مەن ەرتەگى جازاتىن جازۋشى ەمەسپىن - ءابىش كەكىلبايەۆ

None
None
استانا. قازاقپارات - ارادا اۋناپ ايلار، جىلجىپ جىلدار وتسە دە ەسكىرمەيتىن ەستى سوزدەر بولادى. ونى ءبىزدىڭ جۇرت «جاقسىدان قالعان ءسوز ەدى» دەپ جادىنا ءتۇيىپ جۇرەدى. ءبىز بۇگىن ايگىلى جازۋشى، مارقۇم ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «ەۋرازيا» گازەتىندە وسىدان ون- ون ءبىر جىل بۇرىن جاريالانعان سۇحباتىن وقىرمان نازارىنا قايىرا ۇسىنىپ وتىرمىز.

 ويتكەنى بۇل سۇحبات بىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇستى، بىرەۋدىڭ كوزىنە تۇسپەدى. ءبىراق، ماسەلە وندا ەمەس، ماسەلە كەكىلبايەۆ سياقتى ۇشان تەڭىز ءبىلىم يەسىنىڭ كەمەل ويلارىندا. زامانىنىڭ زاڭعار بيىگىنە كوتەرىلگەن تۇلعالاردىڭ ايتقان سوزدەرى، كەلەلى سۇحباتتارى قاي كەزەڭ، قاي ۋاقىتتا بولسا دا تۋعان حالقىنا ەس قاتىپ تۇرادى ەمەس پە. مىسالى، ءسىز عالامتورعا شىقساڭىز ⅩⅨعاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا سول كەزدەگى ورىس باسىلىمدارىنا بەرگەن ليەۆ تولستويدىڭ، تۋرگەنوۆتىڭ، بۋنيندەردىڭ سۇحباتتارىن وقيسىز. ول سۇحباتتاردى ورىس وقىمىستىلارى بىرنەشە تىلگە اۋدارىپ، الەمگە جاريا ەتۋدە. ءبىز دە سونداي يگىلىكتى ءىستى نەگە قولعا الماسقا دەگەن وي كەلەدى. بۇل ەندى ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە. اڭداتپا ءسوزىمىزدى وسى تۇستان قايىرىپ، سۇحباتتى وقىلىق.

«مەن ادەبيەتكە قازاقپەن قازاق جايلى سىرلاسۋ ءۇشىن كەلگەنمىن!»

- وسى ءبىز قانداي ەلمىز؟

- گرەكتىڭ تاريحشىسى، ساياحاتشىسى، ەلشىسى اريستيد جازىپ كەتكەن قولجازبادا ارىس، سايرام دەپ كورسەتىلگەن جەرلەر ءالى سول كۇيىنشە تۇر. بىز سول كەزدە جايلاعان ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. ءبىز بۇل جەردەن جەر شارىنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنە تاراعانبىز. وسىدان بەس التى جىل بۇرىن تۇركيادا بولعانىمىزدا سارىسۋدى دا، كوكسۋدى دا، قاراسۋدى دا، قاراتاۋدى دا، تالاستى دا، ءبارىن دە كوردىك. ءبىز - جەردىڭ كىندىگى سياقتى ەلمىز. تاۋەلسىزدىگىمىز قايتا كەلىپ، وزىمىزگە سىباعامىزدى سۇراپ الار كەزىمىز تۋدى.

- حالىقتىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى رەتىندە شىعارماشىلىقپەن ەندى اينالىسىپ جۇرگەن جاستارعا قانداي اقىل- كەڭەس بەرگەن بولار ەدىڭىز؟

- قازاقتىڭ بالاسىن ارمانشىلدىق وسىرگەن، تاۋەكەلشىلدىك قاناتىن قاتايتقان، ەڭبەك قاتارعا قوسقان. وسى ءۇش قاسيەتىمىز جانىمىزعا سەرىك بولسا، ءالى دە تالاي اسۋدان اسامىز. مەن جاستارعا «وقى، وقى جانە وقى» دەر ەدىم. جانە ونى اكەڭ ءۇشىن دە، شەشەڭ ءۇشىن دە، ءوزىڭ ءۇشىن دە وقى دەگەن ماعىنادا ايتار ەدىم. قاپىسىز ءبىلىم الايىق، ايانباي ەڭبەك ەتەيىك. قازاقتىڭ ءاربىر سانالى ازاماتى بۇگىن قاي سالادا جۇرسەك تە، ەرتەڭگى ۇرپاق بىزگە «نەگە سول كەزدە ەسەمىزدى بەرىپ قويدىڭىزدار؟» دەپ ايتپاستاي ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك.

- كەزىندە ورحون- ەنيسەي بويىنداعى جادىگەر جازۋدىڭ كوشىرمەسىن الىپ كەلۋگە كوپ كۇش سالعانىڭىزدى بىلەمىز. الىپپەنى اۋىستىرامىز دەگەن ءسوز شىعىپ جاتىر. ونى مىندەتتى تۇردە اۋىستىرار بولساق، وندا نەگە اتا- بابا جازۋىنا ورالمايمىز؟

- ءيا، بىر كەزدە مەنىڭ وزبەكالى جانىبەكوۆ دەگەن اعام، ۇستازىم، مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارلىعىنان جوعارىلاپ كەتىپ بارا جاتقانىندا كاكىمجان قازىبايەۆ پەن دىنمۇحاممەد قونايەۆقا ءوزىنىڭ ورنىنا مەنى ۇسىنىپتى. وعان مەنىڭ ءوزىم «كىنالىمىن». مەنىڭ «ۇيقىداعى ارۋدىڭ ويانۋى» دەگەن كىتابىمدى وزبەكالى اعام ۇندەمەي ءجۇرىپ وقىپتى، ۇندەمەي ءجۇرىپ ۇناتىپتى. سودان مينيسترلىككە كەلسەم، وزەكەڭنىڭ قازاق مادەنيەتىن، قازاق تاريحىن جاڭعىرتۋدا ياسساۋي مەن ايشا- بيبى كەسەنەسىن جوندەۋدەن وبلىستىق مۇراجايلار سالۋعا دەيىن باستاپ كەتكەن جۇمىسى ۇشان- تەڭىز ەكەن.

 ءبىز سول ۋاقىتتا قازاقتىڭ جان- جاقتى قولدى بولىپ كەتكەن ەكسپوناتتارىن قايتارۋدى ءبىرىنشى بولىپ قولعا العان بولاتىنبىز. ول ءۇشىن وداقتىق مينيسترلىكتەرمەن ايتىسقانبىز. سول سياقتى ورحون- ەنيسەي جازۋلارىنىڭ ەڭ بولماسا كوشىرمەسىن اكەلۋدى وداقتىق ۇكىمەتتىڭ الدىنا ماسەلە ەتىپ قويعانبىز. وداقتىق ۇكىمەت دەگەن نە ەكەنىن بىلەسىزدەر. شەتەلگە ءىسساپاردىڭ شىعىنىنان باسقا اقشا الۋ مۇمكىن ەمەس. سول كەزدەن كوكىرەگىمىزدە ارمان بولىپ قالىپ قويعان وسى ويىمىزدى تاۋەلسىزدىك كەلگەن سوڭ جالاقى، زەينەتاقى، جاردەماقى جەتپەي جاتقان شاقتا جاسىرىن تاپسىرما بەرىپ، دابىرا ەتپەي ىسكە اسىرعان ەدىك. ول جازۋ استاناداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە اكەلىپ قويىلدى. ونىڭ ىسكە اسۋىنا قازاقتىڭ كوپتەگەن جاقسى مەن جايساڭى اتسالىسقان. يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، ت. ب. وسى ماسەلە كوتەرىلگەن حاتقا مەنىڭ پىكىرىمدى سۇراعان، تاپسىرمانى بەرگەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءوزى بولاتىن. قىسقاسى، ءبىز بابالارىمىز الدىنداعى بورىشىمىزدى تيتتەي دە بولسا وتەدىك.

ال ءالىپبيدى كونە تۇرىك جازۋىنا كوشىرۋگە كەلەر بولساق، ادامزات تاريحىندا وسى تارىزدەس 400-دەي ەسكى جازۋ بولعان. سولاردىڭ 40-تايى عانا ساقتالعان. ولاردىڭ ىشىندە كوبىرەك ساقتالعانى بەسەۋى ەكەن. بەسەۋدىڭ ەڭ كوپ تاراعانى لاتىن ءالىپبيى. ەكىنشى ورىندا قىتاي مەن ءۇندى، ءۇشىنشى ورىندا كيريلليتسا. قالعاندارىنىڭ ءبارىن جيىپ قولداناتىن ادام سانى الەم حالقىنىڭ 5 پايىزىنا دا جەتپەيدى. دەمەك، جازۋ دەگەنىمىز - ۇلتتىق اشەكەي عانا ەمەس، ول رۋحاني ىقپالداستىقتىڭ قۇرالى. ءسىزدىڭ جازۋىڭىزدى وزگەلەر دە جاقسى بىلەتىن بولسا، ونداي جازۋدىڭ رۋحاني ىقپالداستىعى ارتادى. ءبىز الداعى ۋاقىتتا ءالىپبي اۋىستىرۋ ماسەلەسىندە وسى باعىتتى ۇستاناتىن بولامىز. احمەت اتامىز تۇسىندا ارابشا ءجاديت جازۋىنا، ءنازىر تورەقۇلوۆ تۇسىندا لاتىن جازۋىنا، سوعىستىڭ الدىندا ءۇن- ءتۇنسىز كيريلليتساعا كوشىپ العانداي ەمەس، قازىر قازاقتىڭ كوكىرەگىنەن شىققان ويدىڭ ءبارى حاتتاۋلى. ءتىرى جۇرگەن قازاقتان قازاق جايلى جازىلعان كىتاپ كوپ. سوندىقتان بىز ەندى ءالىپبي اۋىستىرعاندا وسىنشا مول اقپاراتتىق بايلىقتى جويىپ الماي، كەرىسىنشە تىرىلتەتىن جازۋعا اۋىسۋىمىز كەرەك. الدى- ارتىمىزعا دۇرىستاپ قاراپ الساق ەكەن...

- كىتاپحانالار، ولارداعى قازاق ءتىلدى كىتاپتاردىڭ حال- اقۋالى جايلى نە ايتاسىز؟

- ەكونوميكالىق داعدارىستان ەڭ كوپ قورلىق كورگەن مادەنيەت، ونىڭ ىشىندە كىتاپحانا سالاسى بولدى. سوڭعى ون جىلدا ولاردىڭ كىتاپ قورى ونشا بايي قويعان جوق. كىتاپ ساتىپ الۋعا قاراجاتىنىڭ جوقتىعىنان عانا ەمەس، ساتىپ الاتىنداي كىتاپتىڭ دا جوقتىعى دەپ ايتۋىمىز كەرەك. وسى جىلداردىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىندە ايتا قالارلىقتاي جاڭا تۋىندىلار ومىرگە از كەلدى. ەكونوميكامىز دامىپ كەلەدى. ەندەشە ءبىز بولاشاقتا «نارىق زامانىندا اركىم ءوز قوتىرىن ءوزى قاسيدى» دەگەن ەسكى قاعيدانىڭ ىزىندە كەتپەۋىمىز كەرەك. كۇشتى مەملەكەت دەگەن ءسوز - حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قالتقىسىز قالىپتاستىراتىن مەملەكەت دەگەن ءسوز. كاسىبي كۇشتى ۇكىمەت دەپ جۇرگەنىمىز، ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا، بىلىمىنە جانە رۋحاني مۇرانى، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتتى قايتا تىڭايتۋعا قارجى تاباتىن ۇكىمەت بولۋى تيىس. ەندى جۇرتتىڭ قالتاسىنا قىزمەت ەتەتىن ەكونوميكانى توقتاتىپ، حالىقتىڭ رۋحىنا قىزمەت ەتەتىن ەكونوميكا قۇرۋعا تيىسپىز.

- «جاي ساۋاتسىزدىق جادى ەتسە، ءوز تىلىڭە ساۋاتسىزدىق وزگە مادەنيەتكە قۇلاقكەستى قۇل ەتەدى». ءسىز وسىلاي وي تۇيەسىز. ساۋاتسىزدىقتان قۇتىلۋعا ءوزىڭىز ءتيىستى دەڭگەيدە ۇلەس قوسا الدىڭىز با، قوسا الماساڭىز سەبەبىن اشىپ ايتا الاسىز با؟

- اشىپ ايتا الامىن. مەنىڭ اكەمە كورسەتكەن جاقسىلىعىم جوق شىعار، شەشەمە كورسەتكەنىم كوپ ەمەس شىعار. بالالارىما ءالى كۇنگە دەيىن كيىمىن ساتىپ اپەرگەننەن باسقا ەشنارسە اپەرگەن ەمەسپىن. سوندا مەن كىمگە قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن؟ قازاققا، قازاقتىڭ تىلىنە، قازاقتىڭ رۋحىنا قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن. بالالارىمدى قازاقشا وقىتتىم، قازاقشا ءتالىم، ونەگە بەرىپ كەلە جاتىرمىن. الماتى قالاسىنداعى قالىڭ ورمانداي قىزدىڭ ىشىنەن اۋىلدى بىلەتىن قىزدى الدىم. جاستاي جەسىر قالعان انامدى باعىپ- قاعاتىن بايبىشە تاربيەلەدىم. بۇكىل ەڭبەگىمدى قازاقشا جازدىم. قازاقتىڭ ءتىلى ءۇشىن شىر- پىر بولىپ ءجۇرمىن. بۇل جولداعى مايداننىڭ بارىنە قاتىستىم. كەشەگى كولبيننىڭ تۇسىنداعى «ءتىل تۋرالى» زاڭ جوعارى كەڭەستە قابىلداناردا ەڭ سوڭعى بولىپ سويلەگەن ادام - مەنمىن. سوندا دەپۋتات ورىس ارىپتەستەرىمە قاراپ، «كەشەگى باستارىڭا كۇن تۇسكەن زاماندا، ۇستەرىڭنەن كيىم، اۋىزدارىڭنان تاماق كەتكەندە، ارىپ- اشىپ قازاقتىڭ جەرىنە جەتكەندە ءۇيىنىڭ جارتىسىن، نانىنىڭ جارتىسىن ءبولىپ بەرگەن قازاق حالقى سول كەڭدىگىن بۇگىن سىزدەردەن ءوز ۇيىندە وتىرىپ ءوز تىلىندە سويلەۋگە رۇقسات سۇراۋ ءۇشىن جاساپ پا ەدى؟!» دەگەن ءسوزدى مەن ايتقانمىن. سودان كەيىن داۋىس بەرىلگەن. سودان كەيىن الگى زاڭ قابىلدانعان! نە ىستە دەيسىڭدەر ماعان؟!

گەندەرلىك ساياساتتا قۇداي ءبىزدى قولداماسا، امان قالۋىمىز قيىن

- الەم تانىعان جازۋشىسىز. بيلىككە كەڭەس كەزىنەن ارالاستىڭىز. ول سىزگە نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟

- بيلىككە كەلدى دەپ پرەزيدەنت، پرەمەر- مينيستر بولعان كىسىلەردى ايتادى. كەڭەس كەزىندە جالاڭ قالاماقىسىنا ءومىر سۇرگەن جازۋشىنى تابۋ قيىن. مەن - مەملەكەتتىك قىزمەتشىمىن جانە ول قىزمەتتە ىستەگەنىمە نامىستانبايمىن. نامىستاناتىنداردى تۇسىنبەيمىن. تالاي ۇلى اقىن- جازۋشى وسى قىزمەتتە ىستەگەن. الىشەر ناۋايى - ءۋازىر، گەتە - مينيستر، اندرە مورۋا پرەمەر- مينيستر بولعان. مەن كىتاپتى كۇندىز قىزمەت ىستەپ كەلىپ، تۇندە ءوزىمنىڭ دەنساۋلىعىمنىڭ ەسەبىنەن، تىسىم ءتۇسىپ قالعانشا قالام قاجاپ جازدىم.

- ساياسي ءومىردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرۋىڭىز جازۋشىلىعىڭىزعا كەدەرگى ەتپەي مە؟

- كەدەرگى ەتكەندە قانداي! ءبىراق ادەبيەتكە ءوزىمنىڭ ۇلتىم، حالقىم، تاريحىم جايلى ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جالعىز ءورىس بولعان سوڭ كەلگەن جاعدايىم بار. ادەبيەتكە كولحوز- سوۆحوز، ءوندىرىس، قىز بەن جىگىتتىڭ ماحابباتىن جىرلاۋ ءۇشىن ەمەس، قازاق جونىندە قازاقپەن سىرلاسۋ ءۇشىن كەلگەنمىن. ەندى بۇگىن سول قازاقپەن سول قازاق جونىندە سىرلاسۋدىڭ باسقا مۇمكىندىگى تۋعاندا، تىكەلەي، تۋرا سويلەسۋدىڭ جاڭا جولى تۋعاندا قايتادان قالام ۇستاپ كەتۋگە ءوزىمدى دە ايادىم، تاريحي زاماندى دا ايادىم. بۇگىن ايتىلماعان ءسوزدىڭ ەرتەڭگى وكىنىشى ۇلكەن بولۋى مۇمكىن، قاپى قالدىرۋى مۇمكىن. سول ءۇشىن مەن ساياسات دوداسىنىڭ ورتاسىندا ءجۇرمىن. قازاقتىڭ تارلان- تۇلپارىنىڭ ءبىرى دەپ دوداعا سالعان تاعدىرىما ريزامىن.

- دەموكراتيالىق وزگەرىستەر، ساياسي رەفورما جايلى نە ايتاسىز؟

- تاۋەلسىزدىگىن كەشە عانا جاريالاعان ەلدە دەموكراتيا ءبىر كۇندە ورناي قالمايدى. قانداي كەشەندى نارسە بولسىن ءوز كەزەگىن كۇتەدى. ءىرى قۇبىلىستىڭ ءبارى كەزەڭدى قۇبىلىس سيپاتتا بولادى - الدىمەن شەشەتىن ماسەلە، ودان سوڭ شەشەتىن ماسەلە، ودان سوڭ بارىپ شەشەتىن ماسەلە دەگەن سياقتى. وسى كەزەڭدى كۇتەمىز، شىدايمىز. امەريكاداعىلاردىڭ «جاپپاي قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان قوعام ورناتامىز» دەپ ۇرانداعانىنا ەلۋ جىل بولدى، ول قوعام ءالى ورناعان جوق، ورنايتىن ءتۇرى دە جوق. قايىرشىلار ول جاقتا دا قاپتاپ ءجۇر. ەۋروپالىقتار بۇل ماسەلەگە باسقاشالاۋ كەلدى، ولار ونداي قوعام ورناتۋدى كەزەڭ- كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىردى. سونىڭ ارقاسىندا كونە كونتينەنت امەريكالىقتارعا قاراعاندا ۋاقىتتان دا، اقشادان دا كوپ ۇتىپ وتىر.

ەكىنشى جاعىنان، قازىر بارلىق نارسەنىڭ تەز وزگەرەتىن ۋاقىتى. وسى سوڭعى بەس جىلدىڭ وزىندە عانا مەملەكەتكە، مەملەكەتتىككە دەگەن كوزقاراس وزگەرىپ كەتتى. قۇقىق تۋرالى، ەكونوميكا تۋرالى، ۇلت تۋرالى، مەملەكەتتىڭ كۇشى تۋرالى ۇعىمدار وزگەرىپ كەتتى. وسىدان ەكى جىل عانا بۇرىن «كۇشتى مەملەكەت دەپ ايتۋعا بولمايدى» دەپ جۇرگەن حاتتينگتون مەن فۋكۋيامادان باستاپ، ءبىرتالاي عالىم مەملەكەتتىڭ كۇشتىلىگى جايلى ءبىر- ءبىر كىتاپ جازىپ شىعاردى. جەر بەتىن سپيد جايلاۋى، لاڭكەستىكتىڭ كەڭ ەتەك جايۋى، كوپتەگەن ەلدەردىڭ كەدەيشىلىك بۇعاۋىنان بوسانا الماۋى، وسىنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ السىرەۋىنەن بارىپ تۋىنداعان جاعدايلار.

مەملەكەتتىڭ كۇشتىلىگى قاي جەردەن كورىنەدى دەگەنگە كەلسەك، ول ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنەن كورىنەدى. ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن سىرتقى قورعانىسىن، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋدەن، تەرەڭ ءبىلىم مەن وزىق عىلىمعا قول جەتكىزۋدەن كورىنىس تابادى. باسقا ماسەلەدە: كىم قانداي شارۋامەن، قانداي كاسىپپەن اينالىسىپ جاتقانىندا مەملەكەتتىڭ شارۋاسى بولماۋى كەرەك. ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتەن بوستاندىق ەكونوميكالىق ارەكەت اياسىندا ءجۇرۋى ءتيىس.

 «سالىعىڭدى تولەپ وتىرمىن، وزىمە دە تابىس اكەلەتىن، حالىقتىڭ دا قاجەتىن وتەيتىن تاۋار شىعارۋدامىن، ەندەشە مەندە نە شارۋاڭ بار؟» دەي الادى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كاسىپكەرلەرى. ءدال سول سياقتى جەكە ازامات تا مەملەكەتكە «مەن زاڭدى بۇزباسام، سالىق تولەپ وتىرسام، ماعان نەگە تيىسەسىڭ؟» دەپ ايتا الۋعا قۇقىلى. دەموكراتيا سول ءۇشىن كەرەك! ال مەملەكەت ەشنارسەگە ارالاسپاسىن دەيتىن بولساق، ەرتەڭ ول وزىمىزگە سور بولىپ جابىسادى. بيلىكتە دە پەرىشتەلەر ەمەس، پەندەلەر وتىرعاننان كەيىن، ولار دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان جۇمىر باستى ادامدار بولعاننان كەيىن ونداعىلاردىڭ دا اۋزىنان كەيدە كۇلكىلى ءسوز شىعادى، كەيدە ءتۇرپىلى ءسوز دە شىعادى. سوندىقتان، بيلىك ولاي دەپتى، بىلاي دەپتى دەپ جاعالاسا بەرگەن جارامايدى.

 -  قازاقستاندا سوڭعى كەزدە گەندەرلىك ساياسات پايدا بولدى. «بۇل -  بيلىكتىڭ اينالاسىندا جۇرگەن ەكى- ءۇش ايەلدىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ساياسات» دەگەن پىكىر وتە ءجيى ايتىلادى. وسى ساياساتتىڭ قازاققا پايداسى بار ما؟

- مۇنداي پىكىردەگى ادامدار مەنىمەن بىردەي ءتۇس كورەتىن شىعار، ءسىرا... قازىر كوپ جۇرت باسىنا باسپانا تابا الماي جۇرگەندە فاللوكراتياعا قارسىلىق، ياعني ەركەكتەر ۇستەمدىگىنە قارسىلىق، امبيتسيولوگيا سەكىلدى ادام بىلمەيتىن عىلىمدى زەرتتەيتىندەر تابىلا باستادى. قىسقاسى، بىزدە گەندەرلىك ساياساتتان باسقا دا شەشىمى تابىلماي جاتقان ماسەلە كوپ. گەندەرلىك ساياساتقا ايەلدەردىڭ تاقىمىنا تاق بۇيىرۋ ماسەلەسى عانا كىرمەيدى. انا بولۋ، ۇرپاق جايۋ، قوعامعا قولىنان كەلگەنشە پايدا كەلتىرۋ. ال بىزدە ونى ءبىرجاقتى قاراۋ باسىم بولىپ بارا جاتىر. جالپى، الەم بويىنشا ءبىرجاقتى قاراۋ باسىم. ءتىپتى، وسى ماسەلەگە ايەلدەردىڭ وزدەرى دە قارسى عوي دەيمىن. جانە ءبىزدى قۇداي ءسويتىپ ساقتاماسا، بۇدان امان قالۋدىڭ باسقا جولى جوق...

- جازۋشى رەتىندە دە، مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە دە ءسىز تۋرالى ەل اراسىندا جۇرگەن قاڭقۋ ءسوز كەزدەسپەيدى. ايتسە دە، 2001 -جىلى «التىن وردا» گازەتىندە «سىزدەن كوڭىلىم قالدى، اعا» دەگەن ماقالا جاريالاندى. وندا ماحامبەت پەن جاڭگىر حاننىڭ ارا قاتىناسى جايلى ءسوز بولعان ەدى. بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟

- ءيا، ورال قالاسىندا وتكەن ءبىر كەزدەسۋدە ماعان وسىنداي سۇراق قويىلىپ ەدى. ءبىراق اڭگىمە جاڭگىر حان مەن ماحامبەت ەمەس، بايماعامبەت سۇلتان مەن ماحامبەت اراسى جايلى. جالپى، بۇل ماسەلەنى بۇگىنگى كۇننىڭ تۇرعىسىنان، ونىڭ ۇستىنە اۋىل اراسىنىڭ اڭگىمەسى رەتىندە قاراۋعا استە بولمايدى. بايماعامبەت ايشۋاقوۆ ماحامبەتتى ۇستاپ بەرگىسى كەلەتىن بولسا، ولار يساتاي ەكەۋى جايىقتان بەرى ەندى وتەيىن دەپ كوشكەلى جاتقان ءتۇنى ۇستاپ بەرەر ەدى. ويتكەنى، ءدال سول مەزەتتە بايماعامبەت سۇلتان يساتايلاردىڭ قوسىنىنان جارتى شاقىرىم جەردە ءوزىنىڭ ءبىر تانىسىنىڭ ۇيىندە پاتشانىڭ ورالدىق كازاك- ورىس وتريادىنىڭ باستىقتارىن اراققا سۋارىپ جاتقان بولاتىن. ونداعى ماقساتى - يساتايلار جايىقتان ەرتەرەك ءوتىپ كەتسىن دەگەن وي.

بايماعامبەت سۇلتان ول جەردە ماحامبەتتەردى ۇستاپ بەرگىسى كەلگەن جوق، ۇستاپ بەرسە، ەرتەڭ ءوزىنىڭ باسىنا قاۋىپ تونەتىنىن ول جاقسى ءبىلدى. ساياساتتا وسىنداي قالتارىس ساتتەر كوپ بولادى، ونى باعالاي ءبىلۋدىڭ ورنىنا ءبىز كەشەگى بريگاديرلەرشە «اناۋ ءۇيتتى، مىناۋ ءبۇيتتى» دەپ ايقايلايمىز. تاريح، ساياسات ەشۋاقىتتا وڭاي بولعان جوق. ساياسات - شاحماتتان مىڭداعان ەسە اۋىر. شاحماتتا فيگۋرانى اۋىستىرۋ ءۇشىن قانشا ويلانامىز. ويلانىپ سويلەۋدىڭ ورنىنا «اناۋ بي بولعان، اناۋ گەنەرال بولعان، سونىڭ ءبارىن اقىماق بولعانى ءۇشىن الىپ ەدى» دەگەنگە كىم سەنەدى؟ اقىماققا شەن بەرەتىن اقىماق پاتشا قايدا بار؟ ايتقانىن ىستەتۋگە ولاردىڭ اقىلى دا، ايلاسى دا جەتەدى. شەن العاننىڭ ءبارىن سۇمپايى ەتىپ كورسەتۋمەن ءبىز قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرا المايمىز. قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن وسىنداي قىرىق قاتپار، قىرىق قابات ساياسات قالتارىستارىن ءتۇسىندىرۋ ارقىلى عانا قالىپتاستىرا الامىز.

مەنىڭ وسىنداي سوزىمە كەيبىرەۋلەر «سىزدەن كوڭىلىم قالدى، انا كىسىنى اۋليە دەپ ايتپادىڭ، مىنا كىسىنى ازىرەيىل دەپ ايتپادىڭ» دەپ جاتادى. مەنى ولتىرسەڭىزدەر دە، ون جەردەن وكپەلەسەڭىزدەر دە مەن ولاي دەپ ايتپايمىن. تاريحتا وڭ نەمەسە تەرىس ءىزى قالعان كىسىلەردىڭ ءبارى دە تەگىن كىسىلەر ەمەس. قاجەت دەسەڭىز، يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ تالاي قاتە باسقان قادامدارىن ايتۋىمىزعا بولار ەدى، ءبىراق ايتقىمىز كەلمەيدى. قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن، تۋىن تىكتەگەن، نامىسىن جوقتاعان ادامدارعا كەشىرىمىمىز كوپ!

- بەكەت اتا باستاعان اۋليەلەردى مانسۇقتاپ جازعاندار دا تابىلىپ جاتىر. ءسىزدىڭ بۇل ماسەلەدەگى كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- بىرىنشىدەن، ول اۋليەلەردىڭ ءبارى - بىزدىڭ اتا- بابالارىمىز. ەڭ بولماعاندا سول جەرلەردى بىزگە الىپ بەرىپ كەتكەن، وسى كۇنى باسى قارايىپ جۇرگەن قازاقتى ومىرگە كەلتىرىپ كەتكەن ادامدار دەپ ەسەپتەيمىن. سول ءۇشىن دە ولاردىڭ الدىندا قارىزدارمىز، ولارعا ءتىل تيگىزۋ اتا- اناڭا ءتىل تيگىزۋمەن بىردەي دەپ ەسەپتەيمىن. دىنگە مەنىڭ قارسىلىعىم جوق، مەن دە اتا- بابامنىڭ جولىمەن جۇرۋگە ءتيىستىمىن، ولار بىلگەندى، ءتىپتى ولار بىلمەگەندى دە بىلۋگە ءتيىستىمىن دەپ ويلايمىن.

- سوڭعى جىلدارى كوكتەي قاۋلاعان كۇلدىبادام جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارى سەكىلدى يسلام اتىن جامىلعان ءتۇرلى دىني كىتاپتار قاپتاپ كەتتى. بۇعان باسقا دىندەردەگىدەي بىزدە دە توسقاۋىل قويىلا ما، قويىلماي ما؟ ءدىنىمىز قايدا بارادى؟

- ءىستىڭ مانىسىنە كەلسەك، بۇنداي كىتاپتاردىڭ تارالۋىنا ۇكىمەت ورگاندارىنىڭ باقىلاۋ جاساعانىنان گورى ءدىني قاۋىمنىڭ ءوزىنىڭ باقىلاۋ جاساعانى دۇرىس. جالپى، ءبىزدىڭ ءدىني تاربيەمىزگە اتا- انالارىمىز تىكەلەي جاۋاپتى. ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ ارتىقشىلىعى مەن ونىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحاني دۇنيەسىندەگى الاتىن ورنى جايلى اتا- انالار بالالارىنىڭ قۇلاعىنا جاس كۇنىنەن قۇيىپ، سوعان باۋلىسا عوي. ولار ايتار ءسوزدى ۇكىمەت نەمەسە پارلامەنت ايتار بولسا، الەمدەگى 193 ەلدىڭ كەم دەگەندە 70 پايىزى ءبىزدى كوك ەسەككە تەرىس مىنگىزۋگە دايار. مەملەكەتكە قازاق كەرەك بولاتىن بولسا، قازاققا مەملەكەت كەرەك. بەي مەملەكەتتىك، قوعامدىق ۇيىمدار كوپ ماسەلەنى شەشۋدى ۇكىمەتتەن الىپ، ءوز موينىنا ارتۋى كەرەك. بۇگىنگى زامانداعى ازاماتتىق قوعام دەگەن وسىدان شىعادى. ازاماتتىق قوعامعا مەشىتتەن باستاپ وتباسىعا دەيىن ءبارى كىرەدى. سوندىقتان، ءدىن، ءتىل، ءدىل ءتارىزدى كوپتەگەن ماسەلەنى ءار وتباسى، ءار ازامات وزىنە قاراي تارتقاندا عانا جاعداي تۇزەلەدى.

باتىر - وقتان، اقىلدى - جوقتان ولەدى...

- جاڭا قوعامنىڭ قالىپتاسۋى جايلى كوركەم شىعارما جازار بولساڭىز، ەڭ الدىمەن نە جايىندا ايتار ەدىڭىز؟

- جازۋشىلار دا ۇرىلار سياقتى حالىق. ۇرى ۇرلىعىن ايتپاي ىستەيدى، جازۋشى دا نە جازارىن ايتپاي جازادى.

- سونشاما ەڭبەگىڭىز بولا تۇرا مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىز نەگە از قامتىلعان؟

- مەن سوعان شىنىمدى ايتسام، ونشا ءمان بەرىپ كورمەپپىن. نەگىزى، قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان كىسىلەردىڭ ءوزىن ۇمىتىڭقىراپ كەتكەنى دۇرىس شىعار... بارىنەن ءدام تاتىپ كورەمىن دەسە، الدىمەن ابىرويسىزدىققا ءوزى ۇشىرايتىن بولار. وقۋلىقتان از كورىنۋىمە مەن ءوزىم كىنالىمىن، سەبەبى قازاننىڭ قۇلاعىن كوپ ۋاقىت ۇستاپ وتىردىم. ءوزىمدى سۇعاناق ەتىپ كورسەتكىم كەلمەگەندىكتەن وقۋلىقتاردا كورىنبەۋگە تىرىستىم.

- اقىن حانبيبى ەسەنقارا قىزىنىڭ فاريزا وڭعارسىنوۆا مەن ءابىش كەكىلبايەۆقا ارناعان ولەڭدەرىن گەرولد بەلگەر «جاس الاش» بەتىندە قاتتى سىناپتى. اقىن- جازۋ شىلاردىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ءبىر- بىرىنە حات جازۋ ءداستۇرىن مانسۇقتاپ، ونى جوققا شىعارعانداي بولىپتى. ءسىز بۇل جايىندا نە ايتقان بولار ەدىڭىز؟

- فاريزا مەن ابىشكە ولەڭ ارناماسا دا بولادى، ەكەۋى دە وزدەرى جازا الاتىن ادامدار عوي. كەرەك بولاتىن بولسا وزدەرى جايلى وزدەرى جازىپ السىن... ال، جالپى، اقىن- جازۋشىلاردىڭ ءبىر- بىرىنە ىقىلاس بىلدىرۋى تەك ولاردىڭ وزدەرىنە ەمەس، الدىمەن وقىرمان قاۋىمعا كەرەك، ۇلكەن ءتالىم- تاربيەلىك ماڭىزى بار نارسە. گەرولد جاقسى كورەتىن دوسىم، ول مەنى دە سىناپ جازادى. اقىنعا بىردە تۇشى ءسوز، بىردە اشى ءسوز بۇيىرىپ جاتاتىن ادەتى ەمەس پە؟ حانبيبى امان بولسىن، قالامى بۇرىنعىدان جۇيرىك بولا ءتۇسسىن.

- ماڭگۇرت ۇعىمىن ادەبيەتكە العاش كىرگىزگەن ءسىز ەدىڭىز. سونى شىڭعىس ايتماتوۆ پايدالانىپ كەتتى دەگەن پىكىرگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- بۇل سۇراق ماعان بۇدان جيىرما جىل بۇرىن قويىلعان. تبيليسيدە نودار دۋمبادزە ءتىرى كەزىندە «قازىرگى سوۆەت رومانى» دەگەن تاقىرىپتا «دوڭگەلەك ۇستەل» وتكىزگەن. ول ماجىلىسكە ۆاسيل بىكوۆ، يۋريي بونداريەۆ باستاعان كوپتەگەن مىقتى جازۋشىلار قاتارىندا مەنى دە شاقىرعان. ءدال وسى سۇراق سول جەردە ماعان قويىلعاندا مەن: «ءيا، تۋرا جيىرما بەس جاسىمدا، تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ماڭگۇرتتىك ماسەلەسىن مەنىڭ كوتەرگەنىم راس. كەيىن ونى ايتماتوۆ ءوزىنىڭ «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» رومانىندا جازعانى دا شىندىق. ءبىراق بۇل ادەبيەتتە كەزدەسە بەرەتىن قۇبىلىس. فاۋست سيۋجەتى 300-گە تارتا نەمىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارماسىندا كەزدەسەدى. سونىڭ ونشاقتىسى نەمىس ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا كىرگەن. شەكسپير دە ءوزىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىنا بۇرىن پايدالانىلعان سيۋجەتتەردى ارقاۋ ەتكەن. ەندەشە، اڭگىمە بىلعارىدا ەمەس، بىلعارىدان ادەمى ەتىك تىگە بىلۋدە. ايتماتوۆتىڭ ەتىگىن كيىپ جۇرگەندەر كوپ، مەنىڭ كەبىسىمدى اياعىنا ءىلىپ جۇرگەندەر دە بار. سوعان شۇكىرشىلىك ەتەمىز.

- ادەبيەتتى ولەڭ جازۋدان باستاعانىڭىز دى بىلەمىز، ءالى دە ولەڭ جازىپ تۇراسىز با؟

- ءيا. ولەڭدى تاستاعان ەمەسپىن. قالاماقى تولەۋ تۇزەلگەن كەزدە، كەيىنىرەك، كىتاپ ەتىپ شىعارىپ تا قالارمىن.

- «شىڭىراۋداعى» قۇدىقشى ەڭسەپتىڭ پروتوتيپى بار ما؟

- بار. تاريحتا ونداي ادامدار بولعان. «بەينەۋقازعان»، «قاراش قازعان» دەگەن سەكىلدى اتتارعا يە ماڭعىستاۋدا مىڭداعان قۇدىق بار. ولار ەلۋ- الپىس مەتردەن باستاپ ءۇش ءجۇز ادىم عىرمەن تارتادى. ونى تارتۋعا اتتىڭ كۇشى جەتپەيدى دە تۇيەنى سالادى. قاۋعا شىققاندا ايقايلايدى، سوندا تۇيە ارتقا قايتادى. تۇيەنىڭ بارعان جەرىمەن قۇدىقتىڭ اراسى ءۇش ءجۇز ادىمعا دەيىن جەتەدى... ماڭعىستاۋدا ەلۋ مەتردەن بەرى قۇدىقتاردى اڭگىمە ەتپەيدى. ال جاڭاعىداي شىڭىراۋ قازعان جىگىتتەردىڭ اتىن جاۋ قايتارعان باتىرلارمەن قاتار اتاپ، ارداق تۇتادى. «شىڭىراۋ» قاراش دەگەن كىسىنىڭ باسىنان وتكەن وقيعالاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ءبىراق جيىنتىق وبراز رەتىندە جازىلدى.

- «شەتكەرى ءۇي» اڭگىمەڭىزدىڭ كەيىپكەرىنىڭ پروتوتيپى بار ما، جوق الدە ول قيالدان تۋعان دۇنيە مە؟

- بار. ونشاقتى پروتوتيپى بار. مەن سولاردىڭ جيىنتىعىنان ءبىر ادام شىعاردىم. ءجۇز باۋىرساقتان ءبىر شەلپەك پىسىردىم.

- ءسىزدىڭ كەيىپكەرىڭىزدىڭ كوبى ءوز ماقساتتارىنا جەتە الماي جاتادى. نەگە ولاي؟

- ويتكەنى، ءومىردىڭ وزىندە سولاي. ەڭ اقىلدى ادام سوكرات بولسا، ونىڭ ءوزى بالا- شاعانىڭ كەسەگىنىڭ استىندا قازا تاپقان. پاتشالارعا اقىل ۇيرەتكەن پلاتون قاڭعىپ ولگەن. ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ ۇستازى، ءتىپتى «الەمنىڭ ءبىرىنشى ۇستازى» اتانعان اريستوتەل دە سونىڭ كەبىن قۇشقان. اقىلدىنىڭ كورگەن كۇنى وسى. باتىر وقتان ولسە، اقىلدى جوقتىقتان ولەدى. ماقسات- مۇراتىنا جەتۋ تەك ەرتەكتە كەزدەسەدى، مەن - ەرتەگى جازاتىن جازۋشى ەمەسپىن. كەيىپكەرلەرىمدى ءوزىم دە اياپ وتىرامىن، بولسا- اق ەكەن دەيمىن، بولمايدى، قايتەيىن ەندى...

ازىرلەگەن ءومىرزاق اقجىگىت، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن تەرىلىپ باسىلدى

http://ult.kz

سوڭعى جاڭالىقتار