تاعدىر شەشكەن تاريحي كۇيلەر
كۇي ادامعا تەك جان ءلاززاتىن سىيلاپ قانا قويماي، بەتپە-بەت كەلگەن اجال مەن قاۋىپ-قاتەردەن دە قۇتقارىپ قالاتىن كەزى بولادى ەكەن. «تاعدىر شەشكەن تاريحي كۇيلەرگە» ءۇڭىلىڭ كورىڭىز.
ءبىر ۇلىستىڭ تاعدىرىن شەشكەن كۇي تۋرالى ەستىگەن بە ەدىڭىز؟
ءار حالىقتىڭ مۋزىكاسىنان سول ۇلتتىڭ وزىنە ءتان بولمىسى، مىنەز- قۇلقى مەنمۇندالاپ تۇرادى. بۇل تۇجىرىممەن كەلىسپەيتىن وقىرمان از شىعار. تاۋ حالىقتارىنىڭ ەكپىندى، جىگەرگە تولى ءان- اۋەزدەرىنەن ولاردىڭ قىزۋقاندىلىعى سەزىلىپ تۇرسا، قازاقتىڭ قوڭىر ۇنىنەن دالانىڭ دارحان تاءبيعاتىن تانۋ قيىن ەمەس. بۇل تانىم، اسىرەسە، كۇيگە قاتىستى تىپتەن انىق اڭعارىلادى. قادىر اقىننىڭ «ناعىز قازاق - قازاق ەمەس، دومبىرا» دەگەن ولەڭ جولدارىنىڭ دا ءمانى وسى تۇستا مەيلىنشە اجارلانا تۇسەتىندەي.
شىنىندا، كۇي بولمىس قانا ەمەس، كۇي - شەجىرە، كۇي - تاريح. ول، ءتىپتى، كەرەك ساتىندە كوممۋنيكاتسيا ءرولىن دە اتقارا العان. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، ءتىل كۇرمەلگەن تۇستا دومبىرا شاناعىنان توگىلگەن ۇندەر اقپارات جەتكىزگەن. ءتىپتى، ەر مەن ەلدىڭ تاعدىرىنا دا اسەر ەتكەن ەكەن. ەندەشە، قازاق كۇي ونەرىنىڭ تاريحىنداعى سونداي تاعدىر شەشكەن كۇيلەردىڭ بىرنەشەۋىنە ءۇڭىلىپ كورسەك...
«ساۋعا، شىڭعىس، ساۋعا»
كەتبۇعانىڭ شوقتىعى ءبيىك كۇيلەرىنىڭ ءبىرى. بىزگە جەتكىزىپ، «1000 كۇي» اتالاتىن التىن قورعا ەنگىزگەن ايتۋلى تۇلعا - تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. بىلايعى جۇرتقا بەلگىسىزدەۋ كۇي دالا توسىندەگى الىپ ەكى تايپالىق مەملەكەت - موڭعولدار مەن نايمانداردىڭ اراسىنداعى شايقاستى بەينەلەگەن.
شيرەك عاسىرداي كەسكىلەسكەن قاندى شايقاستان باعى تايىپ، ءباسى قايتقان نايماننىڭ كۇشلىك حانى وزىنە قاراستى از جۇرتىن الىپ، باتىسقا ىعىسۋعا ءماجبۇر بولادى. ال تۇگەل قوتارىلىپ كوشە الماي، اتا قونىستا - وردادا قالىپ قويعان نايمان جۇرتى ءوز حانىمەن وسىلايشا پۇشايمان حالدە ايىرىلىسادى.
كوشپەلى جۇرتتىڭ ىشىندە تەگەۋرىندى قارسىلىق كورسەتىپ، تالاي مارتە جەڭىلىسكە دە ۇشىراتقان نايمان ۇلىسىنا شىڭعىس حاننىڭ ىزى-كەگى از ەمەس-تىن. وسىلاي ەل داعدارىپ، شاپقىنشىلىقتىڭ قاۋپى ۇدەگەن كۇن تۋادى. سوندا نايماننىڭ ءءبيى كەتبۇعا ەلىن باستاپ، «قارا الا بەلدىك موينىمدا، ساۋعا، شىڭعىس، ساۋعا» دەپ بىتىمگە بارعان ەكەن. ال ءبىتىمدى كەتبۇعا ءءبي وسى كۇي ارقىلى جەتكىزىپتى دەسەدى.
ءاسىلى، دالانىڭ جازىلماعان زاڭى بويىنشا اتتان ءتۇسىپ، موينىنا بەلدىك سالىپ، ءبىتىم سۇراعان ەلگە كەڭشىلىك بەرەدى ەكەن. كەتبۇعا ءءبي وسى ەسكى سالتقا سۇيەنىپ، قاراماعىنداعى قاۋىمىن ارتىنان ەرتىپ، شىڭعىس حانعا بارادى. كۇيدى تىڭداعان شىڭعىس تاعىنان ءتۇسىپ، قۇرمەت ءبىلدىرىپ، وزىمەن قۋاتتاس ەلدىڭ باتىر- باھادۇرلەرىنە وڭ جانە سول تىزەسىنەن ورىن بەرگەن ەكەن.
كۇيدى جەتكىزگەن تالاسبەك اسەمقۇلوۆ جانە كۇيدىڭ سارىنىن تالداعان ماماندار اۋەلگىدە تۇنشىعىپ، وكسىپ باستالعانىمەن، تۇتاس كۇيدە ايرىقشا ءبىر اسقاقتىق بار دەيدى. كۇيدە ەلى- جەرى ءۇشىن كۇرەسكەن نايمان ۇلىسىنىڭ باتىل رۋحى ارقىلى شىڭعىس قاعاندى مويىنداتۋ بار دەگەندى ايتادى.
وسىلايشا، كەتبۇعا ءءبي ەسكى قونىستا قالعان نايمان جۇرتىنىڭ ءبىر بۇتارىن امان الىپ قالىپتى.
«اقساق قۇلان»
بۇل دا - كەتبۇعا ءءبيدىڭ ارتىنا قالدىرعان مۇراسىنىڭ ءبىرى. دەگەنمەن اتالعان كۇي جانە ونىڭ اڭىزى وقىرماندارعا ءبىرشاما تانىس بولسا كەرەك. كۇي تاريحى العاش رەت 1897 -جىلى «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جاريالانعان.
شىعىستا سارى تەڭىزدەن باتىسىندا دۋنايعا دەيىنگى ۇلانعايىر دالانى تۇگەل ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن شىڭعىس قاعاننىڭ بەتىنە تىكە قاراۋدان ىققان زاماندا ونىڭ ۇلى جوشى اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، مەرت بولادى. تۇڭعىشىنىڭ وپات بولعانىن بىلگەنىمەن، ءولىمىن قابىلداي الماي قاھارلى حان قۇسادان قايعى جۇتادى.
تۇتاس ەلىنە جارلىق شاشادى: كىم دە كىم قارالى حابار جەتكىزسە، سونىڭ كومەيىنە قورعاسىن بالقىتىپ قۇيامىن دەپ. جۇرت داعدارىپ، ەل ساسادى. حاننىڭ ۇلى قايتىس بولسا، قالاي حابار بەرىلمەسىن. ال تىرىدەي كومەيىنە قورعاسىن قۇيدىرۋعا جۇرەك جۇتقان باتىردىڭ قاي- قايسىسىنىڭ دا باتىلى جەتپەيدى. وسىلاي حالىق ۋايىمنان قامىعىپ، شەشەن سوزدەن قاڭتارىلىپ تۇرعان ساتتە كەتبۇعا ءءبي: «حان بالاسىنىڭ ءولىمىن ەستىرتپەي بولماس، دومبىراعا ءتىل بىتىرگەنىم راس بولسا، مەن بارايىن!»، - دەپ العا سۋىرىلىپتى. كوپتىڭ ىشىنەن بىرەۋدىڭ تابىلعانىنا قۋانعانىمەن، سوڭى نە بولار ەكەن دەپ جۇرت داعدارادى.
سوندا كەتبۇعا ءبي قولىنا دومبىراسىن الىپ، كۇيىن تارتىپتى. كۇي العاشىندا جوشىنىڭ ەن دالادا قۇلاندى تىقسىرا قۋعانى، دالا ءتوسىن دۇبىرلەتكەنى ءتارىزدى ەكپىندەپ باستالعانىمەن، بىرتە- بىرتە زارعا ۇلاسادى. مۇنى تىڭداپ وتىرعان حان الدەبىر جاماناتتى حاباردى ەستىگەندەي:
- «توقتات سارىنىڭدى، ءولىمنىڭ زارىن ايتىپ تۇر» دەگەندە، ءسوزدىڭ ءمورتىن كۇتكەن شەشەن حانعا ۇلىنىڭ ءولىمىن جەتكىزىپ، كوڭىل ايتقان ەكەن.
حاننىڭ سەرتى - سەرت. قارالى حاباردى جەتكىزگەن كەتبۇعا بولعانىمەن، ونى ەستىرتكەن، ايتقان دومبىرا. سوندىقتان قاعان جارلىعى بويىنشا دومبىراعا بالقىعان قورعاسىن قۇيىلىپتى. دومبىرا بەتىنىڭ تەسىك بولۋى وسىدان قالعان دەسەدى.
كەتبۇعا ارتىنا ساز قالدىرعان كۇيشى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءسوز وسيەتتەگەن ءبي دە بولعان. «كەتبۇعاداي ءبيلەردەن، اقىل سۇرار كۇن قايدا!» دەپ ماحامبەت اقىن باباسىنىڭ وسى قاسيەتىن بىلگەندىكتەن جىرعا قوسسا كەرەك.
«ابىل»
قازاق جۇرتىنىڭ قاي پۇشپاعى بولسا دا جاۋگەرشىلىك، شاپقىنشىلىق كورمەگەنى كەم دە كەم. ەجەلگى دۇسپان قالماقتى بىلاي قويعاندا، وڭتۇستىكتە سارتتارمەن، باتىستا تۇرىكپەندەرمەن جەر تالاسى ءجيى بولىپ تۇرعان. قازاق- تۇرىكپەنىڭ تۇبەككە تالاسى ءورشىپ، ەل اراسى ءبۇلىنىپ تۇرعان سونداي ساتتەردىڭ بىرىندە ايگىلى كۇيشى ابىل تاراق ۇلى جوق قاراپ ءجۇرىپ، تۇرىكپەندەر جاعىنا بارا قالادى.
جالعىز-جارىم جۇرگەن جولاۋشىنى ءجون سۇراماستان قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، اتتىڭ الدىنا سالىپ ايداپ الىپ كەلەدى. بايلانعان قول شەشىلمەي، بوساعادا جۇگىندىرىپ وتىرعىزادى. وزدەرى اس- سۋىن ءىشىپ، داۋرىعىپ اڭگىمەگە كوشەدى. اۋدەم ۋاقىتتا تاماققا بوگىپ، دۋتارىن الىپ، كۇي شەرتەدى. ابىل كۇيشى مۇنى ءۇنسىز باقىلاپ وتىرعان ەدى. ىشىندەگى بىرەۋىنىڭ قازاقتار جايلى ايتقان قىجىرتپا ءسوزى دە نامىسىنا باتقان. ءبىراق قولى بايلاۋدا، ازات باسى بۇعاۋدا بولعاندىقتان ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، ءۇنسىز قالعان. ءبىر كەزدە جاڭاعى جەلدەي ەسىپ وتىرعان تۇرىكپەن قازاقتىڭ ابىل دەگەنىنىڭ كۇيى ەكەن دەپ كۇي تارتادى. بۇزىپ- جارىپ، كۇيدى بۇلدىرگەنىنە شىداي الماعان كۇيشى توردە وتىرعان ەسەرگە: «تارت قولىڭدى، ابىل ولاي تارتپاعان»، - دەپ جەكىرەدى.
وسى ساتتە بوساعادا بايلاۋدا جاتقان ءبىر قازاقتىڭ بارى ەندى عانا ەستەرىنە تۇسكەندەي بۇعان وجىرايا- وجىرايا قاراسادى. ىشىندەگى بىرەۋى ءتىلىن بەزەپ تۇرا ۇمتىلعانىمەن، ءۇي يەسى ونى بوگەپ، ابىلدىڭ قولىن شەشىپ، دۋتاردى ۇسىنعان ەكەن. سوندا ابىل بايلاۋ قيعان قولدارىن ءسال جازىپ جىبەرىپ، دۋتاردا «ابىل» كۇيىن تارتقان ەكەن. قولدىڭ قاعىسىنان، كۇيدىڭ ۇنىنەن تۇتقىننىڭ جاي ادام ەمەسىن سەزگەن ولار دەرەۋ ءجون سۇراسادى:
- وسى ءسىز ابىل كۇيشى ەمەسسىز بە؟
- بولساق بولارمىز.
ابىلدىڭ ءوزى بەيمالىم بولعانىمەن، كۇيشى رەتىندە اتاعى تۇتاس تۇبەككە تاراعان ەدى. قانشا دەگەنمەن ءتۇپ اتاسى ءبىر بولعان سوڭ، ونەردىڭ قادىرىنە جەتە الاتىن تۇرىكپەندەر ات- شاپان ايىپتارىن تولەپ، قۇرمەتتەپ تورگە وزدىرىپ، كۇي تىڭداپ، ونەرىنە قانىپ، كۇيشىنى رازى- قوش ەتىپ اتتاندىرعان ەكەن.
«مايداقوڭىر»
مايداقوڭىر - سۇگىر ءالي ۇلىنىڭ كۇيى. كۇيدىڭ اڭىزىن جەتكىزگەن تولەگەن مومبەكتىڭ ايتۋىنشا، بۇل تۋىندىسىن كۇيشى جىگىت شاعىندا شىعارعان. بىردە جولاۋشى ءجۇرىپ كەلە جاتسا، انادايدان قۋىپ جەتكەن اتتىلى 4-5 جىگىت مۇنى بارىمتاعا جەر شولىپ، اڭىس اڭدىپ جۇرگەن ۇرى ەسەبىندە ۇستاپ الادى. ءجون ايتۋعا، جاعداي تۇسىندىرۋگە كەلتىرمەستەن، اۋىلعا الىپ كەلەدى دە، ءبىر ۇيگە قاماپ قويادى. ءۇي ىشىندە جالعىز ءوزى ءبىراز وتىرىپ، ءجون سۇراعان ەشكىم بولماعان سوڭ، كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان ۇكىلى دومبىرانى الىپ، شەرتەدى. دومبىرا دا ءۇنى قوڭىر، كۇمبىرلەپ تۇر. دومبىرانىڭ بابىنا سۇيىنگەن سۇگىر 1-2 كۇيدىڭ باسىن قايىرعاندا ۇيگە ءبىر قىز ەنەدى دە، وكتەم داۋىسپەن:
- جىلقى اڭدىعان بىرەۋ مە دەسەم، كۇي قۋالاپ جۇرگەن كەزبە بولدىڭ عوي، - دەپ ءتىل قاتادى.
- بولساق بولارمىز، - دەيدى سۇگىر. قىزدىڭ مەنمەن، تاكاپپار پيعىلى نامىسىنا تيگەندەي ءبىر كۇيىن سۇڭقىلداتا تارتادى دا، ىرگەگە سۇيەي سالادى.
مۇنى كۇتكەندەي قىز دومبىرانى الىپ، ءبىر كۇيدى ويناي جونەلەدى.
- جىگىت بولساڭ، وسىنى تارت. سۇگىر ايتقانداي ەتىپ تارتادى.
- ال مىناعان شاماڭ جەتە مە، - دەپ ەكىنشى كۇيىن باستايدى. سۇگىر ونى دا اينىتپاي شەرتەدى. قىز مويىنسال بولماعانداي:
- ەندەشە، مىنانى قايتپەكسىڭ، - دەپ ءۇشىنشى كۇيىن تارتقاندا سۇگىر ونى دا كوڭىلدەگىسىندەي شەرتكەن ەكەن. قىزدىڭ وجەتتىگىنە، ءور مىنەزىنە ءسۇيسىنىپ، ءارى دومبىرانىڭ كيەسىن ۇعىپ، قادىرىن تۇسىنەتىن تەكتىلىگىنە قوش-ريزاشىلىقپەن ءبىر كۇي ورىنداپتى. ناعىز كۇيشىگە جولىققانىن تۇسىنگەن قىز سوندا الدىندا وتىرعان ادامنىڭ سۇگىر ەكەنىن تانىعان ەكەن.
وسى ساتتە ۇيگە ءوزىن بارىمتاشى دەپ ۇستاپ الىپ كەلگەن جىگىتتەر دە كەلە قالادى. ءمان- جايدان حابارسىز ولار كۇيشىنىڭ ايىبىن مويىنداتۋعا الىپ كەتپەكشى بولعاندا قىز اراشا ءتۇسىپ، كۋالىك ەتەدى. سۇگىر كۇيشى وسىلايشا جازاتايىم ءبىر ناقاقتان امان قالادى. ال ونىڭ سوندا ورىنداعان كۇيى مايداقوڭىر ەكەن.
el.kz