بەكبولات تىلەۋحان: قازاقتان بۇرىن دومبىرا پايدا بولعان
مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن قازاقستاندا ۇلتتىق دومبىرا كۇنى بەلگىلەندى. ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپابىمىزدىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەتىن بۇل مەرەكەنى ەنگىزۋگە ەلىمىزدىڭ زيالى وكىلدەرى ۇسىنىس جاساپ، ونى ق ر پرەزيدەنتىنىڭ اكىمشىلىگى قولداعان بولاتىن. سونىمەن جىل سايىن شىلدە ايىنىڭ ءبىرىنشى جەكسەنبىسىندە ۇلتتىق دومبىرا كۇنى اتالىپ وتىلمەك.
جالپى، ءاربىر قازاق ءۇشىن كيەلى دومبىرا - ۇلتىمىزدىڭ سيمۆولى. قازاق كۇيى ادام جانىن تەبىرەنتەدى، كەرەمەت سەزىمگە بولەيدى، جۇرەككە بويلاپ، تەرەڭ بويلايدى. كوپشەلىلەر زامانىندا دا سولاي بولعان، بۇگىن دە سولاي.
دومبىرا باعزى زاماننان بەرى قازاق حالقىمەن بىرگە جاساپ كەلەدى. ادامدار ونى قايعىدا دا، قۋانىشتا دا قولىنان تۇسىرمەيدى. سىڭعىرلاعان دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇنى حالقىمىزدىڭ تاريحىن، سالت- ءداستۇرى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋەنمەن جەتكىزىپ كەلەدى. اتالعان اسپاپ تۋرالى قازاق ەرتەگىلەرىندە دە، اڭىز اڭگىمەلەرىندە دە ايتىلادى. ال قۇرمانعازى، دينا نۇرپەيىسوۆا، نۇرعيسا تىلەنديەۆ سىندى دومبىرانىڭ قۇلاعىندا ويناعان داۋلەسكەر كۇيشىلەردىڭ ەسىمدەرى قازاق مادەنيەتىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ، ولاردىڭ شىعارمالارى قازاق مۋزىكاسىنىڭ جىلناماسىندا ساقتالعان.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا دا ناق وسى تۋرالى ايتىلعان. ء«اربىر قوعام ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى ءوز مادەنيەتىن، ۇلتتىق كودىن ساقتاۋ بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق جاڭعىرۋ بۇل ۇلتتىق سانا- سەزىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋ. ۇلتتىق بولمىستىڭ وزەگىن ساقتاي وتىرىپ، ونىڭ ءبىرقاتار سيپاتتارىن وزگەرتۋ. ۇلتتىق سالت- داستۇرلەرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس»، - دەلىنگەن ماقالادا.
جالپى، قازاقتىڭ دومبىراسىن، ونىڭ كومەيىنەن توگىلەر كۇيدى الەم حالقى بىلەدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. وعان دالەل 2010 -جىلى شىڭجاڭ وڭىرىندەگى تولى اۋدانىنىڭ 10 مىڭ دومبىراشىسى ءبىر ساتتە قازاق حالقىنىڭ «كەڭەس» كۇيىن ورىنداپ، بۇل جەتىستىك گيننەسستىڭ رەكوردتار كىتابىنا تىركەلگەن بولاتىن.
ودان كەيىن اراعا ەكى جىل سالىپ، قازاق جىگىتى بولاتبەك كارىمحان ۇلى جاساعان كىشكەنتاي دومبىرا «الەمدەگى ەڭ كىشكەنتاي اسپاپ» رەتىندە گيننەسستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن ەدى. مۇنان بولەك، يۋنەسكو-دا ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسى تىزىمىنە قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن قوسقان بولاتىن.
وسىعان وراي ءبىز ەلىمىزگە ەسىمى ءبىرقاتار ازاماتتان ۇلتتىق دومبىرا كۇنىنە قاتىستى پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
استانا قالاسى مەملەكەتتىك اكادەميالىق فيلارمونياسى قازاق وركەسترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى جانە باس ديريجەرى ايتقالي جايىموۆ:
«دومبىرا - قازاق قازاق بولعالى بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان مۋزىكالىق اسپاپ. ىقىلىم زاماننان بەرى قازاق حالقى ءوزىنىڭ قۋانىشىن، قايعىسىن، ۇلكەن- ۇلكەن ماڭىزدى تاريحي وقيعالارىن وسى دومبىرانىڭ ۇنىمەن جەتكىزىپ كەلدى. دومبىرانىڭ ءۇنىن ەستىگەندە ەلەڭدەمەيتىن قازاق جوق. دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇنى قازاقپەن بىرگە كەلە جاتقان قاسيەت. بۇل اسپاپتىڭ ادامدى باۋراپ الاتىن ەرەكشە عاجاپ ءۇنى بار. سوندىقتان دا قازاقتىڭ «قوڭىر ءۇندى دومبىرا» دەۋى دە تەگىن ەمەس. ال ۇلتتىق دومبىرا كۇنى ەلباسىمىزدىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن اتالىپ ءوتىلىپ، داستۇرگە اينالاتىن مەرەكە بولايىن دەپ تۇر. ەندىگى ۋاقىتتا دومبىرامىزعا باسقاشا كوزقاراس قالىپتاسادى».
ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى، پروفەسسور، كۇيشى ايتجان توقتاعان:
«ەرتەرەكتە ءبىر دومبىراشى توبە باسىنا شىعىپ، كۇي تارتىپ وتىرسا، تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان جولاۋشى: «اۋ، وتاعاسى تومەندە اتىڭدى قاسقىر تارتىپ جاتىر عوي. سەنىڭ كۇي تارتىپ وتىرعانىڭ قالاي؟»، دەپ سۇراعان ەكەن. سوندا كۇيشى: «ات كەتسە، ءبىر تاي عوي، ەل ىشىنەن تابىلار. مىنا كۇيدىڭ ءدال وسى بۋىنى كەتسە، ونى قايتارا المايمىز عوي»، دەپ جاۋاپ بەرىپتى. مىنەكەي، اتا-بابالارىمىز مىڭداعان كۇيىمىزدى كوزدىڭ قارشىعىنداي ساقتاپ بىزگە جەتكىزىپ وتىر. ەگەر ءبىز كۇيدى، دومبىرانى دارىپتەيمىز دەسەك، سول دومبىرانى ورىنداۋشىنى دا جاقسىلاپ دارىپتەۋىمىز كەرەك. قازىرگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، ەشبىر حالىقتا قازاققا عانا كۇي ونەرىن دۇرىس جولعا قويىپ، دامىتاتىن كەز كەلدى. ءاربىر قازاق كۇيگە كوڭىل ءبولۋى ءتيىس. قادىر مىرزاليەۆ اعامىمىز: «ناعىز قازاق دومبىرا» دەسە، سەرىك سەيدۋمان: «دومبىرانىڭ پەرنەسىندە ءان عاجاپ، دومبىرانىڭ شاناعىندا زارلى ازاپ. قازاق بولىپ قالدى ماڭگى دومبىرا، دومبىرا بوپ قالسا ەكەن-اۋ ءار قازاق»، دەيدى. ەندەشە دومبىراعا كوڭىل بولەيىك».
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، كومپوزيتور، كۇيشى سەكەن تۇرىسبەكوۆ:
«قازاقتىڭ ۇياتى كۇيىندە عانا قالدى»، دەپ مۇحتار اۋەزوۆ تەگىننەن تەگىن ايتپاسا كەرەك. و باستان-اق دومبىرا ناسيحاتسىز كەلە جاتقان جوق. الەم ءبىزدىڭ كۇيىمىزبەن، انىمىزبەن سۋسىنداپ، اسپاپتارىمىزعا قايران بولىپ كەلە جاتقانىن بىلەمىز. «ونەرىن تىڭداپ، حالقىن تانى» دەيدى. كۇي قاسيەت ءارى قازاققا عانا ءتان جانە ەشبىر ەلدە جوق. ال ادامزات بالاسىندا قۇرمانعازىنىڭ، تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىندەگىدەي يىرىمدەر، باي ىرعاقتار جوق. ءان الەمىندە دە تەڭدەسى جوق يىرىمدەرىمىز بار بولعانىمەن جەتكىزە الماي كەلە جاتىرمىز. وسى رەتتە ۇلتتىق دومبىرا كۇنىنىڭ بەكىتىلۋى اسا قۋانارلىق جايت. بۇل قۋانىشىمىزدى قۇداي كوپ كورمەسىن. دومبىرانىڭ ءۇنى الەمدى شارلاسىن دەگەن ارمانىمىز ورىندالسا ەكەن دەيمىن».
ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بەكبولات تىلەۋحان:
«حورەزمي ماڭىنان تابىلعان بالبال تاستا بالانىڭ قولىندا اسپاپ بار. سول اسپاپقا الەمدە ەڭ جاقىن كەلەتىنى قازاقتىڭ دومبىراسى. ال سول بالبال تاستىڭ تاريحى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 5 مىڭ جىلدى قۇرايدى. ول كەزدە قازاق دەيتىن ۇلتتىق ءيىسى دە جوق. دەمەك قازاقتان بۇرىن دومبىرا پايدا بولعان. دومبىرا ىرعاعىمەن بويىڭىزداعى قانىڭىزعا ۇلتتىق ەرەكشەلىگىڭىز ەنەدى. دومبىرانىڭ ءۇنى قانىنا ءسىڭىپ وسكەن بالانىڭ انا ءتىلىن مەڭگەرۋى وڭايىراق بولادى. نەگىزى ناعىز رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنىمىز - دومبىراعا كورسەتىلىپ وتىرعان حالىقتىڭ قۇرمەتى. وسى يدەياعا قوزعاۋ سالعان ازاماتتارعا، ونى ءتۇسىنىپ جارلىققا قول قويعان ەلباسىمىزعا قانىندا ۇلتتىق نامىسى بار، ۇلتىنىڭ قادىر-قاسيەتىن تانىعان قاۋىمنىڭ اتىنان ەرەكشە ءبىر راحمەتىمىزدى ايتقان بولار ەدىك. استانانىڭ 20 جىلدىعى ناعىز مەرەكە بولادى. استانانىڭ قاق ورتاسىندا قازاق ەلى مونۋمەنتىنىڭ قاسىندا كارىسى بار، ورىسى بار بارلىعى قازاقتىڭ دومبىراسىنا قۇرمەت كورسەتىپ، «سارى ارقا» كۇيىن تارتىپ جاتسا، ۇلتتىق باقىت دەگەنىمىز وسى».