ورحان پامۋك. اكەمنىڭ شابادانى
مەن ولاردىڭ بەس- التاۋىن «رەتتەپ» ، قازاق وقىرماندارىنا جاقىنداتقاننان كەيىن، ەندى وسىلاردىڭ ىشىنەن ءتىرى جۇرگەندەرىنە، ادەبيەت كوگىنە بەرتىن كوتەرىلگەن جاستاۋىنا كوز سالايىنشى دەپ ءتۇيدىم. سودان نازارىم قازىرگى زامانعى ءىرى تۇرىك جازۋشىلارىنىڭ بىرەگەيى ورحان پامۋككە ءتۇستى.
سونىمەن، ورحان پامۋك...
ول 1952 -جىلى ىستامبۇلدا ارعى تەگى چەركەستەردەن شىققان باي وتباسىندا تۋعان، ونىڭ اكەسى بىلىكتى ينجەنەر بولعان. پامۋك سونداعى امەريكان كوللەدجىندە ءدارىس العان، سونسوڭ اتا- انانىڭ باعىتتاۋىمەن ىستامبۇلداعى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان (اكە-شەشەسى ونىڭ ينجەنەر- قۇرىلىسشى بولعانىن قالاعان)، ءبىراق ول ءۇش جىلدان كەيىن كاسىبي جازۋشى بولۋ ءۇشىن بۇل وقۋ ورىنىن تاستاعان.
ورحان پامۋك 1977 ج. ىستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا ينستيتۋتىن ءتامامدايدى. 1985-1988 جج. اراسىندا ول ا ق ش-تا تۇرعان، كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىندە (نيۋ-يورك) ەڭبەك ەتكەن، ءبىراق كەيىن تۇركياعا ورالعان. 1982-2001 -جىلدار وتباسىلى بولعان، قىزى بار. 2007 -جىلعا دەيىن ىستامبۇلدا تۇرعان، ودان سوڭ تاعى دا نيۋ-يورككە ەميگراتسياعا كەتەدى.
ول بىرنەشە ۇلتتىق جانە حالىقارالىق سىيلىقتاردىڭ يەگەرى، ونىڭ ىشىندە 2006 -جىلى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان.
بۇل كۇندە گوا ارالىندا ۇندىلىك ايەل جازۋشى كيران دەسايمەن تۇرىپ جاتىر، قالامى قولىنان تۇسكەن جوق.
جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى - شىعىس پەن باتىس، يسلام مەن حريستياندىق، داستۇرلىلىك پەن وسى زامان اراسىنداعى قاقتىعىس پەن قاراما- قارسى تۇرۋشىلىق بولىپ تابىلادى.
جازۋشىنىڭ داۋلى ماسەلەلەر بويىنشا وزىندىك باعىت- باعدارى ونى وتانداستارى اراسىندا قاراما- قايشى تۇلعاعا اينالدىرعان. بىرەۋلەر ونىڭ ازاماتتىق قاھارماندىعىنا ىرزاشىلىق بىلدىرسە، ەندى باسقالارى ونى وتانىنىڭ ساتقىنى دەپ ەسەپتەيدى. ال كەرەك بولسا!
مەن ورحان پامۋكتىڭ «مەنىڭ اكەمنىڭ شابادانى» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن نوبەلدىك ءدارىسىن قاداري- حال تارجىمەلەدىم. قابىل العايسىزدار.
****
قايتىس بولارىنان ەكى جىل بۇرىن اكەم ماعان ءوزىنىڭ جازبالارىمەن، ەسكەرتپەلەرىمەن جانە داپتەرلەرىمەن تولتىرىلعان كىشكەنتاي شابادان بەردى. ءارى، ادەتتەگىدەي، مىسقىلدى قالىپتا، مەنىڭ وسىنىڭ ءبارىن وزىنەن سوڭ، ياعني ونىڭ ولىمىنەن كەيىن وقىپ شىققانىمدى قالايتىنىن ايتتى.
- قاراپ شىق، - دەدى ول، شامالى قىسىلعانداي سىڭايدا، - بالكىم وندا الدەبىر قاجەت دۇنيە بوي كورسەتىپ قالار. بالكىم، الدەبىرەۋىن تاڭدارسىڭ دا، باسىپ شىعارارسىڭ.
ءبىز مەنىڭ جۇمىس پاتەرىمدە، كىتاپتارى سىقيعان شكاپتاردىڭ اراسىندا تۇرعانبىز. اكەم ابىرجىعان كۇيدە جان- جاعىنا قاراعىشتاپ، شابادانىن قايدا قويارىن بىلمەي - ادام وزىنە وتە جاقىن، جانعا باتار اۋىر جۇكتەن قۇتىلعىسى كەلگەندە سويتەدى - بولمەدە ءبىراز سەندەلىپ ءجۇردى. ال سونسوڭ ونى ەلەۋسىز بۇرىشقا باپپەن جايعاستىردى. ول مۇنى جۇزەگە اسىرىسىمەن، ءبىز ءبىر ءتۇرلى سابىر تارتىپ، كۇندەلىكتى شارۋالارىمىزعا ورالىپ كەتتىك. ءبىز، ادەتتەگىدەي، ونى- مۇنىنى، تۇركيانىڭ تاۋسىلمايتىن وقىس وزگەرىستەرى ءجايلى، اكەمنىڭ كوبىنە ءساتسىز اياقتالاتىن شارۋالارى تۋراسىندا، ونىسىنا پالەندەي كۇيزەلە قويماي ءسوز ەتىستىك.
اكەم كەتكەننەن كەيىن، مەن شاباداننىڭ اينالاسىندا وعان تيىسپەي بىرنەشە كۇن اينالسوقتاپ جۇرگەنىم ەسىمدە. كىشكەنە قارا تەرى شاباداندى، ونىڭ قۇلىبىن جانە يىلگەن بۇرىشتارىن سوناۋ بالا كەزىمنەن ەسىمدە ساقتاعام- دى. اكەم ونى قىسقا ساپارلارعا شىققاندا، ايتپەسە ۇيدەن جۇمىسقا الدەقانداي اۋىر دۇنيە اپارعاندا ۇستاپ شىعاتىن. مەنىڭ بالعىن كەزىمدە بۇل شاباداندى اشىپ، ساپاردان ورالعان اكەمنىڭ الەكەي- شۇلەكەيلەرىن قوپارىستىرعانىم دا ەسىمدە، - ماعان ءاتىر مەن الىس تا بوتەن ەلدىڭ ءيىسى ۇنايتىن.
بۇل شابادان مەن ءۇشىن وزىندە بۇرىنعىدان، بالالىق ەستەلىكتەردەن كوپ ءجايتتى ساقتاعان تانىس تا تارتىمدى دۇنيە بولاتىن، ال ءبىراق قازىر مەن وعان جاناسا الماي تۇرمىن. نەگە؟ ارينە، ونىڭ ىشىندەگى قۇپيالىلىقتىڭ سالماعىنان.
مەن قازىر بولمەدە ەسىكتى جاۋىپ الىپ، ۇستەل باسىنا وتىرىپ، ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن قالام مەن قاعازدىڭ كومەگىمەن، ياعني ادەبيەتتىڭ ماعىناسىن بىلدىرگىسى كەلەتىن ادامنىڭ نە ىستەيتىندىگى جايلى، بۇل سالماقتىڭ، بۇل اۋىرلىقتىڭ ماعىناسى جايلى وي تولعاعىم كەلدى.
مەن اكەمنىڭ شابادانىنا قايتكەندە جاقىنداپ جانە ونى اشا الماي قويدىم، ءبىراق داپتەرلەردىڭ كەيبىرەۋلەرىن مەن بۇرىندارى كورگەم-دى، ولار ماعان تانىس بولاتىن.
اكەمنىڭ جاس شاعىندا اۋقىمدى كىتاپحاناسى بار ەدى، 1940-شى جىلداردىڭ اياعىنا قاراي ول اقىن بولعىسى كەلدى، تۇرىكشەگە ۆالەريدى اۋدارىپ ءجۇردى، ءبىراق سونسوڭ ول ويىن وزگەرتتى - وقىرماندارى وتە از جۇتاڭ ەلدە اقىن بولعىسى كەلمەدى. اكەمنىڭ اكەسى - مەنىڭ اتام - باي ادام بولعان، اكەمنىڭ بالالىعى مەن جاستىق شاعى ۋايىم-قايعىسىز ءوتتى جانە ول ادەبيەت ءۇشىن، جازۋ ءۇشىن، قاسىرەت شەگىپ، قيىندىق كورگىسى كەلمەدى. مەن ونى تۇسىنەتىنمىن - ول ءومىردى سۇيەتىن.
ارينە، ماعان شاباداندى اشۋعا كەدەرگى بولعاننىڭ باستىسى - ماعان اكەمنىڭ جازبالارىنىڭ ۇناماي قالۋىنان قورقۋىم ەدى. جانە اكەم دە مۇنى تۇسىنەتىن، ءسويتىپ ول ءوزىن شاباداندا ماڭىزدى ەشتەڭە جوقتاي ۇستايتىن. جيىرما بەس جىلعى جازۋشىلىق ءىس- قيمىلدان كەيىن ماعان مۇنى كورۋ وتە كۇيىنىشتى بولاتىن. ءبىراق مەن اكەمە ونىڭ ادەبيەتتى قاجەتتى تۇردە قابىل المايتىندىعى ءۇشىن رەنجىمەيتىنمىن...
مەنىڭ قورقاتىنىم، مەنىڭ مۇلدە بىلگىم كەلمەيتىندىگى - بۇل اكەمنىڭ جاقسى جازۋشى بولاتىندىعىنىڭ ىقتيمالدىلىعى ەدى. مەن اكەمنىڭ شابادانىن تۋرا سوندىقتان اشا المادىم. مەن ءوزىمدى- ءوزىم تۇسىنبەدىم. ەگەر اكەمنىڭ شابادانىنان جارىققا دەگەن سىندارلى كىتاپ شىعاراتىن بولسا، وندا مەنىڭ اكەمدى بىلمەگەندىگىمدى مويىنداۋىما تۋرا كەلەدى. جانە مەن وسىدان قورىقتىم. ويتكەنى مەن، ءتىپتى موسقال تارتقان كەزىمدە ونىڭ مەن ءۇشىن جازۋشى ەمەس، جاي عانا اكە بولىپ قالعانىن قالاپ ەدىم.
مەن ءۇشىن جازۋشى بولۋ شىدامدى تۇردە، جىلدار بويىنا ادامنىڭ ىشك الەمىن ونىڭ «مەندىگىن» ىندەتتىرە ىزدەستىرۋ بولىپ تابىلادى. مەن شىعارماشىلىق جونىندە، كىتاپ جاساۋ ۇدەرىسى جايلى ءسوز قوزعاعاندا، مەن رومانداردى، ولەڭدەردى ايتپەسە ادەبي ءداستۇردى العا تارتپايمىن. مەن كوز الدىما ءوزىن بولمەگە قاماپ، ۇستەلگە وتىراتىن، ءسويتىپ، جاڭا الەم جاساپ، تەرەڭ جالعىزدىققا اسىقپاي شوگەتىن ادامدى ەلەستەتەمىن.
ول ەركەك ايتپەسە ايەل بولۋى كادىك، ولار كومپيۋتەردى پايدالانۋى مۇمكىن، نەمەسە، مەن سياقتى، وتىز جىل بويىنا سيامەن قاعازعا جازۋى دا عاجاپ ەمەس. ول جازۋ ۇدەرىسىندە كوفە ايتپەسە شاي ىشەدى، تەمەكى تارتادى. باز- بازدا، ۇستەل باسىنان تۇرىپ، ول كوشەدە ويناپ جۇرگەن بالالارعا قارايدى، الدە ورايى كەلسە، اعاشتارعا نەمەسە تەرەزە سىرتىنداعى اسەم كورىنىسكە، قاراڭعى قابىرعاعا كوز تويدىرادى.
ول ولەڭدەر، مەن ءتارىزدى پەسالار مەن روماندار جازا الادى، تەك ماڭىزدىسى ول ەمەس. كورگەنىڭدى، وزىڭە ۇڭىلە وتىرىپ تۇيگەندەرىڭدى سوزگە اينالدىرىپ كىتاپ جازۋ دەگەنىڭىز شىدامدى، قايسار جانە باقىتتى تۇرعىداعى ءوزىڭدى ءوزىڭنىڭ تانۋدى بىلدىرەدى. مەن كۇندەر، ايلار مەن جىلداردىڭ ءوتۋ بايىبىنا قاراپ، ۇستەل باسىندا وتىرىپ ىلعي جاڭا دا سونى سوزدەردى باياۋ جازىپ وتىرعانىمدا، ءوزىمنىڭ جاڭا الەم جاسايتىنىمدى ءارى ءوزىمدى ءار تاسىنا تاس قوسىپ كوپىر نەمەسە كۇمبەز تۇرعىزاتىن قۇرىلىسشىداي جاڭا ادامدى اشاتىنىمدى سەزىنەتىنمىن. سوزدەر - بۇلار ءبىزدىڭ قۇرىلىس ماتەريالدارىمىز.
ولارعا قول تيگىزىپ، ولاردىڭ بايلانىسىن بايقاستاپ، ال كەيدە ولاردى تاپ ءبىر ساۋساقتارىمىزبەن ايتپەسە قالامنىڭ ۇشىمەن ەركەلەتكەندەي جانە تارازىلاعانداي بولىپ، ءبىز شىداستىقپەن، ۇكىلى ۇمىتپەن، سوزدەردى ورىن- ورىندارىنا قويىپ بارىپ تىڭ الەمدەر قۇرامىز.
مەن ءۇشىن جازۋشىلىقتىڭ قۇپياسى ونىڭ كوزى قايدان شىعاتىنى بەلگىسىز شابىتتا ەمەس، قاسارىسۋ مەن شىدامدىلىقتا جاتىر.
تۇرىك تىلىندە - «ينەمەن قۇدىق قازعان» دەيتىن تاماشا بەينەلى ءسوز بار، مىنە، ماعان وسىناۋ تەرەڭ عاقليا جازۋشىلار ەڭبەگىنىڭ وزەگىن سۋرەتتەپ تۇرعانداي بولادى دا تۇرادى. ماعان باياعى ەرتەكتەردەگى فارحاتتىڭ ءوزىنىڭ ماحابباتى جولىندا تاۋلاردان تاۋلارعا اسقان شىدامدىلىعى ۇنايدى، ماعان ول تۇسىنىكتى دە. مەن «مەنى قىزىل دەپ اتايدى» دەگەن رومانىمدا جالعىز جىلقىنى ىنتىزارلىقپەن جابىلا سۋرەتكە سالعان پارسى سۋرەتشىلەرىنىڭ بارا- بارا الگى جىلقىنى كوزدەرىن جۇمىپ وتىرىپ- اق سالاتىنداي حالگە جەتكەندىكتەرىن جازعانىمداي، مەن دە ءوز ءومىرىم جايىندا سولاي ايتا الاتىنىما كامىل سەنەمىن.
ءوز ءومىرىڭدى وزگە بىرەۋدىڭ اتىنان اسىقپاي بايانداي ءبىلۋ ءۇشىن جانە بۇل بايانداۋدىڭ الدىلىگىن سەزىنۋ ءۇشىن، مەنىڭ ويلاۋىمشا، جازۋشى وسىناۋ ونەر مەن كاسىپكە ۇزاق جىلدارىن سارپ ەتىپ، الدىمەن ۇمىتكەرلىككە كەنەلۋگە ءتيىستى بولىپ كورىنەدى. كەيبىرەۋلەرگە وتە سيرەك سوعاتىن، ال كەيبىرەۋلەرگە مۇلدە بوي كورسەتپەيتىن شابىت پەرىشتەسى وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتى جانە وپتيميزمدى وتە ۇناتادى جانە جازۋشى ءوزىن سوندايلىق جالعىزىلىك سەزىنگەندە ءارى ول ءوز تالاپتارىنىڭ قۇندىلىعىنا كۇماندانعاندا، ول جاساۋعا ىنتالانعان الەم تۋىندايدى.
وزىنە مەن كۇللى عۇمىرىمدى باعىشتاعان جازۋشىلىق كاسىبى مەنى شىنايى اقيقات ساتتەرىمەن عاجاپ قالدىرادى: مەنى ادام ايتقىسىز باقىتتى ەتكەن ءقايسىبىر بەينەلەر مەن سويلەمدەردى تاپقان ءوزىم ەمەس، كەنەت ماعان جومارتتىقپەن سىيعا تارتقان الدەبىر كۇش سياقتى سەزىم تۋىندايدى.
مەن اكەمنىڭ شابادانىن اشىپ جانە ونىڭ داپتەرلەرىن وقۋعا تايساقتادىم، ويتكەنى مەن بىلەتىنمىن: مەن كورگەن قيىندىقتاردى ول ەشقاشاندا كورمەيدى، ول جالعىزدىقتى جاقتىرمايدى، ول دوستاردىڭ، قاۋىمداردىڭ، ءازىل- ويىنداردىڭ ورتاسىندا، ەل-جۇرتتىڭ كوز الدىندا بولعاندى ۇناتادى.
ءبىراق سونسوڭ مەن ويعا قالدىم: ساياقتىق پەن شىدامدىلىق جايلى مەنىڭ دە وزىمدىك ىرىم- جىرىمدارىم، تىسقارى پىكىرلەرىم بولۋى كادىك. كوپتەگەن سالماقتى جازۋشىلار جاداعاي عانا عۇمىر كەشتى، وتباسىلى بولدى، قوعامدا جارقىراپ ءجۇردى.
ونىڭ ۇستىنە اكەم ءبىزدى تاستاپ كەتتى، ويتكەنى وتباسىلىق تىرشىلىكتىڭ قارادۇرسىندىلىگى ونىڭ دەگبىرىن الدى، سودان پاريجگە كەتىپ، وزگە دە ءبىرقاتار قالامگەرلەر سياقتى ءوز داپتەرلەرىن قيلى وتەلدەردىڭ بولمەلەرىندە جازدى. مەن وسى پاريجدىك داپتەرلەردىڭ شاباداندا جاتقانىن بىلەتىنمىن، ويتكەنى، اكەم، ماعان شاباداندى بەرمەستەن بۇرىن، ءوز تىرشىلىگىنىڭ وسى كەزەڭى جايلى ەندىگى ايتىپ تا قويعان بولاتىن. ول جىلدار تۋرالى مەنىڭ كىشكەنتاي كەزىمدە دە اڭگىمە ەتەتىن، ءبىراق نە اقىن، ءيا جازۋشى بولعىسى كەلەتىندىگى تۋراسىندا ەشقاشاندا جاق اشقان ەمەس.
ول جان-پول سارتردى (اتاقتى فرانسۋز جازۋشىسى، فيلوسوف، پۋبليتسيست، دراماتۋرگ. - اۋد. ) پاريجدىڭ كوشەلەرىنەن ءجيى كورەتىندىگىن ايتاتىن، وقىعان كتاپتارى، كورگەن فيلمدەرى جايلى تولعانا بايانداپ وتىراتىن - ادەتتە ادام ماڭىزدى جاڭالىقتار تۋراسىندا وسىلاي سويلەيتىن.
ارينە مەن، ءوزىمنىڭ جازۋشى بولۋىمدا ۇيدە كوبىنە الەمنىڭ مىقتىلارى جايلى ەمەس، بولمىسقا بەلگىلى جازۋشىلار تۋراسىندا ءجيى سويلەيتىن اكەمنىڭ دە ءتيىستى ۇلەسى بارلىعىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەسپىن. بالكىم، مەن اكەمنىڭ داپتەرلەرىن وقۋعا ءتيىستى بولعان شىعارمىن، ءبىر جاعىنان ءوزىمنىڭ كوپ جاعدايلارعا ونىڭ اۋقىمدى كىتاپحاناسىنا مىندەتتى ەكەنىمدى ايتا كەتكەنىم دە ابزال بولار.
مەن مىنانى ايتا كەتۋگە ءتيىستى بولاتىنمىن: ول بىزبەن تۇرعاندا، كوبىنە - تۋرا مەن سياقتى، بولمەدە جالعىز وتىرىپ، ءوزىنىڭ جازىپ جاتقانىنىڭ ادەبي قۇندىلىعىنا ونشا ءمان بەرمەي- اق كىتاپتار مەن ويلاۋ الەمىنە بويلاۋعا تىرىسقاندىعىن ەسكەرتە كەتۋگە ءتيىستى ەدىم.
ءبىراق مەن، اكەم قالدىرعان شابادانعا مازاسىزدانا قاراپ، مەن تۋرا وسىنى جاساي المايتىندىعىمدى سەزىنەتىنمىن. اكەم كەيدە، كىتاپ شكاپتارى الدىنداعى ديۆانعا جايعاسىپ، كىتاپ نەمەسە جۇرنالدى سىرىپ قويا تۇرىپ، ويلارى مەن ارماندارىنىڭ قويناۋلارىنا ۇزاققا بويلايتىن. ونىڭ ديدارىندا ماعان مۇلدە تانىس ەمەس، ال وزىنە ادەتتەگى، كۇندەلىكتى وتباسىلىق تىرشىلىكتە ازىلدەرمەن، ءتۇيىندى ماسەلەلەرمەن جانە شامالى قاقتىعىستارمەن ءوتىپ جاتاتىن بولمىسقا ساي ەمەس وي تۇنىپ تۇراتىن؛ بۇل ءوزىنىڭ ىشكى الەمىنە قاراي باعىتتالعان كوزقاراس ەدى؛ جانە وسى كوزقاراستان اكەمدى الدەنەنىڭ الاڭداتاتىنىن اڭدايتىنمىن، ءسويتىپ مەن ءوزىم دە ەلەگىزە باستايتىنمىن.
قازىر، ەندى ارادا بىرنەشە جىلدار وتكەننەن كەيىن، مەن بۇل الاڭداۋشىلىقتىڭ - شىعارماشىلىق بولمىستىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى ەكەنىن بىلەمىن. جازۋشى بولۋ ءۇشىن، ادامدا شىدامدىلىق ءھام ەرەن ەڭبەكپەن ونى وزگە جۇرتتان، قوعامنان، كۇندەلىكتى تىرلىكتەن ءوزىن اۋلاق ۇستاپ، ءارى بولمەدە وڭاشالانۋعا مويىنداتتىراتىن كۇش بولۋى قاجەت. ءبىز جاڭا ىشكى الەمدى قۇرۋ ءۇشىن شىدامدىلىق پەن ءۇمىتتى سۇرايمىز.
ءبىراق اۋەلگى شارۋا - بۇل ءبىزدى كىتاپتار تولعان بولمەگە وقشاۋلانۋعا كۇشتەيتىن ىقىلاس. ارينە، كىتاپتاردى راحاتتانا وقىعان، تەك ءوزىنىڭ ىشكى ارىنىڭ عانا داۋىسىن تىڭداپ، وزگەلەرمەن ايتىسقان جانە ءوزىنىڭ ىشكى الەمىن قۇرا بىلگەن، تاپ مۇنداي ازات ءارى تاۋەلسىز جازۋشى، قازىرگى زامانعى ادەبيەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى ميشەل مونتەن (16- عاسىرداعى فرانسۋز فيلوسوفى. - اۋد. ) بولاتىن. مەنىڭ اكەم اسىرەسە مونتەندى قايىرا- قايىرا وقىپ، ماعان دا وقۋىما كەڭەس بەرەتىن.
مەن ونى، مەيلى ول باتىستا بولسا دا، مەيلى شىعىستا بولسا دا قوعامنان قاشقاقتاپ، كىتاپتارى تولعان بولمەدە وقشاۋلانىپ العان جازۋشى ساناتىندا سەزىنگىم كەلەدى. مەن ءۇشىن ناعىز ادەبيەتتىڭ دەگەن باستاماسى - كىتاپتارى تولعان بولمەدە وقشاۋلانعان ادام.
ءبىراق ءبىز بۇل بولمەدە ونشالىقتى وقشاۋ ەمەس سياقتىمىز. اۋەلى بىزگە وزگە ادامداردىڭ وقيعالارى، وزگە ادامداردىڭ كىتاپتارى، ياعني ءبىز ءداستۇر دەپ اتايتىن بولمىس كومەك كورسەتەدى. مەن - ادەبيەت ادامنىڭ ءوزىن- ءوزى ءتۇيسىنۋى ءۇشىن جاساعانىنىڭ ەڭ قۇندىسى ەكەندىگىنە سەنەمىن. قوعام مەن حالىقتار ۇلتتىق ادەبيەتكە قانشالىقتى ماعىنا بەرىپ، ءوز جازۋشىلارىن تىڭداپ، دەن قويسا، ولار دا سونشالىقتى بايىتتى؛ جانە، ءبىز ءبارىمىز بىلەتىندەي، كىتاپتاردى ورتەۋ مەن جازۋشىلاردى قۋعىنعا سالۋ - قاراڭعىلىق پەن ىلاڭدى كەزەڭنىڭ حابارشىسى.
الايدا ادەبيەت ەشقاشاندا تەك ۇلتتىق اۋقىمداعى ماسەلە عانا بولىپ قالعان ەمەس. كىتاپتارىمەن بولمەسىنە وقشاۋلانىپ الىپ، ساپارعا شىعاتىن جازۋشى ادەتتە ادەبيەتتىڭ باستى ەرەجەسىن يگەرەدى: ادەبيەت - ءوز تاريحى جايلى تاپ ءبىر وزگە ادامداردىڭ تاريحىنداي، ال وزگە ادامداردىڭ تاريحتارىن - ءوزىمىزدىڭ تاريحتارداي بايانداي ءبىلۋ دەگەن ءسوز. مۇنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ءبىز تاريحتارمەن جانە وزگە ادامداردىڭ كىتاپتارىمەن سالىنعان سارابدال جولعا شىعامىز.
اكەمدە كەز كەلگەن جازۋشىعا جەتىپ جىعىلارلىقتاي ءبىر جارىم مىڭ تومدىق كىتاپحانا بولاتىن. مەن جيىرما ەكى جاسقا تولعاندا، بالكىم، ونىڭ بارلىق كىتاپتارىن وقىپ شىقپاعان شىعارمىن، ايتسە دە ماعان ءاربىر كىتابى تانىس بولاتىن: سالماقتىسى دا، جەڭىلى دە، كلاسسيكاسى دا، نازار اۋدارۋعا تۇرمايتىنى، وقۋعا مىندەتتىلەرى دە ءوز الدىنا؛ اكەم وتە جوعارى باعا بەرەتىن فرانتسۋز جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى ءوز الدىنا ەرەك تۇراتىن.
مەن كەيدە وسى كىتاپحاناعا الىستان كوز تاستاپ، ءوزىم دە قاشان وسىنداي كىتاپحانا جيناقتاسام ەكەن دەپ ارماندايتىنمىن، ءارى ول بۇدان دا ءتاۋىر بولادى، ءسويتىپ مەن كىتاپتارىمنان ءوز الەمىمدى قۇراتىن بولامىن دەيتىنمىن. مەن اكەمنىڭ كىتاپحاناسىنا الىستان كوز تاستاعاندا، ول ماعان كەيدە عارىشتىڭ تيتتەي عانا سۋرەتى ىسپەتتەس بولىپ كورىنەتىن. ءبىراق، بۇل وعان ءوز بۇرىشىمىزدان، ىستامبۇلدان قارايتىن وزىندىك الەم بولاتىن.
اكەم بۇل كىتاپحانانى شەتەلدىك ساپارلاردان اكەلگەن كىتاپتاردان، پاريجدە نەمەسە امەريكادا ساتىپ العاندارىنان، ىستامبۇلدا 1940-1950- جىلدارى شەتەلدىك تىلدەردەگى كىتاپتاردى ساۋدالايتىن لاپكەلەردەن، ەسكى جانە جاڭا كىتاپ دۇكەندەرىنەن قۇراستىردى، مەن ولاردىڭ ءارقايسىسىن جاقسى بىلەتىنمىن. مەنىڭ الەمىم - بۇل تۇرىكتىك الەمنىڭ، ۇلتتىق الەمنىڭ باتىستاعى قوسىندىسى ىسپەتتەس-تىن.
1970- جىلداردان باستاپ مەن تاباندى تۇردە ءوز كىتاپحانامدى جيناقتاي باستادىم. مەن ءالى جازۋشى بولۋعا تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداعان جوق بولاتىنمىن - ول جونىندە «ىستامبۇل» دەگەن كىتابىمدا جازدىم دا - ءبىراق سۋرەتشى بولمايتىندىعىمدى انىق تۇيسىنسەم دە، مەن ءومىرىمنىڭ ەندى قالاي جالعاسارىن بىلمەدىم. مەندە، ءبىر جاعىنان، بىلۋگە قۇمارلىق، وقۋعا قۇشتارلىق توقتاۋسىز بۋىرقانىپ جاتتى. ال ەكىنشى جاعىنان، ماعان الدەنەنىڭ جەتىسپەيتىنىن، وزگەلەردەي ءومىر سۇرە المايتىندىعىمدى دا سەزىنەتىنمىن.
بۇل سەزىمنىڭ قايسى ءبىر بولىگى ءبىزدىڭ شالعايدا، پروۆينتسيادا تۇراتىندىعىمىزدى ۇعىنۋمەن بايلانىستى ەدى - بۇعان ىستامبۇل كىنالى ەدى، مەن مۇنى اكەمنىڭ كىتاپحاناسىنا قاراپ-اق تۇسىنەتىنمىن. ونىڭ ۇستىنە مەن ولقى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىما تولعاناتىنمىن، ويتكەنى مەن سۋرەتشىلەر ياكي ادەبيەتشىلەر بولسىن، ايتەۋىر ونەر قايراتكەرلەرىنە پالەندەي ىنتىزارلىق تانىتپايتىن ەلدە تۇراتىندىعىمدى جاقسى بىلەتىنمىن. سوندا مەن 1970- جىلدارى اكەمنىڭ ماعان بەرگەن اقشالارىنا ىستامبۇلدىڭ ەسكى كىتاپ لاپكەلەرىندە، مەشىتتەردىڭ اۋلالارىنا ورنىققان كىتاپ دۇڭگىرشەكتەرىنىڭ احۋالى ءوزىم وقۋعا جيناقتالعان كىتاپتارداي اسەر ەتتى.
ال مەنىڭ ءوزىمدى ءوزىمنىڭ سەزىنۋىمە كەلەتىن بولساق، ول كەزدەردەگى مەنىڭ وتكەرگەن باستى سەزىمىم ء«بىزدىڭ الەم ورتالىعىنان قاشىق تۇراتىندىعىمىزدى» تۇيسىنۋدە جاتتى. الەم ورتالىعىنداعىلار ايتارلىقتاي اۋقاتتى جانە تارتىمدى عۇمىر كەشۋدە بولدى، ال مەن كۇللى ىستامبۇلدىقتار جانە تۇركيامەن بىرگە وسىناۋ الەمنەن سىرتقارى جاتتىق. بۇگىندە مەن سول كەزدە بۇل سەزىمدى جەر بەتىندەگى كوپشىلىك ادامدار ءبولىستى دەپ ويلايمىن.
شىن مانىندە مەن الەمدىك ادەبيەت ەمەس، باتىس ادەبيەتى جايىندا ويلادىم، ال ءبىز، تۇرىكتەر، الەمدىك ادەبيەتتەن تىسقارى جاتتىق. بۇل احۋال گۇلدەنۋ ورتالىعى مەنەن وتە الىس جاتقان ادەبيەتكە دە قاتىستى ەدى. ءارى مەنىڭ اكەمنىڭ كىتاپحاناسى بۇل احۋالدى دالەلدەدى دە. ءبىر جاعىنان ءبىزدىڭ وزىندىك الەمىمىز بار بولاتىن.
ونىڭ كوپتەگەن قۇراۋشىلارىن وتە سۇيەتىنمىن، وعان دەگەن ماحابباتتان باس تارتا المايتىن ءوز الەمىمىز، كىتاپتار مەن ىستامبۇل جايلى ادەبيەت تە جانە بىزدىكىنە مۇلدە ۇقساس ەمەس باتىستىق الەمنىڭ كىتاپتارى انداعايلاپ تۇراتىن، ال ول الەمنىڭ مۇنداي ايىرماشىلىعى جانىمىزعا دا باتاتىن، ۇمىتكە دە بولەيتىن...
وقۋ جانە جازۋ - بۇل مەنىڭ بىردەن- ءبىر قاجەت ەتكەنىم، بۇل ماعان ءبىر الەمنەن ءارى تاڭعالارلىق جانە ەش ۇقساستىعى جوق وزگە الەمگە اۋىسۋعا قولعابىس ەتىپ ەدى. مەن كەيىن تۋرا ءوزىم ىستەگەندەي، اكەمنىڭ ءوزى كەشىپ جۇرگەن ومىردەن قاشقاقتاۋ ءۇشىن روماندار وقىعانىن بايقايتىنمىن. نەمەسە كىتاپتار ول كەزدە بىلىمىمىزدەگى الدەبىر ولقىلىقتاردى جويۋ ءۇشىن جۇگىنگەن ەرەكشە دۇنيە بولىپ كورىنەتىن.
بىزگە وقۋ عانا ەمەس، جازۋ دا ىستامبۇلداعى تىرشىلىكتەن ىرگەنى اۋلاق سالىپ جانە باتىستىق تىرشىلىككە ويىسۋعا بەيتانىس كۇش بولاتىن. اكەم ءوز شابادانىندا ساقتالعان داپتەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگىن جازىپ تاستاۋ ءۇشىن پاريجگە بارىپ، وتەلدىڭ نومىرىندە وقشاۋلانىپ الدى، ال سونسوڭ جازعاندارىن قايتادان تۇركياعا الىپ كەلدى.
اكەمنىڭ شابادانىنا قراپ تۇرىپ، مەنى بۇل جايدىڭ دا مازاسىزدانداراتىنىن سەزىندىم. ويتكەنى جيىرما بەس جىل وتكەننەن كەيىن وڭاشا بولمەگە قامالىپ العانىمنان سوڭ، ەندى شىعارماشىلىق بولمىستىڭ قوعامنان، مەملەكەتتەن، حالىقتان جاسىرىن جاسايتىن سىرلاس شارۋا بولۋىنا قارسى بۇلىك شىعاردىم. جانە، بالكىم، مەن تۋرا سوندىقتان اكەمە جازۋشىلىقتى بارىنەن بۇرىن مەن سياقتى قابىلداماعانى ءۇشىن زىلدەنگەن بولارمىن.
ءىس جۇزىندە مەن اكەمە مەنىڭ ءومىر سۇرگەنىمدەي ەمەس، وزىنشە باقىتتى، دوستارىمەن جانە ءوزى ۇناتاتىندارمەن قارسىلاسۋعا تىرمىسپاي- اق كەڭقولتىق تا كوڭىلدى عۇمىر كەشىپ جاتقانىنا اشۋلاناتىنمىن. ءبىراق مەن بىلەتىنمىن: «مەن اشۋلاندىم» دەگەننىڭ ورنىنا «مەن كورە المايتىنمىن» دەي الار ەدىم جانە دە مۇنىڭ ادىلەتتىلەۋ بولاتىنىن سانامنىڭ ۇشپاعىمەن اڭعاراتىنمىن. مەن سوندا وزىمنەن: «باقىت دەگەنىمىز نە؟» دەپ سۇرايتىنمىن. ول - تەرەڭ عۇمىر كەشىپ جاتىرسىڭ دەگەن ويمەن بولمەدە وڭاشالانۋ عانا ما؟ نەمەسە ەلدىڭ ءبارى سەنەتىن جايعا قوسا سەنىپ، تىنىش قانا باز كەشۋ مە؟
الدە باقىت - جۇرتتىڭ بارشاسىنداي تىرلىك ەتۋگە تالاپتانىپ، ءبىراق جاسىرىن الدەنە جازىپ بايقاستاۋ ما؟ تەك بۇل ساۋالدار تىم جاعىمسىزداۋ بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە مەن ءوندىرلى ءومىردىڭ ولشەمى - باقىت دەگەندى قايدان الدىم ءوزى؟ ادامدار قاشاندا وزدەرىن ءومىردىڭ باستى ولشەمى باقىت بولعانداي تۇرعىدا الىپ جۇرگەن. جانە دە بۇل ساۋال باقىت تاقىرىبىن زەرتتەۋگە تۇرارلىق ەتىپ پە ەدى، اقيقات بولسا، الدەبىر قاراما- قارسى جاعدايات بولىپ تابىلماي ما؟ جانە دە، بىزدەن، وتباسىنان ءدايىم اۋلاقتاپ جۇرەتىن اكەمدى قانشالىقتى بىلەتىنىمدەي ءارى تۇسىنەتىنىمدەي، مەن ونى نە الاڭداتىپ جۇرگەنىن اڭعاردىم با؟
مەن اكەمنىڭ شابادانىن، مىنە، تۋرا وسى سەزىمدەردىڭ جەلەۋىمەن اشتىم. مەنىڭ اكەمنىڭ عۇمىرىندا تەك ءوزى قاعاز بەتىنە توگىپ، بەلىمەن كوتەرگەن، مەن بىلمەگەن الدەبىر قۇپياسى بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟ شاباداندى اشقان بەتتە، مەن جول دورباسىنىڭ ءيىسىن ەسىمە ءتۇسىردىم، اكەم كوپ جىلدار بۇرىن ونشا ماڭىز بەرمەي ماعان كورسەتكەن داپتەرلەرىنىڭ ءقايسىبىرى وزىمە تانىس ەكەندىگىن بايقادىم. داپتەرلەردىڭ كوپ بولىگىن بولەكتەپ، پاراقتاعاننان كەيىن، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن ول جاس كەزىندە، ءبىزدى تاستاپ، پاريجگە كەتكەن جىلدارى جازعانىن كوردىم.
ال بۇل ەكى ارادا مەنىڭ اكەمنىڭ مەندەي كەزىندە نە جازعانىن، نە جايىندا ويلانعانىن بىلگىم كەلدى. كوپ ۇزاماي مەن ونداي ەشتەڭە تاپپايتىنىما كوزىم جەتتى. ونىڭ ۇستىنە مەن مازاسىزدانا باستادىم: مەنى داپتەرلەردىڭ بەتتەرىنەن ەستىلگەن اكەمنىڭ داۋىسى ۇرەيلەندىردى. مەن بۇل داۋىس اكەمدىكى ەمەس دەپ ويلادىم. داۋىس ناعىز ءوزى ەمەس، ايتپەسە ول مەن اكەمدەي بىلەتىن ادامدىكىندەي بولماي تۇردى.
مۇندا اكەمنەن بەيتانىس كىسىنى كورەمىن- اۋ دەگەن قورقىنىش بوي جاسىردى: مەن اكەمنەن جازۋشى رەتىندە كوڭىلىم قالادى، وعان وزگە قالامگەرلەردىڭ تىم كۇشتى اسەر ەتكەندىكتەرىن كورەمىن- اۋ دەپ قورعاشتادىم. مەن جازا باستاعانداعى العاشقى ون جىل بارىسىندا بۇل قورقىنىشتى وتە قاتتى سەزىندىم، وعان قارسى تۇرۋ ماعان قيىنعا سوقتى، ءسويتىپ مەن كەيدە جەڭىلىس تاۋىپ، وسى قورقىنىشتىڭ سالماعىنان جازۋدى تاستايمىن دەپ جالتاقتادىم، ءبىر كەزدە، سۋرەتشى بولۋدان باس تارتقانىمدا دا سويتكەن ەدىم.
مەن ەندىگى اشىپ جانە جاپقان شاباداننىڭ مەندەگى وياتقان نەگىزگى ەكى سەزىمى جايلى ايتتىم: ءبىرى - مەن شەت ايماقتىلىق سەزىمىم جانە شىنشىل بولعىم كەلگەن ىنتىزارلىعىم.. . ارينە، مەن بۇل سەزىمدەردى العاش رەت وتكەرىپ وتىرعانىم جوق - مەن ولاردى ۇستەل باسىندا وتىرىپ بارلىق الۋان تۇرلىلىگى مەن تەرەڭنەن كورىنۋىنىڭ سانقيلىلىعىن ءوزىم زەرتتەگەن بولاتىنمىن.
ارينە، مەن مۇنىڭ ءبارىن تالاي رەت، اسىرەسە جاستىق كەزدە، ءارقيلى دارەجەدە - ءبىزدىڭ كادۋەسكى نەمەسە ادەبي بولمىستا بىرگە جۇرەتىن اۋىرلىعى مەن قايعى- قاسىرەتتەرىن تالاي رەت قاتار وتكىزدىم.
ءبىراق مەن بۇل سەزىمدەردى روماندار جازعاندا عانا (ماسەلەن، شەت ايماقتىلىق - پروۆينتسيالدىق سەزىم جايلى «قار» جانە «ىستامبۇل» روماندارى، وزىڭمەن ءوزىڭ قالعىڭ كەلەتىن ۇمتىلىس، ىنتىزارلىقتار تۋراسىندا - «مەنى قىزىل دەپ اتايدى» جانە «قارا كىتاپ» روماندارى جازىلدى) تەرەڭ تۇيسىنە ءبىلدىم.
مەن ءۇشىن جازۋشى بولۋ دەگەن ىشكى اۋرۋدى تالدايدى، ونى ءتۇسىنۋدى جانە بۇل اۋىرۋدى ءبىزدىڭ شىعارماشىلىعىمىز بەن ءبىزدىڭ تۇلعامىزدىڭ اجىراتىلماس بولىگىنە اينالدىرۋ بولىپ تابىلادى.
جازۋشى بولۋ - ەلدىڭ ءبارى بىلەتىن، جاي عانا بىلەتىندىكتەرىن بولجالدامايتىندىق جايلى بايانداۋ دەگەن ءسوز. بۇل بىلىمدەردى ۇعىنۋ، بۇل بىلىمدەردى دامىتۋ جانە ولارمەن ءبولىسۋ مۇمكىندىگى وقىرمانعا دەگەن جاقسى تانىس الەمدە قىدىرىستاۋ ءلاززاتىن اكەلەدى. ءبىز بۇل ءلاززاتتى، ارينە، وزىمىزگە تانىس جاعداياتتاردى قاعاز جۇزىندە بايانداپ بەرە ءبىلۋ ىسكەرلىگىنەن الامىز. بولمەدە جالعىز بەكىنىپ الىپ، جىلدار بويىنا ءوز شەبەرلىگىن ۇشتاپ، ءوز الەمىن جاساعىسى كەلەتىن جازۋشى ادەيى بىلە تۇرا، ايتپەسە بىلمەسە دە ادامدارعا تەرەڭ سەنىم بىلدىرەدى.
مەن ادامدارعا جارالانعىشتىق پەن جان سىرقاتى ءتان ەكەندىگىن بىلگەندىكتەن، ال سوندىقتان ولاردى تۇسىنۋگە بولاتىندىعىنان، سونسوڭ بارلىق ادامداردىڭ ءبىر- بىرلەرىنە ۇقساستىعىنان بۇل سەنىمدى ءدايىم سىناقتا ۇستايتىنمىن. بارلىق ناعىز ادەبيەت ادامداردىڭ ءبىر- بىرلەرىنە ۇقساس ەكەندىگىنە دەگەن اڭعالدىق جانە وپتيميستىك سەنىمگە سۇيەنەدى. ۇزاق جىلدار بويى بەكىنىپ الىپ، جازۋ جازۋمەن بولاتىن پەندە تۋرا وسىنداي ادامزاتقا، كىندىگى جوق الەمگە ۇندەۋ تاستاعىسى كەلەدى.
ءبىراق، اتتەڭ، اكەمنىڭ شابادانى مەن ءبىزدىڭ ىستامبۇلدا وتكىزگەن سۇرەڭسىز تىرلىگىمىز وزەگى جوق، كىندىگى جوق الەمنىڭ ءومىر ءسۇرۋ يدەياسىن بەكەرگە شىعارادى. مەن ءوز كىتاپتارىمدا شەت ايماقتىق وسىناۋ چەحوۆتىق سەزىم جايلى جانە وسى پروۆينسيالدىقتىڭ كولدەنەڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلاتىن ءوزىم مەن ءوزىم بولىپ قالۋعا ۇمتىلىس تۋرالى كوپ باياندادىم.
مەن ادامداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قانالۋشىلىقتىڭ اسىرە كۇشتى سەزىمىمەن تىرلىك كەشەتىنىن جانە وزىنە- ءوزى سەنبەي، قور بولۋدىڭ قورقىنىشىنان تۇنشىعا، تارلىعا ءومىر سۇرەتىنىن مىنا ءوز باسىمنان بىلەتىنمىن. ءيا، كەز كەلگەن ادامنىڭ باستى ۋايىمى ءالى دە بولسا كەدەيشىلىك، اس- ءدام مەن باسپانانىڭ جوقتىعى بولىپ تابىلادى...
الايدا بۇل كۇندە تەلەديدار مەن گازيتتەر وسىناۋ ماسەلەلەر تۋراسىندا جەڭىل- جەلتەڭ عانا ايتىپ جاتادى. ال، بۇگىندە ادەبيەت ءىس جۇزىندە بەينەلەۋگە ءتيىستى جانە باستى پروبلەما بولىپ تابىلاتىن جاعدايات، - ياعني كەرەكسىز، ۇمىتىلعان، قور بولعاننان، اشتىقتا، ءۇيسىز قالعاننان دەگەن قورقىنىش ءوز الدىنا باسقىنشىلىق، قاسكويلىك پەن وشپەندىلىكتى تۋىنداتادى...
مەن بۇل سەزىمدەردى وزىمدە جاسىرىن جاتقان قاراڭعىلىققا ۇڭىلگەن سايىن تۇسىنە الامىن. ءبىز وعاش قالىپتارعا ءتۇسۋدىڭ كۋاگەرى بولىپ جاتامىز: بەيباتىستىق الەمدە كەيدە قورلىققا ۇشىراۋدان قورقۋ سەزىمى قاۋمالايدى. ءارى مەن ءوزىمدى سوندايلىق جەڭىلدىكپەن تەڭەستىرە الاتىن باتىستىق الەمدە، مەملەكەتتەر باز- بازدا وزدەرىنىڭ بولىپ- تولعاندىعىنان، وزدەرىنىڭ قايتا ورلەۋ داۋىرىنە، اعارتۋشىلىق داۋىرىنە جانە قازىرگى زامانعى مادەنيەتكە ورتاقتاستىعىنا دەگەن اسىرا استامشىلىقتان تۋىنداپ بارىپ اقىلسىزدىققا جاقىنداتاتىن ءوزىن- ءوزى ولە ءسۇيىپ، ماردامسۋدى، مەنمەنسۋدى العا تارتاتىنىن بىلەمىن.
ياعني، مەنىڭ اكەم عانا ەمەس، ءبىز ءبارىمىز دە الەمنىڭ كىندىگى بار دەگەن ويعا اسىرە جوعارى ماعىنا بەرەدى ەكەنبىز. ال بۇل ەكى ارادا تۋرا سەنىمنىڭ ءوزى ءبىزدى كىتاپ جازۋعا ۇزاق جىلدارعا وڭاشا بولمەگە قاماپ تاستايدى: بۇل - ءبىزدىڭ جازىپ جاتقانىمىزدى بىردە بولماسا بىردە وقيتىن بولادى، تۇسىنەتىن بولادى دەگەنگە سەنۋ، جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ ءبارى بىردەي دەگەنگە سەنۋ بولىپ تابىلادى. مەن دوستويەۆسكيدىڭ ءوزى وزىندە تۇيسىنگەن باتىسقا دەگەن ماحاببات پەن جەككورۋشىلىك سەزىمىن سان رەت بايقاستاپ كورگەنمىن.
ءبىراق، مەنىڭ ودان ۇيرەنگەنىمنىڭ ەڭ باستىسى جانە مەن ءۇشىن وپتيميزمنىڭ ەڭ باستى قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىنى - بۇل ونىڭ ماحاببات پەن جەككورۋشىلىكتىڭ ارعى قاباعىندا قۇرعان وزگە الەمى.
جازۋشىلاردىڭ بارلىعى بىلەدى: ءبىزدىڭ جىلدار بويعا ۇمىتپەن قۇرىپ جاتقان الەمىمىز، ءتۇپتىڭ تۇبىندە مۇلدە باسقا جەرگە قاراي ىعىسادى. الدىمىزدا تۇرعان ۇستەلدەن ءبىز مۇلدە باسقا الەمگە، ءوزىمىزدىڭ مۇڭىمىز بەن ىزامىزدىڭ ارعى قاباعىنا قاراي وتەمىز. الدە مەنىڭ اكەم مۇنداي الەمگە جەتە المادى ما؟ ۇزاق ساپاردان كەيىن ارەڭ جەتەتىن بۇل الەم، ۇزاق تەڭىز ساپارىنان سوڭ بىزگە ءبىزدىڭ الدىمىزدان باياۋ بوي كورسەتكەن ارال ىسپەتتەس عالاماتتىڭ سەزىمىن سىيلادى. ايتپەسە، بۇل باتىس جيھانكەزدەرى تۇمان سەيىلگەن شاقتا كەمەدە وڭتۇستىكتەن كەلىپ ىستامبۇلدى كورگەندەگى سەزىمدەرىنە ۇقساس بەينە.
ولار ۇمىتپەن جانە بىلۋگە دەگەن ىنتىزارلىقپەن اتتانعان ساياحاتتىڭ سوڭىنا قاراي الدان مەشىتتەرى، مۇنارالارى، ۇيلەرى، كوشەلەرى، قىراتتارى، كوپىرلەرى بار قالانىڭ پايدا بولۋى، باۋراپ اكەتەتىن تىڭ الەمنىڭ تۋىنداۋى استە عالامات ەمەس پە؟ ادامنىڭ الدىنان كەنەت پايدا بولعان وسى الەمدە كورىنگىسى، سونسوڭ كىتاپتىڭ بەتتەرىندە جوعالىپ كەتكىسى كەلەتىن وقىرماندارشا عايىپ بولعىسى كەلەدى. ارينە، ءبىزدى مىنا الەمنەن قول ۇزگەندىك سەزىمى قاجىتقاننان كەيىن جازۋعا وتىرۋعا بەل بايلادىق جانە، و عاجاپ، ءبىز ءوزىمىزدى بۇل سەزىمدەردى ۇمىتۋعا كۇشتەيتىن مۇلدە سونى الەم اشامىز.
مەنىڭ بالالىق كەزىمدە، ايتپەسە جاستىق شاعىمدا سەزىنگەنىمە قاراما- قارسىلىق رەتىندە، ىستامبۇل بۇل كۇندە مەن ءۇشىن الەمنىڭ كىندىگى بولىپ تابىلادى. مەن وندا بۇكىل عۇمىرىمدى دەرلىك وتكىزگەندىكتەن ەمەس، مەن مىنە وتىز ءۇش جىلدان بەرى ونىڭ ادامدارى، كوشەلەرى، يتتەرى، ەمدىك بۇلاق كوزدەرى، وعاش قاھارماندارى، لاپكەلەرى، تانىس بەينەلەرى، شەتەلدىكتەر، قورقىتاتىن كولەڭكەلەرى، كۇندەرى مەن تۇندەرى ءجايلى، ءوزىمدى ولاردىڭ ارقايسىسىمەن تەڭگەرە وتىرىپ بايانداپ كەلە جاتقاندىعىمنان وسىلاي بولدى. كوز الدىما اكەلەتىن وسىناۋ الەم قايسى ءبىر ساتتەن بىلاي وزىندىك تىرشىلىك كەشە باستايدى جانە مەنىڭ تۇراتىن قالامنان گورى، مەنىڭ ەلەستەتۋىمنەن الدەقايدا ناقتى دۇنيەگە اينالادى.
مىنە، سوندا مەن بۇرىندارى سەزىنبەگەن ءوزارا بايلانىستار قۇرا باستاعان سياقتى، ادامدار مەن كوشەلەر، زاتتار مەن عيماراتتار وزىندىك تىرشىلىكپەن ءومىر سۇرە باستاعانداي كورىنەدى، ءارى مەنىڭ ەلەستەتۋىم مەن كىتاپتارىمداعىداي ەمەس، وزدەرىمەن وزدەرى سويلەسكەندەي ەلەس قالدىرادى. ينەمەن قۇدىق قازعانداي، شىدامدىلىقپەن كوز الدىما ەلەستەتكەن بۇل الەم دۇنيەنىڭ بارلىعىنان دا ناقتى بولىپ كورىنەدى.
بالكىم، مەنىڭ اكەم دە بۇكىل ءومىرىن وسى باعىشتاعان جازۋشىلاردىڭ تىرشىلىگىندەگى قۋانىشتى ساتتەردى وتكەرگەن شىعار دەدىم مەن، ونىڭ شابادانىنا قاراپ تۇرىپ. مەن وعان ونىڭ ادەتتەگى - بۇيىرۋشى، تىيىم سالۋشى، جازالاۋشى اكە بولماي، قاشاندا مەنى ەرەكشە سىيلاپ، قاشاندا بار جاعىنان بوستاندىق بەرگەنىنە كامىل ىرزامىن.
وزىمدە اكەمنىڭ جازۋشى بولۋعا تايساقتاعانىنداي سەزىم مۇلدە جوق بولعاندىقتان، مەن ءوزىمنىڭ ەلەستەتۋ كۇشىم ەركىن جۇمىس ىستەيدى دەپ سەندىم جانە اكەم جاس شاعىندا شىن كوڭىلدەن جازۋشى بولا الارمىن دەپ انىق پەيىلمەن ويلاندىم. مەن مەيىرىمدىلىك كورسەتىپ، ونىڭ داپتەرلەرىن وقىپ شىعۋعا ءتيىستى ەدىم، مەن ونىڭ مەيمانحانالاردىڭ بولمەلەرىندە نە جازعانىن ءتيىستى ەدىم.
مەن كوپ كۇندەردەن بەرى شاباداندى اكەم قالدىرعان جەردەن الىپ، وسىنداي وپتيميستىك ويلارمەن اشتىم دا، بۇكىل جىگەرىمدى جيناپ الىپ، ونىڭ قايسى ءبىر داپتەرلەرىن وقىدىم. اكەم نە جازدى ەكەن ءوزى؟ مەن پاريجدىك وتەلدەردىڭ تەرەزەلەرىنەن قاراپ وتىرىپ جازىلعان سۋرەتتەمەلەردى، كەيبىر ولەڭدەردى، توسىن پىكىرلەرى مەن قيالدارىن ەسكە الامىن.. . مەن قازىر ءوزىمدى اۆتوكولىك اپاتىنان كەيىن نە بولعانىن قيىندىقپەن ەسىنە ءتۇسىرىپ جاتقان ادامداي سەزىنەمىن.
بالالىق كەزىمدە، پاپام مەن مامام جانجالدىڭ جيەگىنە جاقىنداپ كەلگەندە وسىلاي بولاتىن - ۇيدە تىلسىم تىنىشتىق ورنايتىن، ال اكەم قاشاندا جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن راديونى قوساتىن، سودان بەرىلگەن ساز بىزگە بولعان جايدى تەزىرەك ۇمىتۋعا جول اشاتىن.
ءسويتىپ، مەن دە مۋزىكا اتقارعان قىزمەتتى ورىنداپ، بىرنەشە ۇنامدى سوزدەر ايتىپ، تاقىرىپتى وزگەرتەيىن! وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، بىزگە، جازۋشىلارعا ەلدىڭ بارىنەن بۇرىن قويعىلارى كەلەتىن ساۋالى مىناداي: ءسىز نەگە جازاسىز؟ مەن ماعان وسىلاي قاجەت بولعاندىقتان جازامىن! مەن وزگەلەر اتقاراتىن جاي جۇمىستى ىستەي المايتىندىقتان جازامىن. مەن ءوزىم جازاتىنداي كىتاپتار پايدا بولۋى ءۇشىن جانە مەن ولاردى وقۋىم ءۇشىن جازامىن.
مەن ويتكەنى بارىڭىزگە، جالپى بار دۇنيەگە وتە اشۋلاناتىندىقتان جازامىن. مەن ماعان بولمەدە ۇزاقتى كۇنگە وتىرۋ جانە جازۋ ۇنايتىندىقتان جازامىن. مەن ماعان قاعازدىڭ، قالامنىڭ جانە سيانىڭ ءيىسى ۇنايتىندىقتان جازامىن. مەن بارىنەن بۇرىن ادەبيەتكە، رومان ونەرىنە كوپ سەنەتىندىكتەن جازامىن. مەن داعدىلانىپ كەتكەندىكتەن جازامىن، بۇل - مەنىڭ ىنتىزارلىعىم. مەن ءوزىمدى ۇمىتىپ كەتەدى دەپ قورىققاننان جازامىن.
مەن ماعان ول اكەلەتىن داڭق پەن ىقىلاستىڭ ۇنايتىندىعىنان جازامىن. مەن ءوزىم جالعىز قالعىم كەلەتىندىكتەن جازامىن. مەن سىزدەردىڭ بارىڭىزگە نەگە وسىنشا اشۋلاناتىنىمدى بالكىم، تۇسىنەتىن شىعارمىن دەگەن ويمەن جازامىن.
مەن وسى روماندى مىنا بەتتەن باستاعان ەكەنمىن، ەندى اياقتاۋ ءۇشىن جازامىن. مەن ەلدىڭ ءبارى مەنەن وسىنى توساتىندىقتان جازامىن. مەن كىتاپحانالاردىڭ ماڭگىلىگىنە بالاشا سەنەمىن جانە مەنىڭ كىتاپتارىم دا سورەلەردە تۇرادى دەپ پايىمدايمىن.
مەن اينالامداعى تىرلىك جانە بارشا الەم ادام سەنبەستەي ادەمى ءارى تارتىمدى بولعاندىقتان جازامىن. مەن ءومىردىڭ اسەمدىگى مەن بايلىعىن سوزبەن بايانداۋ وتە جاعىمدى بولعاندىقتان جازامىن. مەن وقيعالاردى ويلاپ تاۋىپ جانە قولدان جاساۋدىڭ راحاتتىلىعى ءۇشىن جازامىن. مەن تۇسىمدەگىدەي قايدا بارعىڭ كەلسە، سوندا بارا الماي جاتاتىن سەزىمنەن قۇتىلۋ ءۇشىن جازامىن. مەن قالاي بولسا دا باقىتتى بولا الماي جۇرگەندىكتەن جازامىن. مەن باقىتتى بولۋ ءۇشىن جازامىن.
مەنىڭ جۇمىس پاتەرىمدە شابادانىن قالدىرعاننان كەيىن، ءبىر اپتادان سوڭ اكەم تاعى دا ادەتتەگىدەي شوكولادتى كامپيتتەردىڭ قوراپشاسىمەن كەلدى (ول مەنىڭ قىرىق سەگىز جاستا ەكەندىگىمدى ۇمىتىپ قالاتىن) . ادەتتەگىدەي، ءبىز تاعى دا تىرشىلىك، ساياسات جانە وتباسىلىق وسەكتەر جايلى «گاپىلەسە» باستادىق.
ءبىر ساتكە اكەمنىڭ جانارى ول شابادانىن قالدىرعان بۇرىشقا تىرەلدى دە، ول مەنىڭ ونى ول جەردەن العانىمدى ءتۇسىندى. ءبىز ءبىر- بىرىمىزگە قارادىق. ىڭعايسىزداۋ ۇنسىزدىك ورنادى. مەن ونىڭ شابادانىن اشۋعا تىرىسىپ جانە داپتەرلەرىن وقۋعا تالاپتاندىم دەپ ايتا المادىم دا، جانارىمدى تايدىرىپ اكەتتىم. ءبىراق ول ءبارىن دە ءتۇسىندى. ال مەن ونىڭ تۇسىنگەنىن ءتۇسىندىم. ال ول مەنىڭ ونى تۇسىنگەنىمدى ءتۇسىندى.
بۇل ساتتەر قانشالىق از سوزىلسا دا، ولار ورىن الدى. ويتكەنى اكەم وزىنە سەنىمدى، سابىرلى جانە باقىتتى ادام بولاتىن: ول ادەتتەگىدەي جىلدام جىميدى. ءارى قاشانداعىداي، ۇيدەن شىعا بەرە، ول ماعان ءاردايىم ايتاتىن جۇرەكجاردى جانە بيازى سوزدەرىن تاعى دا ايتتى.
مەن ونىڭ سوڭىنان ءدايىم باقىتتى دا بەيعام بەينەسىنە قىزعانا قاراپ تۇردىم. ءبىراق مەن سول كۇنى وزىمدە باقىتتىڭ الدەبىر ۇياتتى سەزىمى ءدىرىل قاعىپ تۇرعانىن اڭعاردىم. بالكىم، مەن تاپ ونداي سابىرلى بولماعان شىعارمىن جانە ول سياقتى باقىتتى ءھام الاڭسىز تىرشلىك كەشپەگەن شىعارمىن، ءبىراق، ءسىز تۇسىنگەن بولارسىز دەپ تۇسىنەمىن - بۇل مويىنداۋ سەزىمى بولاتىن، مەن ونىڭ جازعاندارىن مويىندادىم...
مەن وسى تۇيسىنۋدەن ۇيالدىم. ونىڭ ۇستىنە، اكەم مەنى ەشقاشاندا ەزىپ- جانشىعان ەمەس، ول ماعان ءدايىم بوستاندىق ۇسىنىپ وتىردى. مۇنىڭ ءبارى بىزگە كىتاپتاردىڭ، ادەبيەتتىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزدە سونشالىقتى جەتكىلىكتى بولا بەرمەيتىن باقىتتىلىق پەن ايىپكەرلىك سەزىمدەرى مەن تەرەڭ بايلانىستى ەكەندىگىن ەسىمىزگە سالىپ وتىرۋى ءتيىس.
الايدا، مەنى تەرەڭ ايىپتىلىق سەزىمىنە كوندىگۋگە ءماجبۇر ەتەتىن تاعى دا الدەنە بار. اكەم ماعان ءوز شابادانىن قالدىرماستان جيىرما التى جىل بۇرىن مەن ءبارىن دە تاستاپ، جازۋشى بولۋعا بەل بۋىپ، وڭاشا بولمەگە جاسىرىنىپ الىپ، ءوزىمنىڭ «دجيەۆدەت- بەي جانە ونىڭ ۇلدارى» دەگەن تۇڭعىش رومانىمدى اياقتاپ - ول ءوزىنىڭ پىكىرىن ايتۋى ءۇشىن ءالى باسپادان شىقپاعان كىتابىمنىڭ ماشينكەدە باسىلعان كوشىرمەسىن دىرىلدەگەن قولدارىممەن، ول ماعان ءوز پىكىرىن ءبىلدىرسىن دەپ، اكەمە ۇسىندىم.
اكەمنىڭ قولداۋىن الۋ مەن ءۇشىن ونىڭ اقىلى مەن تالابىنا سەنگەندىگىمنەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار انامداي ەمەس، ونىڭ مەنىڭ جازۋشى بولعانىما قارسى ەمەستىگىمەن دە ماڭىزدى بولاتىن. ول كەزدە اكەم بىزبەن بىرگە تۇرمايتىن. مەن ونىڭ ورالۋىن شىدامسىزدانا كۇتتىم. ول ەكى اپتادان كەيىن كەلگەندە، مەن وعان ەسىك اشۋعا تۇرا جۇگىردىم.
اكەم ەشتەڭە دەگەن جوق، ءبىراق تاپ وسى جەردە مەنى ەرەكشە مەيىرىممەن قۇشاقتاپ العانىنان مەنىڭ تۇسىنگەنىم - كىتابىم وعان وتە ۇناپتى. شامالى ۋاقىتتان سوڭ، ءبىزدى ىڭعايسىزدىق ۇستاماسى بيلەپ الدى، ءبىز كوتەرىڭكى تولعانىس مينوتتەرىندەگىدەي، ۇزاق ءۇنسىز قالدىق. سونسوڭ شامالى تىنىشتالىپ، اڭگىمەلەسە باستاعانىمىزدا، اكەم مەنىڭ العاشقى كىتابىما تولعانا، ىستىق سەزىمىن ءبىلدىرىپ، كەنەت مەن ءبىر كەزدە بۇگىندە وراسان قاستەرلەۋشىلىكپەن قابىلداپ وتىرعان وسىناۋ سىيلىقتارىڭىزدى الاتىنىمدى ايتتى.
ول بىلايشا تەك سەنگەندىگىنەن نەمەسە مەنىڭ كوڭىلىمدى سەرگىتۋ ءۇشىن ەمەس، ول ءوزىنىڭ ۇلىن كوتەرمەلەپ جانە جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن وعان: «سەن تۇبىندە پاشا بولاسىڭ!» دەيتىن قاتارداعى اكە سياقتى مىنەز كورسەتتى. جانە ول كوپتەگەن جىلدار بويىنا مەنى كورگەن سايىن وسى سوزدەرىن ءدايىم قايتالاپ وتىراتىن.
اكەم 2002 -جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قايتىس بولدى.
جانە ءدال بۇگىن، مەنى ماراپاتتاپ جاتقان شۆەتسيا اكادەمياسى مۇشەلەرىنىڭ، قىمباتتى مەيمانداردىڭ اراسىنان مەن ءوز اكەمدى دە وتە كورگىم كەلىپ ەدى.
2006 -جىلعى جەلتوقسان، ستوكگولم مارال حاسەن،
12:12؛ 12.12.12 ج. ءتارجىمالاندى