قۇنانباي قاجى قويعىزعان اي بەلگىسى تابىلدى
ۇيگە بەيتانىس ءبىر ازامات تەلەفون شالىپ: «التىبايەۆ قاليبەكسىز بە؟ زايسانعا العاشقى مەشىت سالعان ناعاشىم بەكشەنتايەۆ تۇحفاتوللا قاجى (تۇقپي) تۋرالى جازعان ەكەنسىز، كىتابىڭىزدان وقىدىق. سول كىسىنىڭ قىزى مەنىڭ انام ەسەنبايەۆا فاتيما توقسانعا تاياپ قالدى. «اكەم سالعان مەشىتتى ءبىر كورسەم» دەپ ارمانداي بەرگەن سوڭ الىپ كەلدىم. قاراعاندى وبلىسى، قارقارالى اۋدانى، اباي اۋىلدىق وكرۋگىندەگى اباي اۋىلىنان كەلىپ تۇرمىن. 17 - ماۋسىم كۇنى ساعات 14 تە زايسان قالاسىنداعى ورتالىق مەشىتتىڭ قاتىمحاناسىندا ورازا ايتتىڭ سوڭعى كۇنى عوي، ارۋاقتارعا قۇران وقىتامىز، سوعان قاتىسىڭىز» ، - دەپ ءوتىندى.
جالپىلاي ايتقاندا، تۇحفاتوللا قاجى زايسان وڭىرىندە حالىققا ءبىلىم بەرۋ جولىندا كوپ ەڭبەكتەنگەن ادام. ۇلدارعا، قىزدارعا ارنالعان مەدرەسە عيماراتتارىن سالعىزعان. وسى كەزدەرى قىزدارعا ارنالعان عيماراتقا ماي مەكەمەسى قونىستانسا، ۇلدارعا ارنالعان عيماراتتى «ونەر» مەكتەبى، مەشىتىن اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمى پايدالانىپ وتىر. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا باردىم. جيىنى ونشاقتى ادام، باستاپ كەلگەن اباي مەشىتىنىڭ يمامى، قاجى ۆاليەۆ ابدۋلحاق ۇلى ءابدۋل باري دەگەن ازامات ەكەن. بايقاعانىم، بارلىعى اللا تاعالا ءدىنىمىزدى كۇشەيتۋ ءۇشىن جىبەرگەن اتاقتى مازھابتاردىڭ ءبىرى - يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ جولىن بەرىك ۇستانعاندار. ءابدۋل باري اڭگىمەلەسە كەلە، ارعى اتالارى قۇنانباي قاجىمەن قۇداندالى بولعانىن، ياعني قۇنانباي وعان ءتۇپ ناعاشى ەكەنىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، اللانىڭ قالاۋىمەن 1851 -جىلى قارقارالىعا سالعىزعان مەشىتكە قويىلعان يسلام ءدىنىنىڭ بەلگىسى ايدى قولىنا ءتۇسىرىپ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان اباي مەشىتىنە قويعانىن ايتتى. ۇلى ابايدىڭ: «توبىقتىنى ەل قىلىپ، باسىن جيىپ قۇراپتى. مەككەدە ۋاقىپ ءۇي سالىپ، پاتەر قىپ، جاققان شىراقتى» ، - دەگەنى («بەرمەگەن قۇلعا، قايتەسىڭ» ) بار ەمەس پە. نەمەسە شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ: «قارقارالىداعى مەشىت سول كىسىنىڭ سالعىزىپ، قۇدايى قىلعان مەشىتى. ونداعى قازاقتار نوعاي مولدالارىمەن تالاس شىعارىپ - بۇل قازاق مەشىتى، قازاقتان مولدا، يمام قويامىز دەپ داۋرىقتى. قازاق شىن جىگەرلى بولسا، بالالارىن وقىتىپ جاقسى عالىم قىپ، سونان سوڭ يمام قويسايشى. قاجىنىڭ قويعان مولداسى نوعاي حاسەن» ، - دەگەنىن الىڭىز («تۇركى، قىرعىز، قازاق ءحام حاندار شەجىرەسىنەن» ) .
قۇنانباي قاجىنىڭ مۇسىلمانشىلىق جولدى قاتتى ۇستاپ، يسلام ءدىنىن حالىق اراسىندا تاراتۋدا اتقارعان ۇلى ەڭبەكتەرىنەن حابارىم بار مەنى دالا دانىشپانى قۇنانباي قاجىنىڭ وسىدان 157 -جىل بۇرىن سالعىزعان مەشىتكە قويىلعان اي تۋرالى اڭگىمە قالاي ەلەڭ ەتكىزبەسىن. اباي مەشىتىنىڭ يمامى ابدۋل ءباريدىڭ تىلىمەن ايتقاندا، 1940 -جىلدارى كەڭەس داۋىرىندەگى بەلسەندىلەر قارقارالىداعى اعا سۇلتان قۇنانباي سالعىزعان مەشىتتىڭ مۇناراسىن قۇلاتقاندا، مەشىت كۇمبەزىنىڭ ۇشار باسىنداعى يسلامنىڭ بەلگىسى - جارتى اي بەينەسىن قاسيەتتى ءدىنىمىزدىڭ ءبىر جاناشىرى بۇلدىرمەي ۇزاق جىل ساقتاعان. ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن، 1991 -جىلى قۇنانباي قاجى مەشىتى قايتادان اللاعا قۇلشىلىق ەتەتىن عيبادات ورنى بولادى. وسى كەزدە ازىرگە بىزگە بەلگىسىز كەيىپكەردىڭ ۇرپاقتارى جارتى ايدى قايتادان مەشىتكە اكەپ بەرەدى. 2009 -جىلى قارقارالىداعى مەشىت ءۇيى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلەدى. زامان تالابىنا ساي جاڭادان اي ورناتىلادى. مۇنى ەستىگەن قارقارالىدان 150 شاقىرىم جەردەگى اباي مەشىتىنىڭ يمامى ابدۋل باري ماشينا جالداپ بارىپ، ايدى ءوز مەشىتىنە اكەپ ورناتادى.
يمامنىڭ ايتۋى بويىنشا، اي مەن ونىڭ ورناتىلعان سابى اعاشتان جاسالىپ، جەزبەن قاپتالعان. ەرەكشە شەبەرلىكپەن جاسالىنعان دۇنيە ەكەن. مەن قارقارالى اۋداندىق ورتالىق مەشىتىنىڭ يمامى اسقار قاجى قۋات ۇلىمەن سويلەسىپ، اباي مەشىتىنىڭ يمامى ۆاليەۆ ابدۋلحاق ۇلى ابدۋل باري قاجىمەن بولعان اڭگىمەنى باياندادىم. ول كىسى دە ءابدۋل باري قاجىنىڭ ءسوزىن بەكىتتى. ياعني 1851 -جىلى قارقارالىعا اعا سۇلتان قۇنانباي سالعىزعان مەشىتكە قويىلعان اي تابىلىپ، بۇلىنبەي بىزگە جەتتى دەپ سانايىق. يسلام ءدىنى ءۇشىن دە، تاريح ءۇشىن دە قىمباتتى قازىنانى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىن كۇن دە الىس ەمەس.
قاليبەك التىباەۆ، ابايتانۋشى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى شىعىس قازاقستان وبلىسى، زايسان قالاسى
«ەگەمەن قازاقستان»