انتون چەحوۆ. «قاسكۇنەم» - اڭگىمە

استانا. قازاقپارات - سوت تەرگەۋشىسىنىڭ الدىندا ۇستىندە شۇبار كويلەگى، بۇتىندا قىرىق قۇراۋ دامبالى بار ءبىر تەلتيگەن، ەرەسەن ارىق مۇجىق تۇر.

ءوزىنىڭ تۇك قاپتاپ، شەشەك شۇقىرايتقان بۇپ-بۇيرا بەتى مەن سالبىراعان قاپ-قالىڭ قاسىنىڭ استىنان ارەڭ كورىنگەن كوزدەرىندە ءبىر تۇنجىراعان سۇستى سيپات بار. تالايدان تارالماي، ۇيىسىپ قالعان شاشى بورىكتەي بولىپ، تۇرىنە بۇرىنعىدان دا بەتەر، ورمەكشى سىقىلدى سۇستىلىق بەرە تۇسكەندەي. جالاڭ اياق تۇر ءوزى.

- دەنيس گريگوريەۆ! - دەپ باستادى تەرگەۋشى - بەرىرەك كەل دە، مەنىڭ سۇراۋلارىما جاۋاپ بەر. شىلدەنىڭ جەتىسى كۇنى تاڭەرتەڭ تەمىرجول قاراۋىلشىسى يۆان سەمەنوۆ اكينفوۆ

141-شاقىرىمدا جولمەن كەلە جاتىپ، رەلستى شپالعا بەكىتەتىن گايكانى سۋىرىپ الىپ جاتقان جەرىڭدە سەنىڭ ۇستىڭنەن تۇسكەن. سول گايكا مىناۋ، مىنەكي!.. ءوزىڭدى ۇستاعاندا الگى گايكا بويىڭنان تابىلعان. وسىلاي بولىپ پا ەدى؟

- نەمەنە؟

- اكينفوۆتىڭ ايتقانىنداي، ءبارى وسىلاي بولىپ پا ەدى؟

- بىلەمىن، بولعان.

- جاقسى، ال ەندى گايكانى نە ءۇشىن سۋىردىڭ؟

- نەمەنە؟

- سەن ءوزىڭ «نەمەنەڭدى» قويا تۇر دا، سۇراققا جاۋاپ بەر: گايكانى نە ءۇشىن سۋىردىڭ؟

- ەگەر ءزارۋ بولماسام، سۋىرماس تا ەدىم، - دەيدى دەنيس قىرىلداپ، توبەگە كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويىپ.

- بۇل گايكانىڭ ساعان نە كەرەگى بولىپ ەدى؟

- گايكا ما؟ گايكادان ءبىز سالداۋىر جاسايمىز...

- ءبىزىڭ كىم؟

- ءبىز ءوزىمىز، حالىق... ياعني كليموۆ مۇجىقتارى.

- بەرى قارا، ىنىشەك، سەن ءوزىڭ ءوپ- وتىرىك ەسۋاس بولعانسىعانىڭدى قويىپ، ءجون سويلە. بۇل ارادا سالداۋىر دەپ جالعان ايتاتىن تۇگى دە جوق!

- ءومىرى جالعان ايتپاعان باسىم، وسى جەردە ايتپاقپىن با... - دەپ مىڭگىرلەيدى دەنيس، كوزىن جىپىلىقتاتىپ. سالداۋىرسىز بولا قويا ما، اسىل تەكتىم-اۋ؟ شانىشقىنى نەمەسە قۇرتتى قارماققا تۇيرەيتىن بولساڭ، وندا ول، سۋ تۇبىنە سالداۋىرسىز باتا قويا ما؟ وتىرىك ايتپاقپىن... - دەپ دەنيس مىرس ەتىپ قويادى - ەگەر سۋ بەتىندە قالقىپ جۇرەتىن بولسا، شانىشقىڭنان شايتان دا شىقپايدى! الابۇعا، شورتان، نالىمدەر ىلعي سۋ تۇبىنە كەتەدى، ال ەندى جازاتايىم سۋ بەتىنە شىعا قالعانى بولسا عانا ۇستاسا كەرەك، ءبىراق وندا دا نەكەن-ساياق عانا...

- سەن ءوزىڭ شيليشپەردى ماعان نەسىنە ايتىپ تۇرسىڭ؟

- نەمەنە؟ ويباي-اۋ، ءوزىڭىز سۇراپ وتىرعان جوقسىز با؟ ءبىزدىڭ مىرزالار دا وسىلاي اۋلايدى. بالانىڭ ەڭ قورىنىڭ ءوزى سالداۋىرسىز بالىق اۋلامايدى. ارينە، قايسى ءبىر بىلمەيتىن ادام بولسا، ول ەندى بالىق اۋلاۋعا سالداۋىرسىز دا شىعا بەرەدى. اقىماققا زاڭ جازىلماعان.

- ءسويتىپ سەن مىنا گايكانى سالداۋىر جاساۋ ءۇشىن اعىتىپ الدىم دەيسىڭ عوي؟

- ەندى قايتپەكشى عوي دەيسىز؟ اسىق قىپ اتىپ ويناۋ ءۇشىن ەمەس قوي!

- دەگەنمەن، سالداۋىرعا قورعاسىن، وق... شەگە - مەگەنى الا سالۋىڭا دا بولاتىن ەدى عوي...

- قورعاسىندى جولدان تاۋىپ الا المايسىڭ، ساتىپ الۋ كەرەك، ال شەگە جارامايدى. گايكادان ابزالى جوق... ءارى اۋىر، ءارى تەسىگى دە بار.

- ءوپ-وتىرىك اقىماق بولا قالۋىن! تاپ ءبىر كۇنى كەشە عانا تۋىپ نەمەسە اسپاننان تۇسە قالعان ادام سىقىلدى. وسى اعىتىپ العانىڭنىڭ نەگە اپارىپ ۇرىندىراتىنىن سەن ءوزىڭ شىنىمەن- اق تۇسىنبەي تۇرمىسىڭ، ماڭگى-اۋ! جازاتايىم قاراۋىلشى كورمەي قالسا، پويىز رەلستەن تايىپ، جۇرت قىرىلاتىن ەدى عوي! جۇرتتى قىراتىن ەدىڭ عوي!

- قۇداي ساقتاسىن، اسىل تەكتىم! نەگە قىرايىن؟ سونشالىقتى ءبىزدى شوقىندىرىلماعان نەمەسە جاۋىز دەيمىسىز؟ قۇدايعا شۇكىر، جاسارىمىزدى جاسادىق، اياۋلى مىرزام، كىسى ولتىرمەك بىلاي تۇرسىن، باسىما ونداي وي، ءتىپتى، كەلىپ كورگەن ەمەس... اۋليە - امبيەلەر جار بولىپ، كەشىرە گور وزدەرىن... و نە دەگەنىڭىز!

- ال ەندى، سەنىڭشە پويىز نەلىكتەن قۇلايدى دەپ ويلايسىڭ؟ ەكى- ءۇش گايكاسىن اعىتىپ الا قويشى، قۇلادى دەگەن سول انەكي!

- ە، قويىڭىزشى! گايكانى كۇللى قىستاعىمىزبەن نەشە جىلدان بەرى سۋىرىپ كەلسەك تە، قۇداي ساقتاعان ەدى، ال ەندى اياق استىنان قۇلاپ... جۇرتتى قىرۋ... الدا- جالدا رەلستى سۋىرىپ اكەتىپ نەمەسە سول جولعا كولدەنەڭ ءبىر بورەنە قويا قويساڭ، وندا پويىزدى، بالكي، اۋدارىپ تاستاعان بولار ەدى، ال ەندى... تفۋ! گايكا!

- ويباي-اۋ، رەلستىڭ شپالعا گايكامەن بەكىتىلەتىنىن تۇسىنسەڭىزشى!

- ونى ءبىز تۇسىنەمىز... ويتكەنى، ءبارىن بىردەي سۋىرمايمىز عوي... قالدىرامىز... اقىلعا سالماي ىستەمەيمىز... تۇسىنەمىز...

دەنيس ەسىنەيدى دە، اۋزىن شوقىندىرىپ قويادى.

- وسى ارادا بىلتىر پويىز رەلستەن تايىپ كەتكەن ەدى، - دەيدى تەرگەۋشى. - تۇسىنىكتى بولدى ەندى، نەلىكتەن...

- نە دەيسىز؟

- بىلتىر پويىزدىڭ رەلستەن نەلىكتەن تايعاندىعى ەندى تۇسىنىكتى بولدى، دەيمىن... ءتۇسىنىپ وتىرمىن!

- تۇسىنەرلىكتەي ءبىلىمدى دە ادامدارسىز عوي سىزدەر، مارحاباتىمىز... كىمگە ۇعىم بەرگەنىن ءتاڭىرىم ءوزى بىلگەن عوي... نەنىڭ قالاي بولعانىن ءسىز مىنەكي، اق - قاراسىن ايىرىپ وتىرسىز، ال ەندى، قاراۋىلشى دەگەن باياعى سول ءبىر ءميعۇلا مۇجىق ەمەس پە، جاعادان الدى دا، دىرىلداتىپ سۇيرەي جونەلدى... اق - قاراسىن ايىرىپ، سودان سوڭ سۇيرەسەشى! مۇجىق بولعان سوڭ، اقىلى دا مۇجىقتىكى بولادى - داعى... سول سىقىلدى، اسىل تەكتىم، مەنى ءوزى اۋىز بەن كوكىرەككە ەكى دۇركىن قونجيتقانىن دا جازىپ قويىڭىز.

- سەنىڭ ءۇيىڭدى تىنتكەن كەزدە تاعى دا ءبىر گايكا تابىلعان بولاتىن... ونى قاي جەردە، قاشان اعىتىپ الىپ ءجۇرسىڭ؟

- ءسىز الگى قىزىل ساندىقتىڭ استىندا جاتقان گايكانى ايتامىسىز؟

- قاي جەردە جاتقانىن قايدام، ايتەۋىر تاۋىپ الدىق. ونى قاشان اعىتىپ الىپ ءجۇرسىڭ؟

- ونى مەن اعىتقانىم جوق، ونى ماعان قىلي سەمەننىڭ بالاسى يگناشقا بەرگەن بولاتىن. مەن الگى ساندىقتىڭ استىنداعىنى ايتىپ تۇرمىن، ال ەندى انا، اۋلاداعى شانادا جاتقاندى ميتروفان ەكەۋمىز اعىتىپ العان بولاتىنبىز.

- قاي ميتروفان ەكەۋىڭ؟

- پەتروۆ ميتروفان ەكەۋمىز... ەستىمەپ پە ەدىڭىز؟ اۋ جاساپ، مىرزالارعا ساتىپ جۇرەدى ءوزى. قىرۋار گايكا كەرەك وعان. اۋ باس سايىن ون-وننان ساناي بەرىڭىز...

- بەرى قارا. جازالاۋ جايىنداعى زاڭدار جيناعىنىڭ 1081 تارماعى بىلاي دەيدى: تەمىرجولعا قاساقانا كەلتىرگەن ءاربىر زيانى ءۇشىن، ەگەر دە ول سول جولمەن كەلە جاتقان كولىكتى ءقاۋىپ- قاتەرگە ۇرىندىرارلىقتاي بولىپ ءارى سونىڭ سالدارىنان بالە- قازا تۋاتىنىن ايىپتى ادام بىلگەن بولسا... ءتۇسىنىپ تۇرمىسىڭ؟ ءبىلدىڭ عوي! بۇل اعىتۋدىڭ نەگە اپارىپ ۇرىندىراتىنىن سەنىڭ بىلمەۋىڭ مۇمكىن ەمەس... وندا وعان ازاپتى - اۋىر جۇمىسقا جەر اۋدارۋ جازاسى كەسىلەدى.

- ءسىز، ارينە، جەتىگىرەك بىلەسىز... ءبىز بولساق، قاراڭعى جۇرتپىز عوي... ءبىز نە ۇعا قويامىز؟

- ءبارىن دە ۇعاسىڭ سەن! سەن انشەيىن قاساقانا ىستەپ، وتىرىك ايتىپ تۇرسىڭ!

- نەگە وتىرىك ايتايىن! نانباساڭىز، قىستاقتاعى جۇرتتان سۇراڭىز ءوزىڭىز... سالداۋىرسىز، شاباق بالىقتىڭ ساداقاسىنا تۇرمايتىن، تەك ۋكلەيكانى عانا ۇستايدى، ءتىپتى ونىڭ ءوزى دە سالداۋىرسىز قولىڭا تۇسە قويمايدى.

- شيليشپەر تۋرالى تاعى دا ايتا ءتۇسشى!- دەپ تەرگەۋشى جىميىپ قويادى.

- بىزدە شيليشپەر وسپەيدى... قارماقتىڭ باۋىن سۋ بەتىنە سالداۋىرسىز قالقىمامەن قويا بەرەمىز، سۇگەن كەلگەنمەن، ءبىراق ول دا نەكەن- ساياق قانا...

- قوي، ءۇنىڭدى ءوشىر...

تىم-تىرىس بولا قالادى. دەنيس سالماعىن ءبىر اياعىنان ءبىر اياعىنا اۋىستىرىپ قويىپ، جاسىل شۇعا جابىلعان ۇستەلگە قارايدى دا، قارسى الدىنان شۇعا ەمەس، بەينەبىر كۇندى كورىپ تۇرعانداي، كوزىن قاتتى جىپىلىقتاتا بەرەدى. تەرگەۋشى سۋماڭداتىپ جازىپ وتىر.

- جۇرە بەرەيىن بە؟ - دەپ سۇرايدى دەنيس، ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن.

- جوق. مەن سەنى تۇتقىنعا الىپ، تۇرمەگە جونەلتۋگە ءتيىسپىن.

دەنيس كوزىن جىپىلىقتاتقانىن قويا قويدى دا، قالىڭ قاستارىن كەرىڭكىرەپ، چينوۆنيككە سىر تارتا قارايدى.

- ياعني، قالايشا تۇرمەگە؟ اسىل تەكتىم؟ مەنىڭ مۇرشام جوق، جارمەڭكەگە بارۋىم كەرەك ەدى، مايىما ەگوردان ءۇش سوم الماقشى ەدىم...

- ءوشىر ءۇنىڭدى، بوگەمە.

- تۇرمەگە... جازعان جازىعىم بولسا، بارار ەدىم- اۋ، ال ەندى ءبۇيتىپ... ءماسساعان... نە جازىعىم ءۇشىن. ۇرلىق تا قىلعان جوق سىقىلدىمىن، توبەلەسكەم دە جوق... ال ەندى، الدا- جالدا سالىق بورىشىنا ءدۇدامالدانساڭىز، اسىل تەكتىم، وندا ستاروستانىڭ ايتقانى وتىرىك ەكەندىگىن، مۇنى، ءتىپتى، انت ءىشىپ... ءبىز ءوزىمىز ءۇش اعايىندىمىز: كۋزما گريگوريەۆ، ەگور گريگوريەۆ جانە ءوزىم، دەنيس گريگوريەۆ...

- سەن مەنى بوگەي بەردىڭ... ءاي، سەمەن! - دەيدى تەرگەۋشى داۋىستاپ. - اكەتىڭدەرشى مىنانى!

- ءبىز ءوزىمىز ءۇش اعايىندىمىز، - دەپ مىڭگىرلەيدى دەنيس، ءوزىن سويداۋىلداي ەكى سولدات ورتاعا الىپ، كامەرادان اكەتىپ بارا جاتقان كەزدە. - ءىنىسى اعاسى ءۇشىن جاۋاپتى ەمەس... كۋزما تولەمەسە، دەنيس، سەن كەلىپ جاۋاپ بەرە عوي... سۋديالار! اتتەڭ يماندى بولعىر، بايباتشا - گەنەرال مارقۇم ءولىپ كەتتى عوي، ايتپەگەندە، سەن سىقىلدى سۋديالارعا كورسەتەر ەدى، بالەم... سوتتاساڭ بەكەرگە ەمەس، ءبىلىپ سوتتا... ءتىپتى، دۇرە سوقساڭ دا، ار-ۇياتقا قاراپ ادالىنا جىعىپ سوق...

1885

اۋدارعان ج. ىسماعۇلوۆ