەك جەتكىزسە، جاقسى جەتكىزسە بولعانى.
تۇندە اكۋلالار، بەينە ۇستەل ۇستىندە قالعان سارقىتقا قوماعايلانا باس سالعان اشقاراقشا، بالىقتىڭ قاڭقاسىنا تاپتاپ بەردى. شال بۇلارعا نازار سالعان جوق. ءوزىنىڭ قايىعىنان باسقا ەش نارسەدە جۇمىسى بولمادى ونىڭ.
جايىننىڭ قۇر قاڭقاسى قالعاننان كەيىن قايىقتىڭ جەڭىلدەنىپ، ءجۇرىسى شاپشاڭداي تۇسكەنىن عانا سەزىپ كەلە جاتتى.
«قايىعىم جاپ- جاقسى، - دەپ ويلادى، - تەك رۋمپەلدىڭ سىنعانى بولماسا، ەش جەرىنە زاقىم تۇسكەن جوق، ءبۇتىن. ال رۋمپەلدىڭ جاڭاسىن ورناتىپ الۋدىڭ قيىندىعى جوق».
شال قايىقتىڭ جاعاعا تاياپ قالعانىن سەزدى، تەڭىز جاعالاۋىنداعى پوسەلكەلەردىڭ جىلتىراعان وتتارى كورىندى. قارت ءوزىنىڭ قاي جەردە كەلە جاتقانىن دا ءبىلدى، ەندى ۇيگە جەتۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق.
«جەل جارىقتىق دوس قوي بىزگە، - دەدى ىشىنەن. - دەگەنمەن ۇنەمى دوس تا ەمەس- اۋ، - دەپ ءبىر قويدى. - شالقار تەڭىزدە قاستارىمىز، دوستارىمىز بارشىلىق. ال، توسەك بار عوي، سونى ايتامىن. توسەكتە جاتۋ دەگەن - عاجاپ نارسە! جەڭىلىسكە ۇشىراساڭ، كوڭىلىڭ جاي تابادى ەكەن. بۇلاي بولاتىنىن بىلمەيتىن ەم... - دەپ ويلانىپ قالدى قارت. - شالىم، سەنى جەڭگەن كىم وسى؟ - دەدى وزىنە ساۋال بەرىپ. - ەشكىم دە ەمەس، - دەپ جاۋاپ قايىردى. - شىعانداپ تىم ۇزاپ كەتكەنىمنىڭ كەسىرى».
ول قايىعىمەن كىشكەنتاي قويناۋعا كەپ كىرگەندە، تەرراسانىڭ ماڭى قاراڭعى ەدى، شامدار سونگەن؛ جۇرتتىڭ ءبارى ۇيىقتاپ قالعان. جەل ۋىلدەپ، بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيە ءتۇستى. گاۆان توڭىرەگى تىپ- تىنىش؛ شال جارتاستىڭ ىعىنا تامان تايالا بەرگەندە، قايىعى قايىرعا ءتيىپ، قايراڭداپ قالدى. وعان جاردەمدەسىپ جىبەرەتىن ەشكىم جوق، شال ءوزى تىربانىپ قايىعىن ىلگەرى جىلجىتىڭقىرادى دا، سوسىن جەرگە ءتۇسىپ، قايىقتىڭ باۋىن جارتاسقا ىلىكتىرىپ بايلادى.
كىندىك دىڭگەكتى سۋىرىپ الىپ، وعان جەلكەندى دومالاتىپ ورادى دا، سىرتىنان جىپپەن بۋدى. سودان سوڭ دىڭگەكتى يىعىنا سالىپ، ورگە قاراي اياڭداپ ەدى، ءوزىنىڭ ابدەن قالجىراپ بىتكەنىن ول سوندا عانا سەزدى. ءبىر ءسات ايالداپ، جان- جاعىنا قارانىپ ەدى، قايىعىنىڭ ارتقى جاعىندا بۇلعاڭداعان جايىننىڭ الىپ قۇيرىعىنا كوزى ءتۇستى، جارقاباقتانعان ءىرى تولقىن بالىقتىڭ قۇيرىعىن جوعارى سەرپىپ، كوتەرىپ- كوتەرىپ تاستايدى؛ قايىق جاققا كوشەدەگى قولشام جارىعى ءتۇسىپ تۇرعاندىقتان، بالىقتىڭ تىزىلگەن ومىرتقاسىنىڭ اعاراڭداعان جەلىسى دە شالعا كورىندى، ءسۇيىر ءمۇيىز تۇمسىعى قايقيعان جايىننىڭ باسى دا قاراۋىتىپ كوزگە شالىندى.
شال ورگە قاراي قايتادان قادام باستى. قىرقاعا شىعا بەرە قۇلاي كەتىپ، كىندىك دىڭگەكتى يىعىنا سالعان كۇيىندە ءبىراز جاتتى. سودان سوڭ، تۇرەگەلمەك بولىپ ەدى، قول- اياعىنان ءال كەتىپ، بويىن جازا الماي قالدى. جولعا كوز جىبەرىپ، وسى قالپى ەداۋىر وتىردى. ءبىر مىسىق جولدى كەسىپ جۇگىرىپ ءوتتى، شال ونىڭ كەتكەن جاعىنا ءبىراز قاراپ وتىردى دا، ەندى كوزىن سۇلىق جاتقان جولعا اۋداردى.
ءبىر كەزدە ول يىعىنداعى كىندىك دىڭگەكتى جەرگە تاستاي بەرىپ، ورنىنان تۇرەگەلدى. سونسوڭ دىڭگەكتى كوتەرىپ يىعىنا قايتادان سالدى دا، جولمەن جوعارى ورلەي بەردى. ءوزىنىڭ لاشىعىنا جەتكەنشە بەس رەت ايالداپ، دەم الدى.
ۇيگە كىرگەن سوڭ كىندىك دىڭگەكتى قابىرعاعا سۇيەپ قويدى. سۋ قۇيىلعان قۇمىرانى قاراڭعىدا قارمالاپ تاۋىپ الىپ، قانىپ ءىشتى دە، كەرەۋەتىنە كەلىپ جاتتى. كورپەشەمەن يىعىن بۇركەپ، ارقاسىن، اياعىن قىمتادى دا، توسەنىش رەتىندە جايىلعان گازەتكە بەتىن باسىپ، الاقانىن جايعان كۇيى ەكى قولىن سوزىپ جىبەرىپ، ۇيىقتاپ كەتتى.
ەرتەڭىنە شالدىڭ سەرىك بالاسى لاشىققا كەپ كىرگەندە، قارت ۇيىقتاپ جاتىر ەدى. جەل وتە كۇشەيىپ كەتكەندىكتەن بالىقشىلار بۇگىن تەڭىزگە شىقپاعان ەدى، ەشكىم وياتپاعان سوڭ بالا ۇيىقتاپ قالعان- دى، ۇيقىسى قانعان سوڭ ءوزى ويانىپ تۇرىپ، كۇندەگى داعدىسىنشا تاڭەرتەڭ شالدىڭ لاشىعىنا سوققان. بالا قارتتىڭ اقىرىن عانا دەم الىپ جاتقانىن كورگەن سوڭ كوڭىلى تىنشىپ ەدى، ءبىراق، شالدىڭ ءتىلىم- ءتىلىم قولدارىن كورگەندە جىلاپ جىبەردى. قارياعا كوفە الىپ كەلۋ ءۇشىن لاشىقتان ەپتەپ قانا شىقتى دا، اسحاناعا بەت الدى، جەتكەنشە جىلاپ باردى.
شالدىڭ قايىعىنىڭ ماڭىنا بالىقشىلار جيىلىپ قالعان ەدى، قايىققا قوساقتالعان عالامات نارسەگە ءبارى تاڭدانا قاراسادى؛ بىرەۋى شالبارىنىڭ بالاعىن ءتۇرىپ الىپ، سۋ ىشىندە جايىننىڭ قاڭقاسىن جىپپەن ولشەپ جاتىر.
بالا بۇلاردىڭ قاسىنا بارعان جوق، ءوزى الگىندە عانا كورىپ كەتكەن بولاتىن، قايىقتى مەن قارايلاي تۇرايىن دەپ ءبىر بالىقشى وعان ۋادە ەتكەن- ءدى.
- قارتتىڭ ءحالى قالاي ەكەن؟ - دەپ داۋىستادى بالاعا ءبىر بالىقشى.
- ۇيىقتاپ جاتىر، مازالاۋعا بولمايدى، - دەپ جاۋاپ قاتتى بالا. ءوزىنىڭ اعىل- تەگىل جىلاپ كەلە جاتقانىن بالىقشىلار كورسە كورە بەرسىن دەگەندەي، كوزىنىڭ جاسىن سۇرتكەن دە جوق.
- مىنانىڭ تۇمسىعىنان قۇيرىعىنا دەيىنگى ۇزىندىعى ون سەگىز فۋت شىقتى، - دەپ داۋىستادى جايىندى ولشەپ جاتقان بالىقشى. - بىردە كەم ەمەس، - دەدى بالا.
ول تەرراساعا ەندى دە، ءبىر قۇتى كوفە سۇرادى.
- ىستىق كوفە بەرىڭىزشى ماعان، ءسۇتى مەن قانتى مولىراق بولسىن، - دەدى.
- تاعى دا بىردەمە الساڭشى.
- كەرەگى جوق. اۋەلى كوفەنى ءىشسىن، سوسىن نە كەرەك بولارىن ءوزىم بايقارمىن.
- وي- پوي، بۇ نە دەگەن ءنان بالىق! - دەدى قوجايىن. - مۇنداي ءنان بالىقتى كورگەن ەمەن. ايتپاقشى، سەن دە كەشە ەكى ءىرى بالىق ۇستادىڭ عوي.
- ادىرا قالسىن ول بالىقتار! - دەپ، بالا تاعى دا جىلاپ جىبەردى.
- بىردەڭە جۇتقىڭ كەلە مە؟ - دەپ سۇرادى قوجايىن.
- جوق، - دەدى بالا. - انا بالىقشىلارعا ايت، سانتياگونىڭ مازاسىن الماسىن. مەن قازىر قايتىپ كەلەم.
- شالعا قاتتى جانى اشىپ تۇر دەگەيسىڭ مەنى.
- راحمەت، - دەدى بالا.
ول ءبىر قۇتى ىستىق كوفەنى اكەلىپ، شالدىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى دا، قاريا قاشان ويانعانشا ورنىنان تاپجىلمادى. بالاعا قارت ءبىر مەزەت ويانا بەرگەن سەكىلدى كورىنىپ ەدى، ءبىراق شال ءسال عانا قوزعالىپ، قالىڭ ۇيقىعا قايتا ەندى. بالا كوفەنى ىسىتۋ ءۇشىن جولدىڭ ارعى بەتىندەگى كورشىلەرگە بارىپ، قارىزعا ءبىرازىراق وتىن سۇراپ اكەلدى.
ءبىر كەزدە شال دا وياندى.
- تۇرما، جاتا بەر، - دەدى وعان بالا. - ءما، ءىش مىنانى! - ول ستاقانعا كوفە قۇيىپ، شالعا ۇسىندى.
- اكۋلالار ماعان بوي بەرمەدى، مانالين. ولار جەڭدى مەنى، - دەدى قارت.
- دەگەنمەن ساعان جايىننىڭ شاماسى كەلگەن جوق قوي! ول سەنى جەڭە المادى عوي!
- ونى ايتىپ قايتەسىڭ، بولارى بولدى.
- سەنىڭ قايىعىڭدى، قۇرال- سايمانىڭدى مەن قارايلاي تۇرايىن، - دەدى پەدريكو. اناۋ جايىننىڭ باسىن قايتەسىڭ؟
- ونى پەدريكو السىن دا، پارشالاپ بۇزىپ اۋ قۇرعاندا بالىققا جەم قىلسىن.
- ال جايىننىڭ ءمۇيىز تۇمسىعىن نە ىستەيسىڭ؟
- ونى ەسكەرتكىش رەتىندە ءوزىڭ ال، قالاساڭ.
- ماقۇل، - دەدى بالا. - ال ەندى الداعى ۋاقىتتا نە ىستەيتىنىمىزدى اقىلداسالىق.
- مەنى ىزدەدى مە؟
- ارينە. جاعاداعى كۇزەتشىلەر دە، ۇشاقتار دا ىزدەدى.
- مۇحيت - ۇلان- عايىر دا، قايىق بولسا - قۇرتتاي عانا، كوزگە قايدان شالىنسىن، - دەدى شال.
كەشەدەن بەرگى سىرلاسى تەڭىز عانا ەدى، ەندى قازىر قاسىندا اقىلداسار ادامى وتىرعانى جانىن جادىراتىپ جىبەردى. سەنى ساعىنىپ قالىپپىن، - دەدى قارت. - ءوزىڭ ەشتەڭە ۇستاپ الدىڭ با؟
- اۋەلگى كۇنى ءبىر بالىق، كەلەسى كۇنى جانە ءبىر بالىق، ءۇشىنشى كۇنى ەكى بالىق ۇستادىم.
- بارەكەلدى!
- ەندى بۇدان بىلاي بالىقتى ەكەۋىمىز قايتادان بىرىگىپ اۋلايمىز.
- جوق. مەن - باقىتسىز اداممىن. ەندى جولىم بولمايدى.
- جولىم بولمايدى دەگەندى قوي، - دەدى بالا. - مەن سەنىڭ قولىڭا باقىت قۇسىن قوندىرامىن.
- مەنىڭ قاسىما ەرگەنىڭە اتا- اناڭ نە دەر ەكەن؟
- نە دەسە، و دەسىن. كەشە ەكى بالىق ۇستادىم. مەن ءالى كوپ نارسەنى ۇيرەنۋىم كەرەك، سول ءۇشىن بۇدان بىلاي بالىقتى سەنىمەن بىرىگىپ اۋلايمىن، قاسىڭدا بولامىن.
- جاقسى ءبىر قارىمدى نايزا تاۋىپ الىپ قولىمنان تاستاماي الىپ ءجۇرۋىم كەرەك ەكەن. ونىڭ ۇشكىر ۇشىن «فوردتىڭ» رەسسورىنان جاساۋعا بولادى. قايراقشىعا اپارىپ، قىرىن قىلپىتىپ قايراپ الامىز. ۇشى ۇشكىر، قىرى وتكىر بولۋعا كەرەك، سۋارىپ شىڭداۋدىڭ قاجەتى جوق، مورت سىنباۋىنا جاقسى بولادى. پىشاعىم ەكى ءبولىنىپ سىنىپ قالدى.
- مەن ساعان جاقسى پىشاق تاۋىپ بەرەم، رەسسوردى دا قىرلاپ، ۇشتاۋ قولىمنان كەلەدى. مىنا ازىناعان جەل نەشە كۇن سوعار ەكەن؟
- ءۇش كۇن سوعادى. بۇدان دا كوپكە سوزىلىپ كەتۋى مۇمكىن.
- ەندەشە وعان دەيىن بۇكىل ءىستى رەتتەيمىن. ال سەن قولىڭدى ەمدەي بەر ازىرشە، - دەدى بالا.
قولىمدى قالاي ەمدەۋدى بىلەمىن عوي. تۇندە اۋزىما ءبىر ءتۇرلى ءبىر جىلىمشى جامان ءدام كەلگەن سوڭ، تۇكىرىپ تاستاپ ەم، قولقام ۇزىلگەندەي بولدى.
- قولقاڭدى دا ەمدە، - دەدى بالا. - توسەگىڭنەن تۇرما، جاتا بەر، اتا، ساعان قازىر تازا جەيدە اكەپ بەرەيىن. جەيتىن بىردەڭە جانە الا كەلەيىن.
- مەن جوق كەزدە شىققان گازەتتەردىڭ بىرەۋىن الا كەلشى، - دەپ ءوتىندى شال.
- سەنىڭ تەزىرەك ساۋىعۋىڭ كەرەك، ويتكەنى مەن سەنەن ءبىر نارسەنى ۇيرەنۋگە ءتيىستىمىن. سەن ماعان تالاي نارسەنى ۇيرەتە الاسىڭ دا. جاراقاتىڭ جانىڭا قاتتى باتتى ما؟
- قاتتى باتتى، - دەدى شال.
- مەن تاماق الىپ كەلەيىن، گازەتتى دە الا كەلەيىن. سەن دەم ال، اتا. ءدارىحاناعا سوعىپ، قولىڭا جاعاتىن ءبىر ءدارى دە الا قايتايىن.
- پەدريكوعا ايت، جايىننىڭ باسىن ءوزى السىن، ۇمىتىپ كەتپە.
- ۇمىتپايمىن.
بالا لاشىقتان شىعىپ، ەسكى تاستاق جولمەن تومەن ىلديلاپ ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، تاعى دا جىلاپ الدى...
- سول كۇنى تەرراسساعا ءبىر توپ تۋريستەر كەلىپ ەدى. شىعىستان سوققان جەلدىڭ ەكپىنىنەن اقجالدانا دوڭبەكشىگەن بيىك تولقىندارعا قاراپ تۇرعان تۋريست ايەلدىڭ ءبىر نارسەگە كوزى ءتۇستى؛ بۇل - تەڭىزدىڭ قولتىعىنا تولقىن ايداپ كەلگەن قوقىستىڭ، بوساعان قالبىرلار مەن ولگەن مەدۋزالاردىڭ اراسىندا بىرگە قالقىپ، سۋ بەتىندە اعاراڭداپ، تەربەتىلىپ جاتقان الىپ جايىننىڭ قاڭقاسى ەدى.
- بۇل نە نارسە؟ - دەپ سۇرادى داياشىدان تۋريست ايەل، تولقىن ىسىرىپ بارا جاتقان قوقىستىڭ اراسىندا قالقىعان الىپ بالىقتىڭ شۇبالعان ومىرتقا سۇيەگىن نۇسقاپ.
- Tiburon، - اكۋلا، - دەدى داياشى. ول بولعان جايدى تۋريست ايەلگە تۇگەل ايتىپ بەرۋگە وقتالدى.
- اكۋلانىڭ ءساندى يىلە بىتكەن مۇنداي سۇلۋ قۇيرىعى بولاتىنىن بىلمەيتىن ەم، - دەدى تۋريست ايەل.
- مەن دە بىلمەيتىن ەم، - دەدى قاسىنداعى سەرىگى.
جوعارىدا، ءوزىنىڭ لاشىعىندا، شال قايتادان ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى. تاعى دا ەتپەتىنەن جاتىر، سەرىك بالاسى قاسىندا قاراۋىلداپ وتىر. شال تۇسىندە ارىستانداردى كورىپ جاتتى.
اۋدارعان ن. عابدۋللين
رەداكسياعا دايىنداعان بەيسەن سۇلتان ۇلى