قۇنانباي قاجى نەگە تاسادا قالىپ قويدى؟ - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
ادەتتەگىدەي «قازاقپارات» ح ا ا وقىرماندار نازارىنا ەلىمىزدىڭ ايماقتارىنداعى وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ ۇسىنادى.
«الماتىدا قازاقتار ونسىز دا از...» - «سىر بويى» گازەتى
«سىر بويى» گازەتىندە جۋرناليست ءجۇماتالي ءابدىراماننىڭ شاعىن ەستەلىگى جارىق كورىپتى. جۋرناليست ول جىلدارى «ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەندەرگە مەملەكەتتىك كوميسسيا ءار وبلىسقا، اۋدانعا جولداما بەرىلەتىنىن، ونىڭ مەرزىمىن وتەپ كەلمەيىنشە ىزىنەن قالمايتىنىن» ەسكە الادى.
«سونداي كوميسسيانىڭ كەزەگى بىزگە دە كەلىپ، ماحانبەت دەگەن كۋرستاسىمىزعا بايلانىستى داۋ شىقتى. ونىڭ جۇبايى وقۋدى ءبىر جىل بۇرىن ءبىتىرىپ، الماتىدا قىزمەتكە قالعان ەدى. كوميسسياداعىلار «سەنى الماتىدا قالدىرا المايمىز، باسقا وبلىسقا، اۋدانعا بارۋىڭ كەرەك دەپ» وتىرىپ الدى. شىرىلداعان وعان «سەندەردى استانادا قالۋعا دايىنداعان جوقپىز، شالعاي اۋداندارعا بارۋلارىڭ كەرەك» دەگەن ورتالىق كوميتەت پەن باسپا كوميتەتىنىڭ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وكىلدەرى، دەكاناتتاعىلار دا ءمىز باقپادى. جولداسىمىزدىڭ جانى قىسىلدى. بۇل اڭگىمە كوپشىلىككە جاقپاعان بولۋ كەرەك، ءبىر كەزدە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى ورىس ءبولىمىنىڭ دەكانى مارات بارمانقۇلوۆ: - الماتىدا قازاقتار ونسىز دا از، قالسىن - دەدى ورىسشا قويىپ قالعانداي».
وسىلايشا كوميسسيا بەدەلدى دەكاننىڭ سوزىنە قارسى داۋ ايتا الماي، ماكەڭنىڭ تاعدىرى شەشىلەدى.
«ماسكەۋدىڭ تۇلەگى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور مارات بارمانقۇلوۆ شىن مانىندە وقىمىستى، قازاق زيالىسى ەدى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ وزىندە ستۋدەنتتەرمەن عانا قازاقى قالا بولىپ كورىنەتىن الماتىنى ولار كوكىرەك كوزىمەن بىلەدى ەكەن عوي» دەپ جازادى اۆتور.
توقسانداعى عالىمنىڭ ايتارى بار - «Оn'tu'stіk Qazaqstan» گازەتى
«Оn'tu'stіk Qazaqstan» گازەتى جاسى توقسانعا تاقاعان وقىرمان قۋانىش كەرىمبەكوۆ اقساقالدىڭ بازىناسىنا ورىن بەرىپتى. توقسان جاستاعى اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ كانديداتى ماسەلەنى توتەسىنەن قويىپ، راديودا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى بويىنشا جۇرگىزىلەتىن حابارلارعا كوڭىلى تولا بەرمەيتىنىن ايتىپتى. وسى سالادا ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ەتكەن عالىم اقساقال ايتار ۇسىنىس- پىكىرلەرى دە بار ەكەنىن جەتكىزگەن. عالىم ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستانعا شەتەلدەن اسىل تۇقىمدى مال اكەلىنەتىنىنە قارسى ەكەن. ايتۋىنشا، شىنداپ كىرىسسە، جەرگىلىكتى ءىرىقارانى جاقسى سەمىرتۋگە بولادى.
«قازىر كەيبىر شارۋالارمەن اڭگىمەلەسە قالساڭ جەمشوپتىڭ جوقتىعىن، قىمباتتىعىن ايتىپ جىلايدى. سوندا عىلىم قايدا؟ ءداستۇرلى تاسىلدەردى نەگە ەنگىزبەيدى؟ كاسىپكەرلەردى قولداۋ قورلارى تەك نەسيە الۋدى عانا ايتادى. ال، ونى دامىتۋ جولدارى، وسىنداي تاسىلدەردى ەنگىزۋدى الدەقاشان ەستەن شىعارعان. بيلىك پەن شارۋانىڭ اراسىندا بايلانىس جوق» دەيدى اقساقال.
اقساقال اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا 3 نەگىزگى ماسەلەدەن جاڭىلىسپاۋ قاجەتتىگىن ايتادى. ونىڭ ءبىرى جەر بولسا، ەكىنشىسى - ەگىننىڭ ءتۇرى، ودان سوڭ - تۇسەتىن تابىسىڭ.
«ءبىرىنشى ماسەلە ءونىم ەمەس، جەر بولۋى كەرەك. «جەردىڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىراتىن مۇمكىندىك جوق، مينەرالدى تىڭايتقىشتار بەرىلمەيدى، جەكەدەن ساتىپ الساق قىمبات» دەپ شاعىمدانادى شارۋالاردىڭ كوپشىلىگى. مينەرالدى تىڭايتقىشتار، ياعني ازوت، كاليي، فوسفور جەردىڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىرمايدى. جەردى قۇنارلى ەتەتىن - اۋىسپالى تاناپ. وسى جۇيەگە كوشكەندە عانا ءبىزدىڭ ءونىمىمىز مول بولادى» دەپ ويىن قورىتتى قاريا.
ايتپاقشى قۋانىش اقساقال زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ گەرمانيانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندارىمەن بىرلەسىپ كاسىپورىن اشقان ەكەن. ول مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلىپ جاتقان قولداۋدى، مۇمكىندىكتى شارۋالاردىڭ دۇرىس پايدالانا الماي وتىرعانىنا دا رەنىش بىلدىرەدى.
اق نەكەگە ءاتۇستى قارامايىق - «اراي» گازەتى
جامبىل وبلىسى جاستارىنىڭ گازەتى قوعامداعى نەكەنىڭ ورنى، ءمانى تۋرالى ماقالا جاريالاعان ەكەن. وندا قازاق حالقىنىڭ نەكەگە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ كەلگەنى ايتىلىپ، الايدا سوڭعى جىلدارى نەكەگە دە نەمقۇرايدى قارايتىنداردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپتى. بۇل رەتتە اۆتور ءوزىن ءدىندار سانايتىن كەيبىرەۋلەردىڭ تەرىس اعىمنىڭ جەتەگىمەن كوڭىلى قالاعان ايەلمەن ۋاقىتشا نەكەلەسىپ، تەزدەتىپ تالاق ايتۋدى ۇردىسكە اينالدىرا باستاعانىن جازادى. سوسىن دىنگە بەت بۇرىپ جۇرگەن ءبىر تانىس قىزىنىڭ باسىنداعى وقيعانى دا العا تارتادى. الگى وقيعاعا قاتىستى مەشىتتەگى يمامنىڭ دا، پسيحولوگ ماماننىڭ دا پىكىرىن كەلتىرەدى. ەكەۋى دە الگىندەي ءدىندارسىماق ەركەكتىڭ ارەكەتىن قۇپتامايدى، كەرىسىنشە ونىڭ جات اعىممەن «اۋىرعانىن» ءدوپ باسىپ ايتادى.
«يسلامنىڭ ءتۇپ- تەرەڭىنە ۇڭىلەر بولساق، قىز بالاعا، اناعا دەگەن قۇرمەت، نەكەگە جاۋاپتىلىققا بايلانىستى دالەلدەر جەتەرلىك. ءبىزدىڭ دانا حالقىمىزدىڭ دا سالت- ساناسىندا «قىز جۇرگەن جەرگە قۇت قونادى» ، «اناڭدى مەككەگە ءۇش رەت ارقالاپ بارساڭ دا اق ءسۇتىن اقتاي المايسىڭ» دەگەن تۇسىنىك- پايىم بار. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا قولداناتىن داستۇرلەرى يسلامنىڭ يگىلىكتەرىمەن تامىرلاس. قورىتا ايتقاندا، سەرتتەسىپ قوسىلعان زايىبىنا جەڭىل كوزقاراسپەن تالاق ايتىپ، باسقامەن نەكەلەسىپ جۇرە بەرۋ ءدىنىمىزدىڭ شاريعاتىنا دا، حالقىمىزدىڭ مەنتاليتەتىنە دە قايشى» دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپتى مامان.
جاس گەولوگتار 150-160 ميلليون جىل بۇرىنعى يحتەوزاۆردىڭ سۇيەگىن قازىپ الدى - «ورال ءوڭىرى» گازەتى
«ورال ءوڭىرى» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، بىلتىر زەلەنوۆ اۋدانىنىڭ جاس تۋريستەر ستانساسىنىڭ پەدوگوگى ولگا سۋبوتينا مەن «جاس گەولوگ» ۇيىرمەسىنىڭ مۇشەلەرى اۋداننىڭ كراسنوۆ وكرۋگىنە قاراستى شۋچكين اۋىلى ماڭىنان وسىدان 150-160 ميلليون جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن يحتەوزاۆردىڭ سۇيەكتەرىن تاپقان.
«جاس تۋريستەردىڭ كۇشىمەن ەجەلگى بالىقتىڭ ءبىراز بولىگى قازىلىپ، زەرتتەلگەن ەدى. ۇزىندىعى شامامەن 5-6 مەتر بولاتىن يحتەوزاۆردىڭ جەر استىندا قالعان بولىگى جۋىردا قازىلىپ الىندى. بەس كۇن بويى گەولوگيا جانە مينەرولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ۆ. ەفيموۆ باستاعان توپ شۋچكين اۋىلى ماڭىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ەكسپەديتسيا قۇرامىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرمەتتى گەولوگى گ. ياكيمەنكو، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى س. رامازانوۆ، وبلىستىق ب ج ت ج ە و- نىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ن. عاتاۋوۆ، زەلەنوۆ اۋداندىق جاس تۋريستەر ستانساسىنىڭ «جاس گەولوگ» ۇيىرمەسىنىڭ وقۋشىلارى جانە قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ پەداگوگتارى بولدى»، دەپ جازادى گازەت.
جازۋىنشا، تولىعىمەن الىنعان يحتەوزاۆردىڭ سۇيەكتەرى رەسەيدىڭ ۋليانوۆ وبلىسىنداعى ۋندورى قالاسىنا جونەلتىلگەن. ول جەردە تولىق زەرتتەلگەن سوڭ ەلىمىزگە قايتارىلاتىن بولادى.
قۇنانباي قاجى قالاي تاسادا قالىپ قويدى؟ - «ديدار» گازەتى
جاقىندا سەمەي قالاسىندا پرەزيدەنتتىڭ قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ورتالىق ساراپتاما كەڭەسىنىڭ كوشپەلى ءماجىلىسى ءوتىپتى. وندا «رۋحاني» جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ وبلىستا، ونىڭ ىشىندە جوعارى وقۋ ورىندارىندا ورىندالۋ بارىسى تالقىلانعان ەكەن.
«ديدار» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، وندا ءبىراز ۇسىنىستار ايتىلىپتى. ماسەلەن، قاتىسۋشى عالىمداردىڭ ءبىرى الاشتانۋ ماسەلەسىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ قاجەتتىگى تۋرالى ناقتى ۇسىنىستار مەن پىكىر ءبىلدىردى.
سوسىن استانادان «اباي» ينستيتۋتىن اشۋ جانە «اباي» جۋرنالىن جوعارى دەڭگەيدە شىعارۋ تۋرالى ءسوز بولعان. ال جارىسسوزگە قاتىسقان پروفەسسور اراپ ەسپەنبەتوۆ ابايدى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزى ەتىپ الۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىپ، بۇل رەتتە وسى ۋاقىتقا دەيىن ونىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ ەڭبەگى دۇرىس باعالانباي، نازاردان تىس قالىپ وتىرعاندىعىنا سىن- پىكىر بىلدىرگەن ەكەن.
«حالىقارالىق دارەجەدە اباي برەندكە اينالۋى كەرەك دەيسىزدەر بۇل وتە دۇرىس، ءبىراق، اباي بار دا، ونىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ بار ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ قيىن بوپ تۇر بۇل زاماندا. قازاقستاننىڭ كيەلى جەرىنىڭ جاعرافياسى دەگەنگە قۇنانبايدىڭ مەكەنى، قورىمى كىرمەي قالۋى دەگەن نە سۇمدىق؟! بۇنى كىم ۇسىنباعان سىزدەرگە، قالالىق اكىمدىك پە، وبلىستىق پا، نەگە نازاردان تىس قالىپ وتىر. وسىنى نازارعا الساڭىزدار» دەپتى پروفەسسور.
بالكونىندا بودەنە باققان... - «اقتوبە» گازەتى
«اقتوبە» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، ىرعىزدىق گۇلشات بولەكبايەۆا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءداستۇرلى ەمەس تۇرىنە جاتاتىن كاسىپتىڭ تىزگىنىن ۇستاپتى. ول ءبىر قويدىڭ اقشاسىنا ساتىپ العان 25 بودەنەنىڭ بالاپانىن ءوز ءۇيىنىڭ بالكونىندا وسىرگەن ەكەن.
«كوكتەمدە ءبىر قويدىڭ اقشاسىنا 25 بودەنەنىڭ بالاپانىن ساتىپ الدىم. كۇن سالقىن كەزدە بودەنە بالاپاندارىن ءۇيىمنىڭ بالكونىندا ۇستاپ باقتىم. الداعى ۋاقىتتا قۇس تۇراتىن ورىن قاجەت. كۇن سالقىنداعان كەزدە ولارعا جىلى جەر كەرەك. بودەنەگە پالەندەي كۇتىم قاجەت ەمەس، ءبىراق بۇل قۇستارعا جايلى ءارى جىلى جەردىڭ بولعانى دۇرىس. قازىر مەن سەكىلدى بيزنەس باستاۋشىلار ءۇشىن مەملەكەتتەن بەرىلىپ جاتقان جەڭىلدىكتەر كوپ. بولاشاقتا وسىنداي مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزەتىنىمە سەنىمدىمىن»، دەپتى كاسىپكەر.
ايتا كەتەرلىگى، قازىر بودەنەنىڭ ءبىر جۇمىرتقاسى 50 تەڭگەگە باعالانادى ەكەن. ال الپىستى القىمداعان كاسىپكەر ازىرگە اۋدان بويىنشا بودەنە ءوسىرىپ وتىرعان جالعىز ادام ەكەن.
پولشانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى ۇلتى - تاتار، رۋى - ءۇيسىن - «ورتالىق قازاقستان» گازەتى
«1939 -جىلعا دەيىن پولشادا «ۇلان» اسكەري جاساعى قىزمەت ەتتى. تىكەلەي كورولگە عانا باعىناتىن اسكەريلەردىڭ تەگى - تاتار. XV عاسىردا ازيادان قونىس اۋدارعان كوشپەندىلەردى ەۋروپالىقتار وسىلاي اتاپ كەتكەن. بۇعان وزدەرى دە قارسى كەلمەيدى. 397 -جىلى ءامىر تەمىر اسكەرىنەن ويسىراي جەڭىلگەن توقتامىس حان سوڭىنا ەرگەن ساربازدارىمەن ۆيلنو، نوۆوگرۋدكا، ليدى، برەست جانە مينسك ماڭىنا قونىستانادى. ءوز جەرىنە كومەك سۇراي كەلگەن كوشپەندىلەردى كنياز ۆيتوۆتا قۇشاق جايىپ قارسى الىپ، جەر بەرگەن. ماقساتى - جاۋىنگەر حالىقتى قالقان ەتىپ، جاۋلارىنان قورعانۋ. سولاي بولدى دا. ليتۆا مەن پولشا جەرىن مەكەندەگەن كوشپەندىلەر نەگىزگى اسكەردىڭ باستاۋ كوزىنە اينالدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن ەلدىڭ تىنىشتىعىن كۇزەتىپ كەلدى. بەرتىندە اسكەري قۇرىلىم رەتىندە تاريح ساحناسىنان كەتكەنىمەن، ىقپالىن جوعالتپاعانى بايقالادى. ەلدەگى جوعارى لاۋازىمدى اسكەري گەنەرالدارى مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ كوپشىلىگى سول تاتارلاردىڭ ۇرپاعى» دەپ جازادى «ورتالىق قازاقستان» گازەتى.
سوسىن پولشانىڭ قازاقستانداعى جانە قىرعىزستانداعى ەلشىسى سەليم حازبيەۆيچتىڭ دە ۇلتى - تاتار، رۋى - ءۇيسىن ەكەنىن كورسەتىپتى گازەت.
«ال، ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز. پولشاداعى ات توبەلىندەي تاتارلار نايمان، ارعىن، جالايىر، قوڭىرات جانە ءۇيسىن دەگەن بەس تايپادان قۇرالادى. بۇل ناعىز قازاق تايپالارى. ياعني، تاتار اتانعانداردىڭ تەگى قازاق»...
اردى قايدا قويامىز؟ ...- «قوستاناي تاڭى» گازەتى
«قوستاناي تاڭى» گازەتىنىڭ ءداستۇرلى باس رەداكتور باعانىندا جانۇزاق ايازبەكوۆتىڭ الەۋمەتتىك جەلى تۋرالى جازباسى جاريالانعان. باس رەداكتوردىڭ جازۋىنشا، بۇگىندە قازاقستاندا 8,6 ميلليون ادام الەۋمەتتىك جەلىلەردى كۇندەلىكتى پايدالانادى ەكەن. اۆتور الەۋمەتتىك جەلىنىڭ زاماناۋي يگىلىكتەرىن تىزبەكتەپ، سوڭىنان ونىڭ قوعامعا اسەرىنە توقتالادى.
«اۋەلى يمەنە، يناباتتى سويلەپ كەلگەن قازاعىمىز قازىر الەۋمەتتىك جەلى الاڭىندا ايىلدى جيۋدى ۇمىتتى. نەبىر وسەك- اياڭ، بالە- جالا، قوقان- لوققى، كۇندەۋ- مىنەۋ سەكىلدى بۇرىن- سوڭدى ەتەك الماعان ەسسىزدىككە بارۋدا. ءتىپتى، بارىپ- كورىپ كەلگەن كىسىدەي ساياساتتىڭ دا سويىلىن وڭدى- سولدى سىلتەيتىندەر كوبەيدى. تۇپكى مانىنە بارماستان «ويباي، قارا قىتاي قاپتايتىن بولدى»، «ويباي، رەسەيدىڭ قولتىعىنا كىرىپ الدىق»، «اناۋ انانىڭ توقالى، اناۋ مىناۋدىڭ قۇداسى، نەگە تايراڭداماسىن» دەگەن گۋ- گۋ، زۋ- زۋ. شىنى كەرەك، ادەپسىز، يباسىز، يمانسىز قىلىقتار، جانىڭ اۋىرادى» دەپ جازادى باس رەداكتور.
جازۋىنشا، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ سالدارىنان قازىر قازاقتىڭ ەڭ ءبىر قاستەرلى دە قۇندىلارى قۇنسىز قالىپ بارادى.
«كەيدە وسى الەۋمەتتىك جەلى اللا تاعالانىڭ قازاققا جىبەرگەن سىناعى ما دەرسىڭ. قۋ دۇنيەنىڭ قىزىق- راحاتىن كورەمىز دەپ جانىمىزدى جانتالاسا قايدا قويارىمىزدى بىلمەي جۇرگەندە، ال اردى، ۇياتتى قايدا قويامىز، سوندا؟..» دەپ جازادى باس رەداكتور.
ساداقادا «ساندىق اشۋ» - سالت پا، الدە... - «اتىراۋ» گازەتى
«اتىراۋ» گازەتى قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنداعى ءارقيلى سالت- داستۇرگە توقتالا كەلە، الاقانداي اتىراۋدىڭ وزىندە توي- ساداقادا ءجون- جورالعىنىڭ ءارتۇرلى ەكەنىن جازادى. اۆتور جىلىوي اۋدانىندا جانازادا بولىپ، سونداعى ءبىر جورالعىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىن جازىپتى.
«كەنەت ورتاعا سۋ جاڭا ساندىق اكەلىندى دە، قاقپاعى اشىلدى. قاراسام، ءىشى تولى كويلەك- كونشەك، ماتا، كاجەكەي، كامزول، باسقا تارتاتىن شارحات، جىبەك ورامالدار.. .شىنىمەن تۇككە تۇسىنبەگەن مەن جانىمداعىلاردان: «بۇل نە؟» - دەپ سۇرادىم. سويتسەم، بۇل جىلىويلىقتاردىڭ ومىرىنە جاڭادان ەنە باستاعان «ساندىق اشۋ» اتتى جاڭا سالت ەكەن. بۇرىن ءبىز ۇزاتىلا كەلگەن قىز - جاڭا ءتۇسىپ جاتقان كەلىننىڭ عانا ساندىعىن اشاتىنىن كورىپ جۇرسەك، ەندى و دۇنيەگە اتتانىپ بارا جاتقان اقجاۋلىقتىڭ ارتىندا قالعان ايەل زاتىنا ارناعان ساندىعىن اشقانعا كۋا بولدىق».
بۇل رەتتە اۆتور بۇرىندارى قازاق تەك تويدا عانا شاشىلاتىن بولسا، ەندى «جۇرت ءسويتىپ جاتىر عوي» دەپ ساداقانى دا سانگە اينالدىرىپ جىبەرگەنىنە اشىنادى. قارالى ۇيدە «ساندىق اشۋدىڭ»، مۇنشا ىسىراپشىلدىقتىڭ قاجەتى نە دەگەن سۇراقتى العا تارتادى. ايتپاقشى ونداعى ۇلكەندەردەن سۇراسا، ولار دا مۇنداي جورالعىنىڭ سوڭعى جىلدارى وسىنداي پايدا بولعانىن ايتىپتى، ءتىپتى ۇلكەن اجەلەردىڭ ءوزى ءبىر- ءبىر ساندىعىن دايىنداپ وتىرعانىن جەتكىزىپتى. قازالى ۇيدە ساندىق ساتىپ الىپ، ونىڭ ءىشىن جاڭا كيىمگە تولتىرۋ قايدان كەلدى ەكەن؟ «ەستىمەگەن ەلدە كوپ» دەگەن وسى دا شىعار.
