تاتارستان پرەزيدەنتى: ءبىز ۇمتىلاتىن بيىكتەر بار

استانا. قازاقپارات - تاتارستان پرەزيدەنتى رۋستام ميننيحانوۆ قازاقپارات حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگىنە سۇحبات بەردى.

رەسپۋبليكا باسشىسى سۇحباتتا قازاقستان- تاتارستان ىنتىماقتاستىعى مەن ت م د- داعى يسلام ەكونوميكاسىنىڭ كەلەشەگى تۋرالى اڭگىمەلەدى جانە «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ جۇمىسى مەن قازاقستانداعى تاتار- باشقۇرت ەتنومادەني بىرلەستىكتەرىنىڭ قىزمەتىنە باعا بەردى.

- رۋستام نۇرعالي ۇلى، ءسىزدى قازاقستانعا ءجيى ساپارلايتىن قوناق دەپ بىلەمىز جانە قازاقستان مەن تاتارستان اراسىنداعى دوستىق پەن ىنتىماقتاستىق سوزبەن عانا ەمەس، ءىس جۇزىندە دە نىعايىپ كەلەدى. ونىڭ ءبىر دالەلى - مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازان قالاسىنا ساپارى. مۇنداي جىلى نيەتتى قارىم- قاتىناستىڭ سىرى نەدە؟

- بۇل ىنتىماقتاستىق 1997 -جىلدىڭ 25 - تامىزىندا بەكىتىلگەن تاتارستان مەن قازاقستان ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى ساۋدا- ەكونوميكالىق، عىلىمي- تەحنيكالىق جانە مادەني ىنتىماقتاستىق قاعيداتتارى تۋرالى كەلىسىمگە نەگىزدەلەدى. ۇزاق جىلدار بويى رەسەي- قازاقستان قارىم- قاتىناسى اياسىندا قازاقستان تاتارستاننىڭ تۇراقتى ەكونوميكالىق سەرىكتەسى بولدى. مۇنى ەكى ەل اراسىندا ءجيى بولاتىن جوعارى دەڭگەيدەگى ساپارلار ايعاقتايدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1996 -جىلدىڭ ساۋىرىندە، 2004 -جىلدىڭ ماۋسىم- شىلدە ايلارىندا، 2005 -جىلدىڭ تامىزىندا جانە 2018 -جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا تاتارستان رەسپۋبليكاسىنا كەلدى. ءوز كەزەگىندە تاتارستان دەلەگاتسيالارى دا قازاقستان ايماقتارىنا ءجيى بارادى. ماسەلەن، 2017 -جىلدىڭ 11-12 - ماۋسىمىندا استاناداعى ەكسپو-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىنە تاتارستان دەلەگاتسياسىن باستاپ باردىم. 2018 -جىلدىڭ 3-5 - شىلدەسىندە ءبىزدىڭ وكىلدىك دەلەگاتسيا استاناداعى يسلام ەكونوميكاسى فورۋمىنا جانە «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ اشىلۋىنا قاتىستى.

مۇنداي كەزدەسۋلەر قوس رەسپۋبليكاداعى ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردىڭ ىنتىماقتاستىعىنا سەرپىن بەرەدى، سونىڭ ناتيجەسىندە تاۋار اينالىمى دا ارتا تۇسەدى. ماسەلەن، 2017 -جىلى تاتارستان مەن قازاقستان اراسىنداعى سىرتقى ساۋدا اينالىمى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 1,7 ەسەگە ارتىپ، 702,9 ميلليون ا ق ش دوللارىن قۇرادى. سونىمەن بىرگە ءبىز ءوزارا تاۋار اينالىمىن ارتتىراتىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەردى كورىپ وتىرمىز، دەمەك ءالى دە ءبىز ۇمتىلاتىن بيىكتەر بار.

- قازان قالاسىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ سىزبەن كەزدەسكەندە ساۋدا- ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن جانە ءوزارا ساۋدا كولەمىن 1 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. وسى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ قالاي جوسپارلانىپ جاتىر؟

- بۇگىندە قازاقستان تاتارستان ءۇشىن ساۋدا- ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدىڭ ماڭىزدى باعىتى بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكالار ءتىل، مادەنيەت، ءدىن بويىنشا جاقىن. تاتارستان - يسلامدى قابىلداعان سولتۇستىكتەگى نۇكتە، ءبىز رەسەيدەگى يسلام ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاق حابى بولىپ تابىلامىز جانە قازىر باسقا حابتارمەن سەرىكتەستىك قارىم- قاتىناس ورناتۋ ماڭىزدى، ولاردىڭ ءبىرى - ارينە، قازاقستان.

تاتارستان رەسپۋبليكاسى - ونەركاسىبى دامىعان رەسەيدەگى جەتەكشى وڭىرلەردىڭ ءبىرى. ءبىز قازاقستاندىق سەرىكتەستەرمەن اۆتوكولىك، كەمە جاساۋ، تىكۇشاق جاساۋ، مۇنايگاز حيمياسى، جوعارى تەحنولوگيالار جانە وزگە دە سالالارداعى ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق بايلانىستى كەڭەيتۋگە مۇددەلىمىز. قازاقستان - مۇنايدى ءوندىرۋ ءۇشىن الدىڭعى قاتارلى تەحنولوگيالاردى پايدالاناتىن ءىرى مۇنايلى ەل. تاتارستان ەكونوميكاسىندا دا مۇناي- گاز جانە حيميا كەشەنى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. وسىلايشا، ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋدە بۇل سالانىڭ كەلەشەگى مول.

 

 قازاقستانمەن تىعىز ىنتىماقتاستىق ورناتقان تاتارستاندىق كاسىپورىندار اراسىندا «كاماز»، «تات نەفت»، «تايف»، «قازان تىكۇشاق زاۋىتى»، «ا. م. گوركي اتىنداعى زەلەنودولسك زاۋىتى»، «ك م پ و» ا ق، «ەلاز» ا ق، «كەر- حولدينگ» كومپانيالار توبى جانە «تات سپيرت پروم» ا ق بار. 2018 -جىلدىڭ 1- توقسانىندا تاۋار اينالىمىنىڭ ءوسىمى %60 قۇراپ، شامامەن 200 ميلليون ا ق ش دوللارىنا جەتتى. وسىنداي تىعىز ىنتىماقتاستىق ارقىلى، ورتاق تاپسىرمانى جۇزەگە اسىرامىز - جاقىن ارادا ەكىجاقتى ساۋدا كولەمىن 1 ميلليارد دوللارعا جەتكىزە الامىز.

تاتارستاننىڭ كاسىپورىندارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ساۋدا- ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق بايلانىستاردى كەڭەيتۋگە جانە ورتاق كولىكتىك- لوگيستيكالىق الەۋەتتى دامىتۋعا قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىر.

سونىمەن بىرگە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى قارىم- قاتىناستا ۇلكەن الەۋەت بار. بۇگىندە رەسپۋبليكا بويىنشا شامامەن 1200 قازاقستاندىق ستۋدەنت وقىپ جاتىر، ونىڭ 500-گە جۋىعى قازان فەدەرالدى ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيدى. قازاقستانداعى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى - حالىقارالىق بەدەلى بار جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەت جانە قازان فەدەرالدى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاقىن سەرىكتەسى. قىزمەتكەرلەردى دايارلاۋ جانە بولاشاق ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتى ازىرلەۋ - ءبىزدىڭ ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ باستى باعىتى.

- ءسىز استاناداعى يسلام ەكونوميكالىق فورۋمىنا سپيكەر رەتىندە قاتىستىڭىز. ت م د ەلدەرىندەگى يسلامدىق قارجىلاندىرۋدىڭ كەلەشەگى جونىندە نە ايتاسىز؟ بۇل تۇرعىدا قازان قالاي جۇمىس ىستەيدى جانە يسلام ەكونوميكاسىندا تەوريادان تاجىريبەگە ءوتۋ مۇمكىن بە؟

- يسلامدىق قارجى سالاسى جاھاندىق ەكونوميكادا شەشۋشى ءرول اتقارادى. الەم بويىنشا يسلامدىق قارجىلاندىرۋ نارىعىنىڭ كولەمى 2,2 تريلليون دوللارعا جەتتى، ونىڭ باسىم بولىگىن يسلامدىق بانكينگ (1,599 تريلليون دوللار)، ساقتاندىرۋ، سۋكۋك جانە يسلام قورلارى قۇرايدى.

تاتارستان رەسپۋبليكاسى - يسلام بانكينگىن ەنگىزۋ بويىنشا پيلوتتىق ايماق بولىپ وتىر. ءبىز شەتەلدىك ارىپتەستەردىڭ شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار تارتۋدى ۇيىمداستىرۋ مەن پايدالانۋداعى تاجىريبەسىن مۇقيات زەرتتەپ جاتىرمىز. وسىلايشا، تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ينۆەستيتسيالىق دامۋ اگەنتتىگى DIFC دۋباي حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ ۇلگىسىندە قۇرىلعان قازاقستانداعى جاڭا قارجى ايماعىنىڭ جۇمىسىن باقىلاۋدا.

بۇگىندە يسلام دامۋ بانكىنىڭ سبەربانكپەن جانە تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىمەن قازان قالاسىنداعى حالىقارالىق يسلامدىق قارجى ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى سەرىكتەستىككە قاتىسۋى تۋرالى كەلىسىم ورناتىلدى. جاقىن ارادا اشىلۋى جوسپارلانىپ وتىر. سەرىكتەس بانكينگ بويىنشا فەدەرالدى جۇمىس توبى شەڭبەرىندە يسلام ەكونوميكاسى مەن حالال يندۋستريانى دامىتۋداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى 2018-2020 -جىلدارعا ارنالعان جول كارتاسى ازىرلەنۋدە.

ەگەر مۇسىلمان ەمەس مەملەكەتتەر اۋماعىنداعى يسلامدىق قارجى قۇرالىنىڭ ومىرشەڭدىگىنە كەلسەك، كەلەشەگى بار دەپ ايتۋعا بولادى. ماسەلەن، ۇلى بريتانيا مەن ونىڭ استاناسى لوندون - يسلام ەكونوميكاسىنىڭ الەمدىك ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى. دەگەنمەن، ءداستۇرلى جۇيە مەن ءداستۇرلى قاعيداتتار جاڭا مەحانيزمدەردى بەيىمدەۋگە جانە ءداستۇرلى بانك جۇيەسى مەن يسلام جۇيەسى كەڭىستىگى ساقتالۋى ءۇشىن وزگەرۋگە قانشالىقتى دايىن، ماسەلە وسىندا.

- «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ الەمدىك نارىقتا جۇمىس ىستەۋ دايىندىعىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ ا ح ق و اياسىندا تاتارستان مەن قازاقستانمەن ىنتىماقتاستىعى قالاي جۇزەگە اسپاق؟

- «ەكسپو» اۋماعىندا ا ح ق و قۇرىلۋى - قازاقستان دامۋىنداعى ماڭىزدى شەشىم، استانانى الەمدىك قارجى ورتالىعى رەتىندە قالىپتاستىرۋ جولدارىنىڭ ءبىرى. بۇل قازاقستان ءۇشىن قارجىلىق كاپيتالعا قول جەتكىزۋدىڭ ەڭ ۇزدىك تاجىريبەسى، سونداي- اق قارجىلىق تەحنولوگيالاردى اپروباتسيالاۋ مەن ەنگىزۋگە ارنالعان بىرەگەي ورتا. ءسوزسىز، مۇنداي ورتالىقتاردى اشۋدى كەيىنگى ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ قوزعاۋشى كۇشى دەپ ايتۋعا بولادى، ويتكەنى قازىرگى زاماندا قارجى جۇيەسى ەكونوميكانىڭ تۇراقتى جۇمىس ىستەۋىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

العاشىندا ا ح ق و بىرنەشە ماڭىزدى كەلىسىمدەردى جاسادى، مىسالى، جىبەك جولى قورىمەن «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» باستاماسىن دامىتۋعا 2 ميلليارد ا ق ش دوللارى كولەمىندە ينۆەستيتسيا سالۋعا ۋاعدالاستى. استانادا 11 رەزيدەنت، ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك قارجىلىق ۇيىمدار ءوز جۇمىسىن باستاپ كەتتى. بۇل ا ح ق و- عا دەگەن شەتەل ينۆەستورلارىنىڭ تىكەلەي قىزىعۋشىلىعىن دالەلدەيدى.

قارجى ورتالىعى اياسىندا قازاقستاندىق ارىپتەستەرىمىزبەن يسلامدىق بانكينگ سالاسىنداعى ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى دامىتقىمىز كەلەدى. «استانا» قارجىلىق فورۋمى اياسىندا تاتارستان رەسپۋبليكاسى ينۆەستيتسيالىق دامۋ اگەنتتىگى احقو- مەن ءوزارا ارەكەتتەستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى. بۇل بىزگە يسلامدىق قارجىلاندىرۋدى ءىس جۇزىندە مەڭگەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى جانە يسلام ەكونوميكاسى ورتالىعىن قۇرۋ جۇمىسىنا ۇلكەن كومەگىن تيگىزەدى.

- ءسىز قازاقستانعا كەلگەن ءاربىر ساپارىڭىزدا مۇنداعى تاتار- باشقۇرت ەتنومادەني بىرلەستىك وكىلدەرىمەن كەزدەسۋگە تىرىساسىز. ولاردىڭ قىزمەتى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- قازىرگى ۋاقىتتا تاتارلاردىڭ ەڭ ۇلكەن دياسپورالارىنىڭ ءبىرى - 200 مىڭنان استام تاتار قازاقستاندا تۇرىپ جاتىر. ارينە، تاتارلار وزدەرىنىڭ بىرلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، ولار انا ءتىلىن، ادەت- عۇرىپتارى مەن سالت- داستۇرلەرىن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان كوپتەگەن ەتنومادەني جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. ورال قالاسىنداعى عابدوللا توقاي ورتالىعى مەن مۋزەيى قۇرىلدى. سەمەيدە «ەرتىس موننارى» اتتى تاتار اندەرىنىڭ جىل سايىنعى فەستيۆالى وتەدى، تاتار ونەر مەكتەپتەرى جۇمىس ىستەيدى. ودان بولەك، قازاقستاندا اۋەسقوي تاتار انسامبلدەرى مەن تەاتر ۇجىمدارى جۇمىس ىستەيتىنىن، مەرزىمدى باسىلىمدار شىعارىلاتىنىن بىلەمىن. پەتروپاۆل، الماتى، پاۆلودار، وسكەمەن، استانا قالالارىندا تاتار جەكسەنبىلىك مەكتەپتەرىنىڭ قىزمەتى دە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق.

تاتارستان اۋماعىنان تىس ەلدەردە تۇراتىن تاتارلار رەسپۋبليكادا بولىپ جاتقان بارلىق وقيعالارعا - ءبىزدىڭ جەتىستىكتەرىمىزگە، مادەني مۇرا نىساندارىنا، انا ءتىلىمىزدى ساقتاۋعا قاتىستى ماسەلەلەرگە قىزىعۋشىلىق تانىتادى. كوپتەگەن اتا- انالار بالالارىن تاتارستانداعى ءتىل ۇيرەتەتىن جازعى لاگەرلەرگە جىبەرەدى.

مۇنداي اۋقىمدى جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدا «قازاقستانداعى تاتار- باشقۇرتتار كونگرەسى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى تاۋفيك اكرام ۇلى كارىموۆ ۇلكەن ەڭبەك اتقارادى. سونىمەن بىرگە، ت. كارىموۆ - الەمدىك تاتارلار كونگرەسىندە ۇلتتىق كەڭەس (ميللي شۋرا) ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى. ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىمەن جانە ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان ءوزارا جۇمىستار ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

 - نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاندى استانامەن سالىستىرىپ، رەسەيدىڭ ۇزدىك قالالارىنىڭ ءبىرى دەپ اتادى. استانانىڭ 20  جىلدىعىن مەرەكەلەۋ كەزىندە استانا مەن تۇتاس قازاقستانعا نە تىلەر ەدىڭىز؟

 - تاتارستان حالقىنىڭ اتىنان جانە ءوز اتىمنان قازاقستان استاناسىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان ەڭ ىستىق قۇتتىقتاۋلاردى قابىل الىڭىزدار. استانا ناعىز مەگاپوليسكە لايىق، ەلدىڭ ساياسي جانە ىسكەرلىك ورتالىعى بولىپ وتىر. از عانا ۋاقىتتا ەكونوميكالىق، عىلىمي جانە مادەني دامۋدىڭ فلاگمانى، تالانتتى جانە بەلسەندى ادامداردى تارتۋ ورنىنا اينالدى. استانانىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقانىنا ماقتانىشپەن قارايمىز جانە استاناعا ودان ءارى وركەندەۋ مەن گۇلدەنۋدى تىلەيمىز. قالانىڭ بارلىق تۇرعىندارىنا دەنساۋلىق، باقىت، وپتيميزم، ەنەرگيا جانە جاڭا جەتىستىكتەر تىلەيمىز. قازاقستان مەن تاتارستان اراسىنداعى دوستىق پەن تاتۋ كورشىلىككە نەگىزدەلگەن قارىم- قاتىناستار نىعايا تۇسەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

ايجان سەرىكجان قىزى