اڭىزدارعا ارقاۋ بولعان كيەلى ولكە

 استانا. قازاقپارات - سىردىڭ ورتا اعىسىنا كىرەتىن وتىرار ءوڭىرى تۋرالى از ايتىلىپ، از زەرتتەلىپ جۇرگەن جوق. تاريحى تەرەڭنەن باستاۋ الاتىن وتىرار وڭىرىندە وتىرار، وقسىز، قۇيرىقتوبە، كوكماردان، ماردانكۇيىك، التىنتوبە سىندى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرمەن قاتار كوپتەگەن عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە ارقاۋ بولعان ارىستانباب، نايمان اۋليە، قاۋعان اتا، يكرام يشان سىندى تاريحي تۇلعالار بار.

 ەل اراسىندا وسى وڭىردە ءومىر سۇرگەن عۇلاما- عالىمدار مەن اۋليەلەر تۋرالى اڭىز- اڭگىمەلەردەن تۇراتىن مۇرالار كوپتەپ ساقتالعان.

 ءيىسى تۇركى حالقىنا يسلام ءدىنىن تاراتۋدا ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر ارىستانباب تۋرالى ەل اراسىندا اڭىزدىڭ كوپتەگەن نۇسقالارى ساقتالعان. سولاردىڭ ءبىرى - ارىستانبابتىڭ قايتىس بولعاننان كەيىن ول كىسىنى جەرلەۋ بارىسىندا بايلانىستى ايتىلاتىن اڭىز. اڭىزعا سۇيەنسەك، ارىستانباب ومىردەن وتەرىندە ءوزى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دەنەسىن تۇيەگە ارتىپ، باسىن بوس جىبەرۋىن جانە تۇيەسى قاي جەرگە شوكسە، سول جەرگە جەرلەۋىن اماناتتاعان ەكەن. شاكىرتتەرى بابانىڭ اماناتى بويىنشا دەنەسىن اق بۋراعا ارتىپ، ەركىنە جىبەرىپتى دە، سوڭىنان ىلەسىپ وتىرىپتى. اق بۋرا جۇرە- كەلە قازىرگى اۋليەنىڭ كەسەنەسى بوي كوتەرگەن جەرگە كەلىپ شوككەن ەكەن. ارىستانبابتىڭ وسى جەردە جەرلەنگەنىن مۇراجاي قورىندا تۇرعان قولجازبا حيكمەتتەگى مىنا تاراۋلار ناقتىلاي تۇسەدى: قابىرى باراب ەلىندە، قالانىڭ قۇبىلا جاعىندا. مىللەتى اللا جولىندا، بابتار بابى ارىستانباب. مۇندا باراب دەپ كونە فاراب (وتىرار) قالاسى ايتىلىپ تۇر. ارىستانباب كەسەنەسى وسى وتىرار قالاسىنىڭ باتىسىندا، ياعني قۇبىلا جاعىندا 2,5 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان.

 ەل اۋزىندا ارىستانبابتىڭ جەرلەنۋىنە بايلانىستى تاعى ءبىر اڭىز ءتۇرى ساقتالعان. اڭىزعا سۇيەنسەك، بابانىڭ جانازاسىنا سىرداريا بويىن مەكەندەگەن ءيىسى مۇسىلمان بالاسى تۇگەل كەلىپتى. سول ارادا جانازاعا جينالعاندار اراسىندا بابانىڭ سۇيەگىن ءوز جەرىنە اپارىپ جەرلەۋ ءۇشىن تالاس تۋىپتى. اركىم ءوز پىكىرىنىڭ دۇرىستىعىن ايتىپ، داۋ اياعى ۇزاققا سوزىلعان كەزدە ءار ەلدەن كەلگەن اقساقالدار مەن بيلەر اقىلداسا وتىرىپ مىناداي ءپاتۋا جاساپتى. اعاشتان كولەمى مەن سالماعى بىردەي ءۇش تابىت جاساتۋ قاجەت جانە جانازاعا جينالعان قاۋىم بابانىڭ قاي تابىتقا سالىنعانىن بىلمەۋى كەرەك دەپ شەشىپتى. بارلىعى دايىن بولعان كۇنى ءار جەردەن كەلگەن جاماعات ءوز تاڭداۋلارىن جاساپ، تاڭ نامازىن وقىپ بولعان سوڭ وزدەرى تاڭداپ العان تابىتتارىن تۇيەگە ارتىپ، ساپارعا شىعىپتى. سىرداريانىڭ جوعارعى جاعىن مەكەندەيتىن حالىق وزدەرى تاڭداپ العان تابىتتى قازىرگى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا قاراستى بازارقورعان اۋدانىنا اپارىپ جەرلەسە، ەكىنشى تابىت سىردىڭ ورتا اعىسىندا، ياعني قازىرگى ورنىنا جەرلەنىپتى. ءۇشىنشى توپ سىرداريا وزەنىن تومەن بويلاي قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنا اپارىپ جەرلەگەن ەكەن. قازىرگى تاڭدا ارىستانبابتىڭ جەرلەنگەن جەرىنە بايلانىستى ەل اراسىندا كوپتەگەن پىكىرتالاستار تۋىپ جاتقانى شىندىق. الايدا بۇل جەردە باسى انىق نارسە - ارىستانبابتىڭ دەنەسى ناق وسى جەردە قويىلعانى. بۇعان جاۋاپتى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرىنەن تابامىز، سونىمەن قاتار 2004 -جىلى ارىستانباب كەسەنەسىنىڭ كورحاناسىندا جۇرگىزىلگەن كونسەرۆاتسيالىق جۇمىستار بارىسىندا 35 س م تەرەڭدىكتەن ءتورتقۇلاقتى بەيىتتىڭ قالدىعى بولۋى مۇمكىن، Х-ХІІ   ع ع. ءتان قىشتان قالانعان قابىرعا سۇلباسى انىقتالعان بولاتىن.

ءيىسى مۇسىلمان بالاسىن ءبىر- بىرىنە جاقىنداستىرىپ، رۋحاني بايلانىستىرىپ تۇرعان ارىستانباب كەسەنەسىنىڭ سالىنۋ تاريحى دا قىزىق. ەل ىشىندە كورەگەن اتانىپ، قاتال دا ادىلەتتى بيلەۋشى سانالعان ءامىر تەمىر ءوزى باسىپ العان جەرلەرىنە يەلىك ەتۋ ءۇشىن جالاڭ كۇشتىڭ ازدىق ەتەرىن، جەرگىلىكتى حالىققا ءوزىن سىيلاتا ءبىلۋى ءۇشىن ولاردىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەۋدى دە پايدالانعان. وسى ورايدا تۇركى اقىنى، سوپىلىق ءىلىمدى ۋاعىزداۋشى، بارشا مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني ۇستازى، ءدىني قايراتكەر قوجا احمەت ياساۋي جەرلەنگەن جەرگە الىستان كوزگە شالىناتىن كەسەنە سالۋدى جوسپارلاۋدا. وسى ارقىلى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جۇرەگىنە جول تابۋدى ويلايدى. بۇل قادامى ناتيجەسىز بولمادى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن اقساق تەمىردىڭ اتىنا ەندى كورەگەن اتى قوسىلىپ ايتىلاتىن بولىپتى. ءالقيسسا. سونىمەن ءامىر تەمىر كورەگەن قوجا احمەت كەسەنەسىنىڭ قۇرىلىسىن باستاپ تا جىبەرگەنگە ۇقسايدى. الايدا قابىرعالارىن قالاپ بىتىرە بەرگەندە كوك ءتۇستى الىپ وگىز كەسەنەنى قۇلاتىپ كەتىپتى. بۇل جاعداي قايتا- قايتا قايتالانا بەرگەن سوڭ ءامىر تەمىر تەرەڭ ويعا باتىپتى. وسى كەزدە اقساقالدى قاريا كەلىپ، ءبىرىنشى ءياساۋيدىڭ ۇستازى جانە ءپىرى بولعان ارىستانبابتىڭ قاراۋسىز قالعانىن ايتىپتى. تەز اقىلعا كەلگەن ءامىر تەمىر تەز ارادا جولعا جينالىپ، ارىستانباب كەسەنەسىن سالدىرۋعا پارمەن بەرىپتى. وسىدان كەيىن عانا العا قويعان ماقساتى ورىندالىپ، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ كەسەنەسى ويداعىداي اياقتاعان ەكەن. ارىستانباب ءبىرشاما ۋاقىت كونە فاراب ءۋالاياتىنىڭ ورتالىعى بولعان كەدەر (قۇيرىقتوبە) قالاجۇرتىندا ءومىر سۇرگەن دەگەن پىكىر قالىپتاسىپ وتىر. مۇنداي پىكىردىڭ شىعۋىنا نەگىز بولعان فاكتور قۇيرىقتوبە قالاجۇرتىنا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىسى بارىسىندا انىقتالىپ وتىرعان ەڭ كونە مەشىت ورنى بولىپ وتىر. جالپى اۋدانى 36,5ح20,5 مەتردى قۇرايتىن مەشىت قۇرىلىسىنا Х-ХІІ   عاسىرلارعا ءتان قىشتار مەن قام كەسەك پايدالانىلعان.

ءدىني قايراتكەردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنا ساي كەلەتىن مەشىت قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە ارىستانباب تىكەلەي ىقپال ەتكەن جانە وسى مەشىتتە ۋاعىز ايتىپ، جاماعاتپەن بىرگە ناماز وقىعان بولۋى مۇمكىن دەگەن دە پىكىر قالىپتاسىپ وتىر. وتىرار وڭىرىندە وسى ءتارىزدى اڭىزدار مەن اڭگىمەلەرگە ارقاۋ بولعان كيەلى ورىندار كوپتەپ سانالادى. سولاردىڭ ءبىرى بەستوراڭعىل اۋليە. ەل ىشىندە قاراقوڭىر اۋىلىنىڭ سولتۇستىك- شىعىسىنان 17 كم جەردە ورنالاسقان بەستوراڭعىل اۋليەلى جەرى تۋرالى كوپتەگەن اڭىز نۇسقالارى ساقتالعان. ونىڭ ىشىندە ءبىرقاتار اڭىزدار ناقتى ەمەس، كوبىسىنىڭ باس- اياعى تولىق ەمەس، نە بولماسا شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. بۇلاردىڭ قاتارىندا تەك ەكى اڭىز تۋرالى جازۋعا بولادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى: وسى ماڭعا كەلىپ، سۇحبات قۇرعان بەس اۋليە (دۋلىعالى اتا، جىلاعان اتا، قوڭىر اتا، ۇزىن اتا جانە اۋليە اتا) ەسىمىمەن بايلانىستىرىلىپ شىعارىلعان اڭىز. بەس اۋليە كەلىپ، ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنا باتاسىن بەرىپ، دانالىق سوزدەرىن ايتىپ كەتكەن تۇس كەيىننەن توراڭعىلى توعايعا اينالعان ەكەن. قازىرگى تاڭدا سول توعايدىڭ جۇرناعى بولىپ بەس توراڭعىل قالعان بولسا كەرەك. ءبىر اڭىز وسىلاي دەسە، ەكىنشى اڭىز ءشاۋىلدىر، ياعني ءشامىل- دۇرمەن بايلانىستىرادى. بۇل اڭىزدا توراڭعى اعاشىنىڭ بۇل ماڭعا كەلۋىن سۋدان تارىققان ەلگە ارىس وزەنىنەن ارىق قازعان ءشامىلدىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرادى. الىپ دەنەلى ءشامىلدىڭ توراڭعىل اعاشىنان جاسالعان كەتپەن سابى ارىق قازىپ جاتقاندا سىنىپ قالعان ەكەن. ساپتىڭ سىنعان بولىگىن جەرگە شانشي سالعان ءشامىل ارىق قازۋدى ءارى قاراي جالعاستىرا بەرىپتى. ارىس وزەنىنەن قازىلعان ارىقتان ءنار العان اعاش ساباعىنان بەس ءتۇپ توراڭعى ءوسىپ شىققان ەكەن [1, وتىرار ەنتسيكلوپەدياسى // الماتى. «ارىس» باسپاسى. -2005.-131 ب. ].

بەستوراڭعىل اۋليە ماڭىندا ەسكى قورىم ورنالاسقان. وتكەن عاسىردىڭ 1960-65 -جىلدارى وسى ارادا مال قىستاتاتىن قىستاۋ بولعان ەكەن. سول كەزەڭدە ويىن بالاسى بولعان ەل اعالارىنىڭ ايتۋىنشا، تۇنگى ۋاقىتتا بەيىتتەردەن اق ءتۇستى جارىق كورىنەدى ەكەن. بۇدان وزگە جەكەلەگەن كىسىلەرگە ارناپ سالىنعان كەسەنەلەر مەن مەشىتتەر تۋرالى دا ايتا كەتكەنىمىز ءجون ءتارىزدى. بالتاكول اۋىلىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا اۋىلعا جاقىن ورنالاسقان يكرام يشان مەشىتى - بۇگىنگى كۇندە ءوڭىردىڭ كورنەكتى ەسكەرتكىشتەرى قاتارىنان ورىن العان ⅩⅨعاسىر جادىگەرىنىڭ ءبىرى. مەشىت كولەمى 27*13*6,5 س م ءتورتبۇرىشتى قىشتان تۇرعىزىلعان. مەشىت جانىندا كەسەكتەن تۇرعىزىلعان، بىرنەشە قۇجىرالارى، جارتىلاي بۇزىلعان مەدرەسە قالدىقتارى بار. بالتاكول اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، ى. التىنسارين ورتا مەكتەبىنىڭ مۇراجاي جەتەكشىسى، تاريحشى- ولكەتانۋشى باتيحان التايەۆتىڭ ايتۋىنشا، مەشىتتىڭ باستاپقى ورنى سىرداريا وزەنىنە جاقىن ورنالاسقان ەكەن. كوكتەم ماۋسىمىندا سىرداريا وزەنى كەمەرىنەن اسا تاسىپ، مەشىت پەن وسى ماڭايداعى ەلدى مەكەندەردى تۇگەل سۋ باسىپ قالىپتى.

 تۇرعىندار وسىدان كەيىن قونىس اۋدارىپ، قازىرگى بالتاكول اۋىلى ورنالاسقان جەرگە ىرگە تەپكەن كورىنەدى. سونىمەن بىرگە تاريحتا اتى قالعان سوپى مۇحاممەد دانىشپان مەن ەل اۋزىندا قاۋعان اتا اتىمەن بەلگىلى يبراھيم شەيح ءال- قاۋعاني تۋرالى ايتۋعا بولادى. ەل اراسىندا سوپى دانىشپان دەگەن اتپەن تانىمال ءدىني عۇلامانىڭ بولعاندىعىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيتىنى شىندىق. ءابۋ ناسىر ءال- ءفارابيدى دۇنيەگە اكەلگەن زەرنۋك (كەيبىر دەرەكتەردە ۆەسيدج) قالاسىندا تۋعان سوپى مۇحاممەد دانىشپان زەرنۋكي ءياساۋيدىڭ ەكى شاكىرتىنىڭ ءبىرى بولعانعا ۇقسايدى. اڭىزدارعا سۇيەنسەك، ول كىسى 112 -جىل ءومىر ءسۇرىپ، ءۇش مىڭداي شاكىرت تاربيەلەگەن ەكەن. مازارى ارىستانباب كەسەنەسىنىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىنان 800 م جەردە، وتىرار قالاجۇرتىنا باراتىن اسفالت جولدىڭ وڭ جاعىندا ورنالاسقان. وتىرار قالاسىنا كىرەتىن نەگىزگى وڭتۇستىك- باتىس قاقپاسى وسى كىسىنىڭ اتىمەن اتالادى. ال جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا قاۋعان اتا اتىمەن بەلگىلى يبراھيم شەيح ءال- قاۋعانيدىڭ ناقتى قاشان تۋعانى، قاشان قايتىس بولعانى تۋرالى دەرەك جوق. بىزگە جەتكەن دەرەك بويىنشا يبراھيم شەيح ءوز زامانىندا باتىر، سەرى بولعان كىسى ەكەن. سونىمەن بىرگە يسلام ءدىنىن تاراتۋمەن قاتار، استرونوميا عىلىمىمەن دە اينالىسقان ەكەن. اقىلى مەن دانالىعى تاربيەگە، اتى اڭىزعا اينالىپ وتىرعان مۇنداي تۇلعالارىمىز تۋرالى دەرەكتەردى ءالى دە كەزدەستىرۋگە بولادى.

عىلىمى مەن مادەنيەتى قاتار دامىپ، وتىزدان استام فارابيلىك عۇلامالاردى دۇنيەگە اكەلگەن وتىرار وڭىرىنەن ءالى كۇنگە دەيىن تالانتى مەن دارىنىنىڭ ارقاسىندا كوپشىلىككە تانىمال بولىپ وتىرعان عۇلاما- عالىمدار شىعاتىنىنا سەنەيىك.

 ءسابيت پارمەنقۇل، وتىرار مەملەكەتتىك ارحەولوگيالىق قورىق- مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرى

«ەگەمەن قازاقستان»