اشتىقتىڭ زاردابى
1862 -جىلى پەدەرسەندەر جانۇسى تورا جاعىنان تۋىس بولىپ كەلەتىن حانس ولسەنگە ءتيىستى فەرمانى جالعا الىپ حامارا قالاشىعىنا كوشىپ بارادى. وسىلاي بالا گامسۋن التى جىل بويى نورۆەگيانىڭ اسەم تابيعاتى اياسىندا مال باعادى، بالالىق شاعىن ۋايىم- قايعىسىز وتكىزەدى. ءبىراق بۇل بولاشاق جازۋشىنىڭ ومىرىندەگى داۋىل الدىنداعى تىنىشتىق ەدى...
التى جىلدان سوڭ وتباسى ولسەنگە قوماقتى قارجى قارىز بولعاندىقتان كنۋت قاتىگەز ناعاشىسىنا جالدانىپ جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولادى. ول گامسۋندى ۇرىپ قينايتىن، كەيدە تاماق تا بەرمەي قويعان. بۇل ونىڭ بولاشاقتا تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزەدى. 1873 -جىلى حانستىڭ تاياعى استىنداعى اۋىر جۇمىسقا شىداماعان بولاشاق جازۋشى لوم قالاشىعىنا قاشىپ كەتەدى. بۇل قالادا ەتىكشىگە شاكىرت بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى.
ەتىكشى بولا ءجۇرىپ كنۋت العاشقى حيكاياسىن «جۇمباق جان نەمەسە نۋردلاننىڭ ماحاببات حيكاياسى» («Den Gaadefulde. En kjærlighedshistorie fra Nordland») اتتى شىعارماسىن جازىپ شىعادى. تىرناق الدى تۋىندىسى باسپا بەتىن كورگەندە گامسۋن بار بولعانى 18 جاستا ەدى. 1878 -جىلى ءبىر ساۋداگەردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن كنۋت وسلو قالاسىنا كەلەدى. ونداعى ماقساتى - جازۋشى بولۋ. ءبىراق، شىعارماشىلىقتان تۇسەتىن اقشا كۇندەلىكتى تاماعىنا دا جەتپەي، كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرەدى.
وسىدان سوڭ شىعىس نورۆەگياعا بارىپ، تابىلعان جۇمىستى ىستەپ جۇرە بەرەدى. 1882 -جىلى ا ق ش-قا بارىپ العاشىندا جۇمىس تاپپايدى، كەيىن ۆيسكونسين شتاتىندا جالدامالى جۇمىسشى بولادى. ميننەسوتا شتاتىندا ءجۇرىپ نورۆەگ ەلشىسىنىڭ حاتشىسى دا بولادى. وسى جەردە وكپەسىنە سۋىق تيگىزىپ العان جازۋشى دارىگەرلەردىڭ كەڭەسىمەن وتانىنا ورالۋعا ءماجبۇر بولادى. وسلوعا كەلگەنەن كەيىن كنۋت مارك تۆەن تۋرالى شىعارماسىن جازىپ بىتىرەدى. بۇل قالادا دا جازۋشى رەتىندە ورنىن تابا الماي تاعى دا تارشىلىقتا ءومىر سۇرەدى.
1886 -جىلى ا ق ش-قا قايتىپ بارىپ، چيكاگو ترامۆايىندا بيلەت ساتۋشى بوپ جۇمىس ىستەيدى. شىعارماشىلىعىنا كوڭىلى تولماعان جازۋشى كوپ وتپەي ەۋروپاعا قايتا كەلىپ، باستاپ قويعان قولجازباسىن كوپەنگاگەندەگى تانىمال سىنشى گەورگ براندەستىڭ ءىنىسى ەدۆاردقا كورسەتەدى. اعالى-ءىنىلى براندەستەر قولجازباعا دا، ونى الىپ كەلگەن ءتان اۋرۋى مەن جان اۋرىنان سۇيرەتىلىپ سۇلدەسى قالعان اۆتورعا دا تاڭدانىپ قارايدى.
جازۋشىنىڭ بۇل شىعارماسى جازدىڭ سوڭىنا تامان دانياداعى ءبىر جۋرنالدا باسىلىپ شىقسا، 1890 -جىلى «اشتىق» («Sult») دەگەن اتپەن تولىققاندى كىتاپ بولىپ شىعادى. بۇل بولاشاق «نوبەل» سىيلىعىنا اشىلعان ەسىك بولدى. شىعارما تەز تارالىپ وقىرمانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنەدى. كنۋتتىڭ ءوزى جازۋشى رەتىندە تانىلا باستايدى.
وسىدان سوڭ گامسۋن شىعارماشىلىعىندا ءبىراز بەتبۇرىس بولىپ، ونىڭ جازعان- سىزعاندارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى باسىلىپ، ادەبيەتكە جول اشىلادى. كنۋتتى اۋدارعان بەلگىلى اۋدارماشى، جازۋشى سارباس اقتايەۆ جازۋشى تۋرالى: «ول ف. م. دوستويەۆسكيدىڭ سۋرەتكەرلىك ءتاسىلى مەن تاجىريبەسىنە ارقا سۇيەدى. ونى ۇلى ورىس جازۋشىسىنىڭ ادام مىنەز-قۇلقىن اينىتپاي دالمە-ءدال بەرۋى، ءسوزدىڭ عالامات مانىنە بويلاتىپ، كەيىپكەرلەردىڭ قارەكەت- قيمىلىن كوز الدىنا قولمەن كويعانداي جايىپ بەرۋى ايرىقشا ىنتىقتىرىپ، قاتتى قىزىقتىردى.
الايدا يبسەن مەن بەرنسەن سياقتى الىپتاردى بەرگەن ءتول ادەبيەتىنىڭ داستۇرىنەن مۇلدەم قول ءۇزىپ كەتكەن جوق. ول دا ءومىردى زەردەلەي زەرتتەۋگە تالپىندى. الايدا جازۋشىلاردىڭ باسىم بولىگىندەي الەۋمەتتىك بولمىسقا عانا شۇقشيماي، ادامداردىڭ كوڭىل- كۇيىنە، جان- دۇنيەسىنە زەر سالدى. ولاردىڭ جان الەمىن جايىپ سالىپ، جۇمباق سىرىن اشۋعا، قالتارىس كۋىسىن، بۇرالاڭ بۇرىلىسىن تۇگەل اقتارۋعا دەن قويدى. وسى ماقسات- مۇراتىنا ول ەڭ العاش «اشتىق» رومانىندا جەتكەن دە سياقتى، «- دەيدى. گامسۋندى بۇگىنگى وقىرمان جازۋشى رەتىندە تانيدى، ول جازۋشىلىقپەن بىرگە درامالىق شىعارمالار، ولەڭ دە جازعان. سىنشىلاردىڭ پىكىرىنشە، كنۋت پەسالارىنداعى كەيىپكەرلەر مىنەزىن پروزالىق شىعارمالارىنداعىداي تەرەڭ اشىپ بەرە الماعان. وسىنداي سىنداردان قورىقتى ما الدە ءوزىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپادى ما كنۋت ولەڭدەرىن جاريالاماي جويىپ جىبەرگەن.
تەك، ونىڭ 1904 -جىلى كىتاپ بولىپ شىققان «جابايى حور» («Det vilde Kor») دەپ اتالاتىن ولەڭدەر جيناعىنا سىنشىلار تاراپىنان وڭ باعا بەرىلگەن. كنۋتتىڭ 1911 -جىلدارى قوعامنان اۋلاقتاپ، فەرماعا كوشىپ كەتۋى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا بايلانىستى وقيعالار - زامانداستارىن، ولاردىڭ جازۋ مانەرىن قابىلداي الماعانىمەن تۇسىندىرىلەدى.
ونىڭ «نوبەل» سىيلىعىن الۋدا ۇلكەن ءرول ويناعان «جەر شىرىنى» («Markens Grоde») شىعارماسى دا ءدال وسى كوڭىل- كۇيمەن سۋعارىلىپ جازىلعان. 1920 -جىلى شۆەد اكادەميكتەرى ادەبيەتكە قوسقان ۇلەسى مەن «جەر شىرىنى» («Markens Grоde») رومانى ءۇشىن كنۋت گامسۋندى «نوبەل» اتىنداعى سىيلىققا لايىق دەپ تابادى. «نوبەل» سىيلىعىن العانان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ كنۋت وڭتۇستىك نورۆەگيانىڭ نەرحولم قالاسىنان ءۇي ساتىپ الىپ شىعارماشىلىقپەن بىرگە باعبانشىلىقپەن دە اينالىسادى.
شىعارمالارىنا دەگەن تەرىس پىكىرگە بايلانىستى دەپرەسسيانى باستان وتكەرگەن جازۋشى جۇيكە اۋرۋلارىن ەمدەيتىن اۋرۋحانادا ەمدەلىپ شىعىپ «پان»، (Pan, 1894) جانە «تامىز: كۇزگى جۇلدىز استىندا» (En vandrer spiller med sordin, 1909)، «ساڭىراۋ كەيپىندەگى كەزبە» (En vandrer spiller med sordin, 1909) «سوڭعى قۋانىش» (En vandrer spiller med sordin, 1909) تريلوگياسىن جازىپ شىعادى. جازۋشى قارتايعان سايىن رەاكتسيالىق مىنەزگە يە بولىپ، 1934 -جىلى اشىقتان- اشىق ناتسيستەردى قولدايدى.
ول رەسمي تۇردە فاشيستەر پارتياسىنا مۇشە بولماسا دا، ناتسيستەر ارمياسى نورۆەگيانى جاۋلاپ العان كەزدە ولاردى جاقتاپ ماقالالار جازادى. 1943 -جىلى گيتلەرمەن كەزدەسەدى. بۇل ىسىنە نارازى بولعان مىڭداعان كىتاپحانا كنۋتتىڭ شىعارمالارىن وزىنە قايتىپ بەرەدى. سوعىس بىتكەسىن ونى جۇبايىمەن بىرگە ناتسيستەردى قولداعاندىقتان ايىپتاپ قامايدى.
1947 -جىلى جازۋشىنى گيتلەرمەن ءتىل تابىسقاندىقتان ايىپتاپ، 80 مىڭ دوللار ايىپپۇل تولەتەدى. جازۋشىنىڭ 1949 -جىلى جازعان «وت باسقان سوقپاق» («Paa gjengrodde Stier») رومانىندا سوعىستان سوڭ سوت كەزىندەگى ءوز باسىنان وتكەن وقيعالار سۋرەتتەلەدى. روبەرت بلايدىڭ پىكىرىنشە، شىعارما كوركەمدىك جاعىنان وتە شەبەر جازىلعان بولسا دا، كنۋتتىڭ سوعىس ۋاقىتىنداعى ءىسىن اقتاي المايدى.
1952 -جىلى نورۆەگ ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى سانالاتىن كنۋت گامسۋن قاراما- قايشىلىققا تولى ءومىرىن اياقتاپ، دۇنيەدەن ءوتتى. ورىس سىنشىسى ا. سەرگەيەۆ ايتقانداي: «جازۋشىڭ قاسىرەتى دە، قاتەسى دە جەكە تۇلعانىڭ جەتە كەمەلدەنۋىن ارمانداي ءجۇرىپ، الەم تاريحىنداعى ادامزاتقا جات ەڭ قاسكوي ءتارتىپ-فاشيزمدى جاقتاۋى بولدى. الايدا ۋاقىت ءبارىن دە تارازىعا تارتىپ، ورىن- ورنىنا قويدى. بىلايىنشا، نورۆەگ ساياحاتشىسى ءارى جازۋشىسى تۋر حەردادتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ساياساتكەر رەتىندە ۋاقىت ونى اقتاعان جوق، ال كىتاپتارى جۇرەكتەرگە جول تاۋىپ، ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ولار ءالى دە ۇزاق جاساي بەرەتىن بولادى...»
massaget.kz