استانا كۇننىڭ قوزعالىسى بويىنشا سالىنعان - ۆيكتور كيانسكي
ەلوردانىڭ قالاي سالىنعانىن، جاي-كۇيىن جاقسى بىلەتىن جانداردىڭ ءبىرى - ورال قالاسىندا تۇراتىن تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى، ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ IV جانە V شاقىرىلىمدارىنىڭ دەپۋتاتى ۆيكتور كيانسكي.
ول ەلىمىزدىڭ باس قالاسى تۋرالى وي- تولعامىن قازاقپارات تىلشىسىنە اڭگىمەلەپ بەردى.
- ۆيكتور ۆلاديميروۆيچ، ءسىز دەپۋتاتتىق قىزمەتىڭىزدى اتقارعان كەزدە، ياعني 2007-2016 -جىلدارى استانادا تۇردىڭىز. ال ءوزىڭىز ەلوردامىزدى العاش رەت قاشان كورىپ ەدىڭىز؟
-1997 -جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بولاشاق ەلوردانىڭ تۇساۋكەسەرى بولاتىنىن الدىن الا جاريا ەتكەن بولاتىن. مەن سول سەسسياعا قاتىسىپ، ۇلكەن اسەر الىپ ەدىم. سوندا اقمولا قالاسىندا ەلىمىزدىڭ زاماناۋي ورتالىعى بوي كوتەرەتىنىن پرەزيدەنت سەنىمدى تۇردە ايتقان ەدى. سوندىقتان مەندە ەلوردانىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بار. ءارى دەپۋتات بولعان كەزىمدە ەلىمىزدىڭ باس قالاسىنىڭ قالاي وزگەرىپ جاتقاندىعىن ءار كۇن سايىن بايقاپ وتىردىم.
استانانى سالۋ بارىسىندا ونىڭ يدەياسى مەن فورماسى، زاماناۋي جەتىستىكتەردى قابىلداۋى ءوزارا ۇيلەسىم تاپتى. قالانىڭ دامۋى ونىڭ باس ساۋلەتشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۇدايى باقىلاۋىندا. مەن كەزىندە قالانىڭ ارحيتەكتۋراسى تۋرالى ەسسە جازعان ەدىم.
وندا تاريحپەن جانە بۇگىنگى زامانمەن ۇندەسپەي تۇرعان بىردە- ءبىر عيمارات جوق ەكەنىن اتاپ ءوتتىم.
كەزدەيسوق سالىنا قالعان وبەكتى جوق. استانانىڭ ساۋلەتىنە قاراپ تۇرىپ، قازاقستاننىڭ تاريحىن بايقاۋعا بولادى! ايتالىق، «بايتەرەك» كەشەنى قالانىڭ ناق ورتاسى بولسا، ءسىز سول جەردە تۇرىپ، جان-جاققا كوز سالساڭىز، كوپ جايتتى اڭعاراسىز. بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايى (پيراميدا)، «اقوردا» رەزيدەنسياسى، «بايتەرەك»، «حان شاتىر» - وسىلاردىڭ بارلىعى ءبىر سىزىقتىڭ بويىندا ورنالاسقان. استانا - كۇننىڭ قوزعالىسى بويىنشا سالىنعان قالا. پيراميدا تۇسىنان شىققان كۇن «حان شاتىر» ساۋدا ورتالىعى تۇرعان باتىس جاققا بارىپ باتادى.
سول سەكىلدى تاعى ءبىر ايرىقشا عيمارات بار، وعان كوپ ادام ءمان بەرە بەرمەيدى. ءوزىم ستاندارتتاۋ جانە مەترولوگيا سالاسىنىڭ مامانى رەتىندە ايتار بولسام، استانانىڭ ورتالىعىندا كۋب تارىزدەس عيمارات بار.
ول - ماڭگىلىك ەل كوشەسىندەگى قازاقستان ستاندارتتاۋ جانە سەرتيفيكاتتاۋ ينستيتۋتى. سونىڭ جانىندا ءدال ۋاقىتتى كورسەتەتىن ەتالون ورتالىعى بوي كوتەرگەن. بۇكىل قازاقستاندىقتار وسى ۋاقىت كورسەتكىشىنە قاراپ ءوز ساعاتتارىن تۇزەتەدى. ول وتە دالدىكپەن جۇرەتىن اتومدىق ساعات. بۇل ورتالىق ازياداعى ۋاقىت دالدىگىن بەرەتىن قۇرىلعى بولىپ تابىلادى.
وسى جەردە ايتا كەتۋىم كەرەك، دالا حالقى ءۇشىن، كوشپەلىلەر ءۇشىن ۋاقىت وتە ماڭىزدى ءرول اتقارعان. ويتكەنى ولار تابيعات مەزگىلدەرى مەن ۋاقىتقا قاراپ، مالدى قاي كەزدە ورىسكە شىعارۋدى، جايلاۋعا الىپ شىعۋدى الدىن الا جوسپارلاپ، ءبىلىپ وتىرعان.
ەرتەدە شاتىرلاردى ورناتقاندا ەسىكتەرىن شىعىسقا قاراتقان. ال ءبىر جاعىنا قاراي كولبەۋ سالىنعان جوعارعى جاعى تەمىرقازىق جۇلدىزىنا باعىتتالعان.
استاناداعى «حان شاتىردا» دا وسى ەرەكشەلىكتەر ساقتالعان. ءوزىم ءاربىر عيماراتتىڭ تەرەڭ سىرىن ۇعىنعىم كەلەدى. ونىڭ «ايتايىن» دەگەن «ويىنا»، ساۋلەتىمەن استاسقان «اۋەنىنە» قۇلاق تۇرەمىن. 2011 -جىلى اشىلعان «ماڭگىلىك ەل» سالتانات قاقپاسى - ەلدىڭ وركەنيەت الەمىنە اشقان ەسىگى. قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىلىعىنىڭ بەلگىسى.
ول - شەتەلدەن كەلگەن مەيمانداردى قارسى الاتىن كيەلى قاقپا. ونىڭ ءمانى دە وتە تەرەڭدە. سوندىقتان استانانى تاريحپەن ۇندەسكەن، گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگى ساقتالعان قالا دەۋىمنىڭ سىرى وسىندا جاتىر. قالانىڭ ءاربىر تۇرعىنى جانە قوناقتار كەز كەلگەن عيماراتقا قاراعاندا، ساۋلەت ونەرىنىڭ تىلسىم تابيعاتىن تۇسىنگەنىن قالار ەدىم.
سونداي-اق الەم ءارتىسى ايمان مۇساقوجايەۆا جەتەكشىلىك ەتەتىن قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باس كورپۋسى ورنالاسقان عيمارات تا ەرەكشە. حالىق ول عيماراتتى «قارلىعاشتىڭ ۇياسى» دەپ اتايدى.
شىنىمەن دە، قازىر ول عيماراتتا قارلىعاشتىڭ بالاپاندارى سياقتى ونەرلى جاستار تاربيەلەنۋدە. ءتۇرلى ونەر اسپاپتارى مەن جاستاردىڭ داۋىسىنا قۇلاق تۇرسەڭ، مىڭداعان قۇستاردىڭ داۋىسىن ەستىگەندەي بولاسىڭ. مەن ونى عاجاپ داۋىستار جيناقتالعان وركەستر دەر ەدىم. تۇلەپ ۇشقان جاستار قازاق مۋزىكاسىن الەمگە تاراتىپ جاتىر. مۇنداي مۋزىكا اكادەمياسى الەمدە وتە سيرەك ەكەنىن ايتا كەتكەنىم ءجون.
قازاق حالقى ءۇشىن دومبىرانىڭ ورنى بولەك. كۇيشىلەر الەمگە تانىلعان مۋزىكالىق تۋىندىلار شىعارىپ كەتكەنى بەلگىلى. باتىس قازاقستاندا تۋىپ-وسكەن قۇرمانعازى، دينالار شىعارعان كۇيلەر حالىق مۇراسىنا اينالدى. ال بۇگىنگى تاڭدا «قارلىعاشتىڭ ۇياسىندا» سول كۇي ونەرىنىڭ ءوز جالعاسىن تاۋىپ جاتقانى قانداي عانيبەت! ويتكەنى قازىرگى كەزدە قازاق ونەرى الەمگە كەڭىنەن تانىمال بولا باستادى. جەر ءجۇزىنىڭ ەڭ كەرەمەت زالدارىندا قازاقستاندىقتار ءان سالىپ، مۋزىكالىق اسپاپتاردا ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكتەرىن تانىتىپ ءجۇر. ەلىمىزدىڭ ءان-كۇيى شىرقالعان كەزدە قازاق حالقىنىڭ اشىق- جارقىن كوڭىلىن كورۋگە بولادى. وسىنداي جەتىستىكتەرىمىزدى دە كورە بىلگەنىمىز دۇرىس.
مەن ءۇشىن استانا وسىنداي قايتالانبايتىن ارحيتەكتۋرالىق كەلبەتىمەن ەرەكشەلەنەدى. مەن بارشا قازاقستاندىقتارعا «استاناعا قاراڭىزدار، استانانى سۇيىڭىزدەر جانە استانامەن ماقتانىڭىزدار! استانانىڭ پاتريوتى بولىڭىزدار» دەپ ايتار ەدىم. ويتكەنى جاڭا، جاس، كورىكتى جانە قايتالانبايتىن ەرەكشەلىگى بار مۇنداي ەلوردا قازىر الەمدە جوق.
- استانانىڭ حالىقارالىق ماڭىزى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
- بۇگىنگى تاڭدا استانا الەمنىڭ ەڭ ماڭىزدى پروبلەمالارى ورتاعا سالىناتىن جانە وڭ شەشىمى شىعارىلاتىن ساياسي ورتالىققا اينالدى. 21- عاسىردىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى استانادا تالقىلاناتىن بولدى. 20 جىلدىڭ ىشىندە ە ق ى ۇ ءسامميتى ءوتتى، وندا استانا دەكلاراتسياسى قابىلداندى. شانحاي ىتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ، يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ماڭىزدى باسقوسۋلارى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلدى. سونىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ جانە ەلباسىنىڭ الەم الدىنداعى جەكە بەدەلىنىڭ جانە بار كۇش- جىگەرىن سالۋىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقانىن جاقسى بىلەمىز.
الەمنىڭ ءداستۇرلى دىندەرى كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرى بولدى. ول ءبىزدىڭ باسقا دىندەرگە دە تۇسىنىستىكپەن، تاعاتتىلىقپەن قارايتىنىمىزدى كورسەتتى. وزگەلەرگە باسقىنشىلىق نيەتى جوق، ادامداردىڭ جانىنا ىزگىلىكتىڭ نۇرىن سەبەتىن بارلىق ءداستۇرلى دىندەردى قولدايتىنىمىزدى ايقىن تانىتتى.
باسقا دا حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىمداردىڭ فورۋمدارى، كەلەلى وتىرىستارى ءبىزدىڭ ەلدورامىزدا تابىستى ءوتتى جانە تاريحي شەشىمدەر جاسالدى. بۇگىندە الەمدىك قوعامداستىقتا ەلىمىزدىڭ ءرولى مەن بەدەلى ارتىپ كەلەدى. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى رەتىندە قازاقستان ءوز قىزمەتىن ادال ءارى سەنىمدى اتقارۋدا.
وسى ورايدا، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن استانا ەل مەن ەلدى تاتۋلاستىراتىن، بىتىمگەرشىلىككە شاقىراتىن بەيبىتشىلىك الاڭىنا اينالىپ وتىر. وعان ءبىر عانا مىسال رەتىندە سيرياداعى سوعىستى توقتاتۋ ماقساتىندا وتكەن باسقوسۋلاردى ايتساق، جەتىپ جاتىر.
قازاقستان ءوز ەگەمەندىگىن العان كەزدەن بەرى قاراي بەيبىت سۇيگىشتىك ساياساتىن ۇزدىكسىز جۇرگىزىپ كەلەدى. سونىڭ ناقتى ءبىر دالەلى - سەمەي سىناق ايماعىن جاۋىپ، يادرولىق جارىلىستاردان باس تارتۋ جونىندە الەم ەلدەرىنە باستاما كوتەرگەنى. ويتكەنى قازاق جەرى يادرولىق سىناق جاساۋدان كوپ زارداپ شەكتى. استانادا وسى تاقىرىپتا دا كوپتەگەن جاھاندىق كونفەرەنسيالار بولىپ وتكەن ەدى. سوندىقتان دا استانانىڭ حالىقارالىق تۇراقتىلىق پەن حالىقارالىق ءتارتىپتى ساقتاۋداعى ءرولى ايرىقشا.
سوڭعى جىلدارى استانا كوشەلەرىنىڭ زاماناۋي جاڭارتىلۋى، جولايرىقتارىنىڭ سالىنۋى، «اقىلدى» باعدارشامدار، بەينەباقىلاۋ كامەرالارى سياقتى وزىق تەحنولوگيالىق قۇرال- جابدىقتاردىڭ ورناتىلۋى كىم- كىمدى دە سۇيسىندىرمەي قويمايدى. ەنەرگيانى از پايدالانۋ، ادامدار ءۇشىن جايلى ينفراقۇرىلىم قالانىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى بولىپ تۇر.
سونىمەن قاتار ۆەلوسيپەدپەن سەرۋەندەۋشىلەر ءۇشىن ارنايى جولاقتاردىڭ بولۋى وڭ وزگەرىستەر دەر ەدىم. مۇنىڭ ءبارى قالانىڭ وركەنيەت جولىنداعى جاڭالىقتارى ەكەنى بەلگىلى.
ءوزىم قاي قالادا تۇرسام دا، تابيعات اياسىندا سەرۋەندەپ جۇرگەندى جانىم قالايتىن اداممىن. ورالدا جايىق جاعاسىندا جۇرەمىن، استانادا تۇرعان كەزىمدە ەسىل بويىندا سەرۋەندەيتىنمىن. كەيدە جاياۋ ارالاسام، ەندى بىردە ۆەلوسيپەدپەن جۇرەمىن. تابيعاتپەن سىرلاسقانعا نە جەتسىن! جان- دۇنيەڭ تازارىپ، كوڭىلىڭ مارقايىپ قالادى.
- وزگە ادامدار كوپ بايقاي بەرمەيتىن تاعى باسقا قانداي ىستەر اتقارىلعانىن ايتار ەدىڭىز؟
- جالپى، وزىمە ەكولوگيا تاقىرىبى جاقىن. پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولعان كەزىمدە مەن وسى پالاتانىڭ ەكولوگيا ماسەلەلەرى جانە تابيعات پايدالانۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدىم. سۋ ءومىر ءنارى عوي. بايقاپ قاراساق، الەمنىڭ كوپتەگەن قالالارى وزەن- كولدەردىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە سونداي قالالار از ەمەس. سونىڭ ءبىرى - استانا. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسى كۇتىمسىز جاتقان ەدى.
قامىسى قاۋلاپ وسكەن، ماساسى وتە كوپ، جاعاسىنداعى باتپاعىنان اياق الىپ جۇرگىسىز ەدى. ءارى وزەن اڭعارى بىردە جىڭىشكە بولىپ كەلسە، ءبىر جەرىندە جايىلىپ جاتاتىن. سونىڭ ءبارىن قازىرگىدەي عاجاپ كۇيگە كەلتىرۋ ءۇشىن عالامات جۇمىستار جۇرگىزىلدى.
ەسىل وزەنىنىڭ اڭعارى ۇلعايتىلدى، جاعالاۋى كوتەرىلىپ، ەكى جاعى بەتون تاستارمەن بەكىتىلدى. ماسالاردىڭ ۇياسى بولىپ كەلگەن قامىستار جويىلدى. وزەننىڭ تۇبىندەگى باتپاعى مەن ءولى توپىراعى، شىرماۋىققا اينالىپ كەتكەن بالدىرلار مەن ءشوپ- شالامدارى بىرنەشە جىل بويى ارنايى تەحنيكانىڭ كۇشىمەن تازارتىلدى. ونى دا ءوز كوزىمىزبەن كوردىك.
قازىر قاراپ كورسەڭىز، وڭ جانە سول جاعالاۋدىڭ اراسىندا اعىپ جاتقان عاجايىپ وزەنگە اينالدى. ءارى كورىكتى، ءارى حالىق سەرۋەندەپ قىدىراتىن، تازا اۋادا دەمالاتىن ورىن بولىپ وتىر. وسىنداي يگىلىكتى ءىس وزگە وڭىرلەردە دە قولعا الىنسا، وزەن-كولدەرىمىز وركەنيەتتى قالالارداعىداي كەرەمەت كەيىپكە ەنەر ەدى. بۇل - ءبىر.
ەكىنشىدەن، استانانىڭ ىرگەسىندە تالدىكول دەگەن كول بار. وعان 1970 -جىلدان بەرى قاراي قالانىڭ لاس سۋى توگىلىپ كەلگەن ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، اسىرەسە، كوكتەم مەن جازدا جەل وڭتۇستىك- باتىستان سوققان كەزدە كولدەن شىعاتىن وتە جاعىمسىز ءيىس قالانى الىپ كەتەتىن ەدى. بۇل كەلەڭسىز جايت استانا تۇرعىندارى مەن قوناقتارىن ءجيى مازالايتىن ۇلكەن ءبىر پروبلەمعا اينالعان-دى.
پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا 2015 -جىلدان باستاپ لاس سۋدى توگۋ مۇلدەم توقتاتىلدى، تالدىكولدى تازارتۋ جانە توڭىرەگىن كوگالداندىرۋ جۇمىستارى باستالدى. سونىڭ ارقاسىندا قازىر جاعىمسىز ءيىس جويىلدى. تالدىكول كەلەشەكتە دەمالىس ايماعى بولماق. سول ءۇشىن قازىر جوبا بويىنشا كوپتەگەن ىستەر اتقارىلۋدا. جاياۋ ادامدار جانە ۆەلوسيپەدپەن سەرۋەندەيتىن جولدار سالىنادى. كولدى اينالدىرا اعاشتار ەگۋ ءىسى قولعا الىندى.
مىنە، وسىدان-اق ەكولوگيانى جاقسارتۋ، وزەن-كولدەردى قورعاۋ، ونىڭ بيولوگيالىق ارتۇرلىلىگىن ساقتاۋ ماقساتىنداعى اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ ءساتتى جۇزەگە اسىپ جاتقانىن كورەمىز. ەڭ باستىسى، قانداي جوبا دا عىلىمي نەگىزدە، جان- جاقتى زەرتتەۋدەن ءوتىپ بارىپ، جۇرگىزىلگەنى ابزال. سوندا تابيعاتقا ادامنىڭ زيانى تيمەيدى.
ايتا كەتەيىك، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى ۆ. كيانسكي سونىمەن قاتار ەكولوگيا، ادام جانە تابيعات قاۋىپسىزدىگى حالىقارالىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (سانكت- پەتەربور ق.،) جانە حالىقارالىق ەكولوگيا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (مينسك ق.،). عىلىمي جۋرنالداردا 300 دەن استام ماقالالارى جاريالانعان، وننان استام عىلىمي كىتاپتارى جارىق كورگەن. 7 ونەرتابىستىڭ اۆتورى. سونداي-اق ول - قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.