شاكەرىم قاجى قۇدايبەردى ۇلى جايلى زەرتتەۋلەر
شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلى- 1858 -جىلى 11 - شىلدەدە شىڭعىستاۋ بوكتەرىندە قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1931 -جىلدىڭ سارالا كۇزىندە التى مۇشەل - 73 جاسقا قاراعان شاكەرىم قاجى باقاناستا، ەلسىز «ساياتقورا» ماڭىندا گ پ ۋ- ءدىڭ جەندەتتەرى وعىنان قايعىلى قازاعا ۇشىراپ، وتىز جىل بويى ءتانى كومۋسىز، ويپاڭداعى قۇر قۇدىق تۇبىندە قالدى.
«... 1961 -جىلى 26 - يۋلدە باقاناسقا باردىم. 27 - يۋلدە اكەمدى تاستاعان قۇدىقتى جالعىز قازىپ، 28 - يۋلدە جانە قازىپ، بارلىق سۇيەگىن تۇگەل الدىم. تەك، وق بۇلدىرگەن ەكى سۇيەگى بولدى. ءبىرى - وڭ جاقتاعى توقپاق جىلىكتىڭ باسىن ۇزگەن. ەكىنشى اتقان وق ءتوس سۇيەكتىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، وڭ جاق ومىرتقانىڭ قاناتىن سىندىرعان... 7 - اۆگۋستە قابىرى قازىلدى، 8 - اۆگۋستە اباي زيراتىنىڭ قاسىنا جەرلەندى» دەپ ەسىنە الادى احات شاكەرىم ۇلى.
بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ شەجىرەنى دە قاجەتسىنەتىنى ءمالىم. سوندىقتان شاكارىمنىڭ تۋىسى جايىن ءوزىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز- قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە بەرىلگەن اتا- تەك كەستەدەن باستاماقپىز. ارعىننىڭ مومىن دەگەن توقالىنان ءۇش بالاسى: قاراسوپى، كەنجەسوپى، باسەنتيىن. كەنجەسوپىدان - قانجىعالى، توبىقتى. توبىقتىنىڭ ەكى بالاسى: رىسپەتەك، داۋلەتەك (لاقاپ اتى جۋانتاياق - ا. و. ) دەيدى شەجىرەشى.
داۋلەتەكتىڭ ءۇش بالاسى - بايعارا، بايشورا، جيەنشورا. توبىقتىنىڭ ۇلكەن بالاسى رىسپەتەكتەن: مۇساباي، كوكشە، دادان، ق ۇلىق. مۇساباي ءبيدىڭ ەكى بالاسى: تولىمقوجا، ءسۇيىرباس. تولىمقوجانىڭ (لاقاپ اتى - جامان توبىقتى) ەكى بالاسى: بياناي (ودان ناز، نۇركە، بىركە، وجار اتالارى تاراعان) ، شەگىر (ودان ەسبولات، جۇزبەنبەت اتالارى تاراعان) . ءسۇيىرباستىڭ ءۇش بالاسى: ءالى، سارى، قوجابەرگەن. سارىنىڭ بالالارى: مامبەتاي، ۇمبەتاي، مامبەتسوپى جانە كىشىك (كۇشىك) . مامبەتسوپىدان - جۇماعۇل، قوجان. جۇماعۇلدىڭ التى بالاسىنىڭ ءبىرى - ماماي باتىر. كىشىك (كۇشىكتەن) - ساڭمۇرىن، بايىمبەت، انەت، ايتەك. ايتەكتەن - ولجاي، ءبايبورى (باكەڭ) ، قالقامان. ولجايدان - ايدوس (ودان - ىرعىزباي، تورعاي، توپاي، كوتىباق) ، قايدوس (ودان - بوكەنشى، بورساق)، جاندوس (لاقاپ اتى - جىگىتەك) . ولجايدىڭ ءۇش بالاسىنان وربىگەن كوپ ۇرپاقتى ەل «ءۇش ولجاي» دەپ اتاعان. جىگىتەكتەن كەڭگىرباي بي (1735-1825)، ال ايدوستىڭ ىرعىزبايىنان وسكەنباي بي (1778-1850) تۋادى.
1723 - جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە قالىڭ قالماق تۇتقيىلدان شابۋىلداعاندا «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراعان ورتا ءجۇز رۋلارى سىر بويىنان پانا تاپقان- دى. قازاق- قالماق جاۋگەرشىلىگى اياقتالعان سوڭ: «ءبىزدىڭ توبىقتى ورىنبوردىڭ بەرگى جاعىندا وردىڭ (قازىرگى رەسەيدىڭ ورسك قالاسىنىڭ ماڭى - ا. و. ) قارا اعاشىنا بارعان» دەپ جازادى شاكەرىم قاجى. كىشى ءجۇز مەكەندەگەن قيانداعى ورعا توبىقتى زورعا جەتكەن. ءبىراق بۇل جاقتا ورىستىڭ ورنىعىپ، قالا- بەكىنىستەر سالىپ قازاقتى قىسپاققا العانىن كوزى كورگەن ەل باسشىلارى كوشتى اتامەكەن - شىڭعىستاۋعا بۇرادى.
18 - عاسىردىڭ سوڭى - ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ جوڭعارلاردان بوساعان ەرتىس ءوڭىرى مەن شىعىس قازاقستان اۋماعىن ەمىن - ەركىن يەلەنىپ، جاپپاي قونىستانىپ جاتقان كەزى- تۇعىن. ءبىراق شىڭعىس جەرىنە ىلىنگەندە دادان توبىقتىنىڭ ءبيى قارامەندە كەڭگىرباي بيگە بىلاي دەپ سالەم جولداپتى: باسىندا سىردان شىعىپ ورعا كەلدىك، تابان ءتيىپ جۇرە الماي زورعا كەلدىك. قۇل الدىنان قۇرۋلى تالقى دەگەن، بۇل جاققا باققا كەلمەي سورعا كەلدىك. «سورعا كەلدىك» دەگەنى، بۇل اۋماقتى بۇرىن كەلگەن ماتاي، كەرەي، ۋاق، تاراقتى رۋلارى يەلەنىپ، ورنىعىپ العان ەدى.
ەكىنشىدەن، ور، توبىل بويى سياقتى ەرتىس بويىنا دا ورىستىڭ بەكىنىس سالىپ، الدان وراپ العانىن كورىپ، كۇيزەلىسپەن ايتقانى. وسىمەن اعايىنعا سىيىمسىز، كاپىرگە جەم بولماۋدى ويلاعان دادان توبىقتى كوپ ۇزاماي اۋادى. بالقاش كولىنىڭ تەرىسكەيى - توقىراۋىن سۋى بويىنا. ال، كەڭگىرباي بي «مالعا جايلى مەكەنىم» دەپ نە دە بولسا شىڭعىسقا تابان تىرەيدى. كونبەگەن سوڭ قارامەندە وعان كەتەرىندە: «ۇلكەن بوپ سەن قونىس ال، مەن وتاۋ بوپ ءورىس الايىن» دەگەن ەكەن. وردان شىڭعىس وڭىرىنە كوشكەندە توبىقتى جۇرتى نەبارى 200 وتباسى بولىپتى دەگەن دەرەك بار. كوشتى ماماي باتىر باستاپ اكەلەدى، ال، ەلدىڭ باسشىسى ەل- جۇرتى «قابەكەڭ»، «بي اتاڭ» دەپ اسا قۇرمەت تۇتقان جاڭاعى كەڭگىرباي بي ەدى.
ەل بىرلىگىن قاتاڭ تارتىپتە ۇستاپ، سونىمەن بىرگە جەردى كەڭەيتە بەرگەن سوڭ: «جەردى نەگە كەڭەيتە بەرگىڭىز كەلەدى، جەتپەي مە؟ » دەگەن كوبەي بيگە: «كەلەشەك ۇرپاق وسپەي مە، تارلىقتان تالقى كەشپەي مە؟» دەيدى ەكەن بي اتاڭ. ۇرپاق وسپەي مە دەسە دەگەندەي- اق، 1831 -جىلى ءبىر بولىس قانا بولعان توبىقتى ەلى جارتى عاسىرداي ۋاقىت شاماسىندا قارامى ءتورت- بەس بولىسقا جەتىپ، ىرگەلى ەلگە اينالعان. كەڭگىرباي بيدەن سوڭ، بۇكىل توبىقتى باسشىلىعى قۇنانبايدىڭ اكەسى وسكەنباي ءبيدىڭ قولىنا كوشەدى. شاكارىمنىڭ شەجىرە كەستەسىنە شولۋىمىزدىڭ سوڭىندا ەسكە سالار ءبىر جاي - الەمگە ايگىلى «اباي جولى» ەپوپەياسىنا ارقاۋ شىرعالاڭدى وقيعالار مەن قيان- كەسكى تالاس- تارتىستار نەگىزىنەن توبىقتىنىڭ «ءۇش ولجاي» بۇتاعى ىشىندە ءوتتى.
شاكەرىمنىڭ اكەسى قۇدايبەردى (1829-1866) - قۇنانبايدىڭ تۇڭعىشى. قۇنانبايدىڭ ءبىرىنشى بايبىشەسى - نايماننىڭ تەرىستاڭبالى تاراۋىنان شىققان اعاناس ءبيدىڭ قىزى - كۇڭكە (ازان اتى ايبوبەك) ەدى. «قۇنانباي تۋرالى» دەگەن ەستەلىگىندە احات شاكەرىم ۇلى: «وسكەنباي قۇنانبايعا نايمان تابىنىڭ تەرىستاڭبالى رۋىنان شىققان اتاقتى اعاناس ءبيدىڭ قىزى كۇڭكەنى ايتتىرادى» (اباي. - 2004، №1) دەپ جازادى. ءبيدىڭ اتاقونىسى - قالبا جوتاسىنىڭ بوكتەرى، قىزىلسۋ، شار وزەندەرى القابى بولسا كەرەك. شىڭعىستاۋداعى باۋىردان بۇل القاپقا دەيىن، ءسىرا دا 70-80 شاقىرىمنان كەم ەمەس.
بولەك وتاۋ، جەكە شاڭىراق يەسى بولعاندا قۇنانباي بىردە قايىن اتاسى اعاناس بيدىكىنە كەلەدى. ەل اعاسى اعاناس اماندىق- ساۋلىق سۇراپ، قۇنەكەڭنىڭ ەنشىگە 12 جىلقى العانىن ەستىپ: «ساعان بي بار جىلقىسىن بەرىپتى عوي. وسكەنبايدىڭ داۋلەتى ماعان بەلگىلى عوي. مال ۇلكەن ۇيدە بولعانى جاقسى ەمەس پە، سەندە جوق بولسا، ونان الاسىڭ، ال ۇلكەن ۇيدە مال جوق بولسا ول سەنەن الا الا ما؟» دەپتى. ەكى كۇننەن سوڭ قۇنانباي قايتپاق بولىپ جينالعاندا، اعاناس بايبىشەسى مەن باس جىلقىشىسىن شاقىرىپ الىپ: - مىنا قۇنانباي ەنشى الىپ، بولەك وتاۋ شىعىپتى. قازىر ون بەس قۇلىندايتىن بيەسى مەن ءبىر ايعىر ءۇيىرىن جانە كۇڭكە مەن ەكەۋى مىنەتىن ەكى جاقسى اتتى العىزىپ بەرىڭدەر، ايداپ قايتسىن. ەل جايلاۋعا شىققاندا ءجۇز قوي مەن ۇيلەرىن ارتاتىن التى تۇيە الىپ كەتەر، - دەگەن ەكەن.
وسى اڭگىمەدەن اعاناس ءبيدىڭ مالعا بايلىعى، ادىلەتشىل مىنەزى ءھام اسقان مىرزالىعى دا ەلەس بەرسە كەرەك- ءتى. اعاناس ءبيدىڭ قىزى كۇڭكەدەن قۇدايبەردى - جالعىز. كۇڭكە قۇدايبەردى جالعىزسىراماسىن دەپ ۇلجاننىڭ ابايدان سوڭعى بالاسى ىسقاقتى (1847-1900) باۋىرىنا سالىپ، ءوز تاربيەسىندە وسىرەدى. وعان ايەل اپەرىپ، ەنشى بەرىپ شىعارعان دا ءوزى بولادى. ايتا كەتۋ كەرەك، وسىدان سوڭ، ءار شەشەنىڭ بالالارى ارالاسىپ ءوسسىن دەگەندىكتەن بىرەۋىنىڭ بالاسىن بىرەۋى باۋىرىنا سالۋ قۇنانباي اۋلەتىنىڭ بۇلجىماس سالتىنا اينالعان.
جاسىنان تىقىلداعان پىسىق، شيراق ىسقاق 1873-1882 -جىلدار اراسىندا مۇقىر ەلىنە ءۇش سايلاۋ، ياعني جىك سالماي توعىز جىل بولىس بولعان دەگەن ءسوز بار. «ءبىزدىڭ قاجى بالاسىنىڭ ەلدى بيلەگەن- اي دەيتۇعىن داۋرەنى وسى ىسقاقتىڭ بولىس بولىپ وتكىزگەن 9 جىلى» دەيدى تۋراعۇل بەلگىلى ەستەلىگىندە. ىسقاق كۇڭكەنىڭ قولىندا وسكەندىكتەن قۇدايبەردى بالالارىنا كوپ قارايلاسسا كەرەك. احات اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ىسقاقتىڭ بالاسى كاكىتاي، ونىڭ بالاسى ءارحام دا قۇدايبەردى شاڭىراعىن «ءوز ءۇيىم» دەپ ءوتىپتى.
ايتقاندايىن، اباي مەن ىسقاق ءبىر مەزگىلدە ۇيلەنىپ، قۇنانباي ولارعا اقشوقى، اشىسۋ دەگەن ەلسىز قالىڭ قورىقتان بىردەي ەتىپ جەر كەسىپ بەرەدى (اقشوقى سەمەيدەن 120 شاقىرىمداي جەردە. اباي بۇل قىستاۋدى ۇزاق ۋاقىت مەكەندەگەن).
ىسقاقتىڭ كاكىتايى مەن ابايدىڭ ماعاۋياسى تۇيدەي قۇرداس. قىس قىستاۋ، جاز جايلاۋ، كۇز كۇزەۋى قاتارلاس بولعان سوڭ ولار تاي- قۇلىنداي تەبىسىپ، بىرگە وسەدى. كاكىتايدىڭ كەيىننەن ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن باسپاعا ازىرلەۋگە قۇلشىنا كىرىسۋىنىڭ ءبىر ءمانىسى وسى: ونىڭ تاربيەسىن كوپ كورەدى. ال، كۇڭكە مەن ۇلجان اۋىلى اراسى بارىس- كەلىسكە شالعايتۇعىن. كۇڭكە اۋىلى - قاراشوقىدا (بۇل جەر شىڭعىستاۋدىڭ ىشىنەن باستاۋىن الاتىن حان دەگەن وزەننىڭ بويىندا)، ال ۇلجاندىكى - باۋىرداعى جيدەبايداتۇعىن. ەكى اۋىل اراسى 30 شاقىرىمنان استام. ءسويتىپ، قىس بولسا ەكى اۋىلدىڭ ادامدارى ءبىر- بىرىنە ات ءىزىن ءجيى سالا الماعان.
***
قۇنانباي مىرزا 1845 -جىلدىڭ مولشەرىندە باۋىرداعى «ەسكى تام» دەگەن جەردەن مەكتەپ اشىپ، وندا عابيتحان عابدىنازار ۇلى دەگەن تاتار مۇعالىمدى كوپ جىل قولىندا ۇستاعانى ءمالىم. قۇدايبەردى باستاتقان بالالاردىڭ ءبارى ساۋاتىن وسى مەكتەپتە اشىپ، ارابشا وقۋ- جازۋدى مەڭگەرىپ شىعادى.
اكەسى تۋرالى: «اقىرعى جىلدا بۇرىنعىداي اڭعا ءجيى شىقپاي، ۇيدە بولاتىن ۋاقىتتارى كوپ بولدى. تۇرىكشە اڭگىمە كىتاپتاردى وقۋىن قويعان جوق» دەپ ەسىنە الادى شاكەرىمنىڭ ءوزى (وسى دەرەك بىزگە كىتاپ جيناۋ ءھام كىتاپ وقۋ قىر قازاعىنا تاڭسىق نارسە بولماعانىن اڭداتسا كەرەك). ايتىلمىش ءداۋىردىڭ سالتى بويىنشا قۇدايبەردى بىرنەشە ايەل العان. ءبىرىنشى ايەلى - دامەتكەن (ازان اتى - تولەبيكە). ودان ومار، نۇرتازا، شاكە (ازان اتى شاھماردان)، شاكەرىم (ازان اتى - شاھكارىم). ايتا كەتەر جاي، سوڭعى ەكەۋىن شەشەسى: «شاكە» جانە «شاكەرىم» دەپ ەركەلەتكەن. سوندىقتان كەلەشەك عۇلامانى مۇقىم ەل شاكارىم ەمەس، تەك شاكەرىم دەپ اتاعان.
1988 -جىلدارعا دەيىنگى ەستەلىك، جازبالاردىڭ بارىندە دە تەك شاكەرىم دەپ حاتقا تۇسكەن. مىنە وسى سەبەپتى ءبىزدىڭ جازبامىزدا عۇلاما ەسىمىنىڭ بىردە «ءا» - مەن، بىردە «ە» - مەن ۇشىراساتىنىن تاعى ءبىر ەسكەرتەمىز. قۇدايبەردىنىڭ ەكىنشى ايەلى - توبىقتى ماماي باتىردىڭ ءناسىلى بوتانتاي. تولەبيكە كەلىن بوپ تۇسكەن سوڭ ءۇش- ءتورت جىلعا دەيىن بالا كوتەرمەي، سوندىقتان قۇنانباي قۇدايبەردىگە وسى بوتانتايدى ايتتىرىپ، الىپ بەرەدى. بوتانتاي تۇڭعىشى ءامىردى دۇنيەگە اكەلگەندە، ونى تولەبيكە باۋىرىنا سالادى.
«ەكى جىلدان كەيىن، - دەيدى احات اقساقال، - تولەبيكەنىڭ ءوزى دە ەكىقابات بولىپ، ۇل تۋدى، ونىڭ اتى ومار ەدى، ءبىر جاسقا تولماي ءولدى. ونان سوڭ تولەبيكەدەن ءۇش ۇل بولدى - نۇرتازا، شاھماردان، شاكەرىم. بوتانتايدان - جىلقىايدار، ىرىزىقباي. جىلقىايدار ءتورت جاسىندا شەتىنەپ كەتتى».
شاكە (1856-1901) مەن ىرىزىقباي (1866-1919) - بي، بولىس بولىپ ەل جۇمىسىنا ارالاسقان ازاماتتار. بولاشاق اقىنعا انىق ءتالىم بەرگەن كىسىنىڭ ءبىرى بوتانتاي اجە تۇقىمىنا تارتقان وجەت كىسى بوپتى. امەڭگەرلىك جولىمەن الام دەپ اۋرەلەگەن قاينىسى تاڭىربەردىگە كونبەۋى، باسقا دا قاينىلارىن ىقتىرىپ وتىرۋى، كەيىن ەل اعاسى شاكەرىمنىڭ ءوزىن دە ۇرسىپ الاتىن مىنەز- قىلىعى وسىعان دالەل.
«مەنىڭ ءتىلىم ولار تۇگىل تاتەمە دە (تاتەسى - قۇنانباي) ءتيدى، - دەپ ەسىنە الادى ەكەن انا. - تاتەم قارتايعاندا قارعاپ، «بالامدى (بالاسى ءامىر) ءولتىردى وڭباعان شال» دەدىم عوي. سودان تاتەم ولگەن سوڭ، مەنى ارۋاعى اتىپ، كوزىمە اق ءتۇسىپ، كورمەيتىن بولىپ قالدىم. تاتەمنىڭ زيراتىنا بارىپ، قابىرىن قۇشاقتاپ: «كەش، تاتە!» دەپ جىلاپ، توپىراعىنان الىپ كوزىمدى ءسۇرتىپ، سودان كوزىم جازىلىپ، ءبىر كوزىمدە عانا اق قالدى».
قۇدايبەردىنىڭ جانە ءبىر ايەلىنەن - حاكىم (عابدۋلحاكىم). قۇدايبەردى جاسىنان جابىسقان وكپە ناۋقاسىنان ايىعا الماي، 1866 -جىلدىڭ كوكتەمى - مامىر ايىنىڭ باسىندا 37 جاستا دۇنيەدەن وتكەن. وسى رەتتە قازاقستاننىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ساقتالعان قۇنانبايدىڭ مىناداي حات- قاعازى قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى.
وندا: «1866 -جىلى 15 - يۋندە وسى ۋاكىل حاتتى بەرەمىن» دەپ باستالىپ، «زاكون قارايتىن كۇنگە بەك قاجەتتى جۇمىسىم بولىپ قاراي الماعانىم ءۇشىن، بي سايلاردا شار سالار ءۇشىن» دەي كەلە، حات يەسى ءوزىنىڭ شار سالۋ قۇقىعىن كۇشىك توبىقتى ەلىنىڭ ءبيى - سۇلتاناي توقاش ۇلىنا تاپسىرىپ بىلاي دەيدى: «كىمگە سالسا دا رازى بولماقلىعىم ءۇشىن مەن حورۋنجى قۇنانباي وسكەنباي وعلى ءمورىم باستىم» (ق ر وما، 1-قور، 1- تىزبە، 16- ءىس). بۇل حات قۇدايبەردى مەن اباي بيلىكتە تىزە قوسقان 1865-1866 -جىلدارى اكەلەرىنىڭ دە بيلىكتەن قول ۇزبەي، كۇشىك توبىقتى بولىسىنىڭ شتاتتاعى ءبيىنىڭ ءبىرى بولعانىن جەتكىزۋىمەن قۇندى. ال، قۇنەكەڭنىڭ «بەك قاجەتتى جۇمىسىم بولىپ» دەگەن ءسوزى نەنى بىلدىرمەك؟ 15-20- يۋن ارالىعىندا قۇدايبەردىنىڭ قىرىق كۇندىك اسى وتكىزىلگەن، قۇنانباي وسىعان بولا سۇرانعان دەيمىز.
قۇدايبەردى- باكەم جاستاي دۇنيەدەن وتكەندە ارتىندا بالالارى: ۇلكەنى ءامىر 14 جاستا، نۇرتازا 11 جاستا، شاھماردان 9 جاستا، شاھكارىم 7 جاستا، ىرىزىقباي قىرقىنان شىقپاي جەتىم قالدى. ۇلكەن ايەلى تولەبيكە 36 جاسىندا، كىشى ايەلى بوتانتاي 33 جاسىندا جەسىر اتاندى. ءبىر انىعى، كەيىننەن كۇندەس ايەلدەر اپالى- سىڭلىدەي ءبىر شاڭىراقتا تاتۋ عۇمىر كەشكەن ەدى. سوندىقتان شاكارىمنىڭ دە بال داۋرەن بالالىق شاعى ۋايىم- قايعىسىز ءوتىپ، قوس شەشەنىڭ ايالى الاقانىندا اباي سياقتى اردا، «تەلعارا» بوپ وسەدى.
كەمەڭگەردىڭ وسكەن ورتاسى مەن اتا- اناسى تۋرالى جيعان- تەرگەن مالىمەتتەرىمىزدىڭ ءبىر پاراسى وسىلار.
اسان وماروۆ
http://e-history.kz