مۇرات اۋەزوۆ: ۇلتىن سۇيەتىن كىسى وزگە ۇلتتى دا سۇيەدى
سولاردىڭ ءبىرى - كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، مادەنيەت تانۋشى مۇرات اۋەزوۆ. ول مارتەبەسى بيىك، ابىرويى جوعارى تۇلعا. ونى ءبىز ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ قورعاۋشىسى جانە ناسيحاتشىسى رەتىندە تانيمىز. مۇرات مۇحتار ۇلىنىڭ بويىنداعى وسىنداي قاسيەتتەردى كونفەرەنسيالاردا جانە كەيىنگى بىرنەشە رەت بولعان كەزدەسۋلەردە بايقاعان ەدىم.
بۇل ۇلى كىسىنىڭ ۇيعىر حالقىمەن بايلانىسى، قامقورلىعى، ونىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن، تاريحى مەن ونەرىن جەتە بىلەتىندىگى، اقىل-پاراساتىن تۇركى حالىقتارىن كۇشەيتۋگە ارناپ قويعانىنا، ول كىسىمەن بولعان سۇحباتتا كوز جەتكىزدىم.
كەز كەلگەن حالىق ءوز مادەنيەتىنە مۇرالىق ەتۋى ءتيىس
دوسىم، اسقار سۇلەيمەنوۆ ەكەۋمىز ۇيعىر حالقىنىڭ تالانتتى جازۋشسى-دراماتۋرگى، مارقۇم شايىم شاۆايەۆپەن جاقىن ارالاستىق. ۇشەۋىمىز كەزدەسكەن كەزدە شايىم دۋتارىن قولىنا الىپ، ۇيعىر ءان-سازدارىنان شاشۋ شاشىپ، اسقار دومبىراسىمەن قازاق كۇيلەرىن ورىندايتىن. جالپى، ۇيعىر حالقى بيىك مادەنيەتكە يە. ۇيعىر مادەنيەتى باسقا ۇلت، ۇلىستارعا دا ءوز اسەرىن تيگىزگەنى تاريحتان بەلگىلى.
مىسالى، ۇيعىرلاردىڭ موڭعولدارعا مادەنيەت، جازۋ جاعىنان كومەگى كوپ بولعان. شىڭعىسحان باتىسقا شابۋىل جاساعاندا جانە موڭعول تايپالارىن بىرىكتىرگەندە ولار وزدەرىنە تەرەڭ ءبىلىمدى، اقىلدى، پاراساتتى ۇيعىر زيالىلارىن شاقىرتىپ، حاتشى قىزمەتىنە قويىپتى. ولار ۇيعىر ءارپى نەگىزىندەگى موڭعول جازۋىن قۇراستىرعان. وتكەنگە كوز جۇگىرتسەك، Х-ХІ عاسىرلار، جالپى، قاراحانيدتەر ءداۋىرى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الادى. وسى داۋىردە ماحمۇت قاشقاري، ءجۇسىپ حاس ھاجيپ سىندى عۇلامالار ءومىر ءسۇردى.
ولار «تۇركى تىلدەر سوزدىگى»، «قۇتتى بىلىك» ءتارىزدى ءىرى ەڭبەكتەردى جازىپ قالدىردى. سول كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىز تۇرىك ءتىلىنىڭ باسقا تىلدەردەن كەم ەمەستىگىن كورسەتۋگە تىرىستى جانە جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ مۇددەسىن كوزدەدى. بۇل بۇگىنگى ХХІ عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇركى تەكتەس حالىقتار ءۇشىن ۇلگى بولارلىق ءىس. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاتۋلىعى، باۋىرمالدىلىعى جانە دوستىعى ول داۋىردە ەشقاشان ەستەن شىقپاعان.
دەمەك، ولار كونەدەن باۋىر ەكەندىگىمىزدى، تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ جاقىن بولعانىن تەرەڭ سەزىنىپ، وتكەن شاققا قاراپ ءتيىستى قورىتىندى شىعارا بىلگەن. ءبىز دە ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ جالپى كەلەشەگى تۋرالى تەرەڭ ويلانۋىمىز كەرەك.
قازاق، ۇيعىر، قىرعىز، وزبەك، تۇرىكمەن، تاجىك حالىقتارى جاساعان مادەنيەتتىڭ ءتۇبى ءبىر ەكەنىن ۇمىتپاي، دارىپتەگەنىمىز ابزال. بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ۇلت، ەل بولىپ قالۋىمىز ءۇشىن وسىنداي ءبىرتۇتاستىققا بەت بۇرۋ وتە ماڭىزدى. ول ءۇشىن، ءاربىر حالىق، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءوز مادەنيەتىنە مۇراگەرلىك ەتۋى كەرەك. سول كەزدە عانا كوزدەگەن ماقساتىمىزعا جەتەمىز.
ديقانشىلىقتا ۇيعىردىڭ دارەجەسىنە جەتكەن حالىق جوق
ۇيعىرلار - ەڭبەك سۇيگىش، ديقان حالىق. دۇنيەدە ديقانشىلىق تاراپىندا ولاردىڭ دارەجەسىنە كوتەرىلگەن جۇرت كەمدە كەم. XX عاسىردىڭ 80-90-جىلدارى ۇيعىرلار شوعىرلانعان جەر قاشقارعا بارعانىمدا، ولاردىڭ كورشىلەرىمەن دوستىق بايلانىستى ساقتايتىن، ءبىر-بىرىنە قۇرمەتپەن قارايتىن حالىق ەكەنىنە جانە ءبىر مارتە كوز جەتكىزدىم. ال تۇرپان - قۇندى تاريحي بايلىققا جانە ۇلكەن مادەنيەتكە تولعان ولكە. سول جەردەگى ۇيعىر باۋىرلارىمىز كارىز سۋىن پايدالانىپ، ديقانشىلىق پەن شارۋاشىلىقتى دامىتقان، سول ارقىلى ءشولدى ورمان ەتكەن.
ايتۇللاعا ەلۋ دانا راۋشان گۇلىن سىيلادىم
ۇيعىر حالقىنىڭ ونەرىنە كوپشىلىك ءتانتى. «ون ەكى مۇقام» - ۇيعىر حالقىنىڭ اسىل قازىناسى، شىعىس مۋزىكا مادەنيەتىندەگى باعا جەتپەس مۇرا. بۇل مۋزىكادان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى، پسيحولوگيانى اڭعارۋعا بولادى. ءان ايتۋ جانە ونى بيمەن سۇيمەلدەۋ - كونەدەن ۇيعىر حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ماڭگى ءسىڭىپ كەتكەن. وسىلاردىڭ ءبارىن ءوز كوزىممەن كوردىم. 1965-جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىن ءتامامداپ، اۋدارماشى رەتىندە ق ح ر دەلەگاتسياسىمەن جۇمىس ىستەدىم.
سول كەزدە حەلسينكي قالاسىندا وتەتىن دۇنيەجۇزى جاستارىنىڭ فەستيۆالىنە كەلگەن قىتاي دەلەگاتسياسىن فينليانديا شەكاراسىندا كۇتىپ الدىم. دەلەگاتسيا قۇرامىندا اتاقتى ايتۇللا ەسىمدى ۇيعىر قىزى بار ەكەن. فەستيۆالدە ول ۇيعىر ءبيىن جوعارى شەبەرلىكپەن ورىنداپ، باس جۇلدەنى جەڭىپ الدى.
1992-1995-جىلدارى قازاقستاننىڭ قىتايداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگەنىمدە، ايتۇللانى ىزدەپ تاپتىم. ول - 50 جاستا. باۋىرلاستىق جانە دوستىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە وعان 50 دانا راۋشان گۇلىن سىيلادىم. سەبەبى، بۇل اتاقتى ءبيشى - ۇلى جىبەك جولىنىڭ ماڭگىلىك پەرزەنتى ەدى.
كەپتەر سورپاسىن ىشكىزدى
90-جىلدارى دوسىم ايتان ءنۇسىپحانوۆ ەكەۋمىز ۇيعىر ەلىنىڭ نيا قالاسىنا باردىق. ول جەردە 1969-جىلى ايتاننىڭ بەرگى جاققا وتۋىنە كومەكتەسكەن، وزدەرى رەپرەسسياعا تاپ بولعان ۇيعىر دوستارى تۇرادى ەكەن. ولار ءبىزدى جىلى قارسى الىپ، سالت بويىنشا اياعىمىزدى سۋىق سۋعا سالىپ، ىستىق ءوتىپ قينالىپ قالماۋىمىز ءۇشىن كەپتەر سورپاسىن ىشكىزدى. سول جولى ايتاننىڭ ۇيعىر دوستارىنىڭ قانشاما زۇلىمدىق پەن قىسىمعا قاراماي، ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسىن جوعالتپاعانىنا، ۇلتتىق رۋحىنىڭ سىنباعانىنا بەك ريزا بولدىم.
بۇل ساپار كەزىندە ءبىز ۇيعىر ولكەلەرىنىڭ بىرنەشە تاريحي جەرلەرىن ارالادىق. تۇرپاندا 100 جاستان اسقان ۇيعىر اقساقالدارىمەن كەزدەستىك. كوپتى كورگەن جانداردىڭ قولدارىن الىپ، سالەمدەسىپ، اڭگىمەلەرىن ەستىپ ەرەكشە تولقىدىم. مۇڭعا تولى ولەڭ، قوشاقتارىن، مۇقام ۇزىندىلەرىن ەستىپ تەرەڭ اسەرگە بولەندىم. كەپتىرىلگەن قاۋىن قاقتارىنىڭ، اق سايۆا، قىزىل سايۆا جۇزىمدەرىنىڭ ءدامىن تاتىپ، ۇيعىر حالقىنىڭ ەڭبەك سۇيگىشتىگىنە، قوناقجايلىلىعىنا جانە ءبىر رەت كوز جەتكىزدىم.
جەتى قىردان استىڭ با، جەتى ەلدىڭ ءتىلىن ءبىل...
اكەم مۇحتار اۋەزوۆ قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، تاتار جازۋشىلارىمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنىندە، ولاردى ەركىن تۇسىنەتىن. التىنشى سىنىپتا وقىپ جاتقانىمدا ءىنىم ەرنار ەكەۋىمىزدى ىستىقكولگە اپاردى. قىرعىز جازۋشىلارى جينالعان ءبىر سالتاناتتا «ماناس» ەپوسىن تىڭداپ وتىرىپ، ونىڭ مازمۇنىنان ۇلكەن اسەر الىپ، ءوز ويىمدى اكەمنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ ايتتىم. اكەم قۋانىپ، جىر ايتىپ جاتقان كىسىنى توقتاتتى: «مەنىڭ بالالارىم قىرعىز ءتىلىن تۇسىنەدى» دەپ ماقتاندى. ماسكەۋدە وقىپ ءجۇرىپ تۇرىك ءتىلىن ەكى ايدىڭ ىشىندە مەڭگەرگەن بولسام، كەيىنىرەك قاشقار، تۇرپان سەكىلدى ءىرى شاھارلاردا ءجۇرىپ، ۇيعىر ءتىلىن ءبىر اپتانىڭ ىشىندە-اق تۇسىنە باستادىم. ۇيعىر باۋىرلار سول كەزدە ۇيعىرشا قوشاق، بەيىتتەردى ايتقانىمدى كورىپ، اڭ-تاڭ بولعان ەدى.
كەزىندە ۇيعىردىڭ زيا سامادي، شايىم شاۆايەۆ سياقتى تۇلعالارىمەن ەتەنە ارالاسقان بولسام، بۇگىن كورنەكتى جازۋشى- دراماتۋرگ احمەتجان ھاشيريمەن جاقىن بايلانىستامىن. ولار قازاق جانە ۇيعىر ادەبيەتىندە ادەبي دوستىقتى ورناتقان كىسىلەر.
مەن سوڭعى جىلدارى قىزىعىپ وقىپ شىققان ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى - جازۋشى يسمايلجان يمينوۆتىڭ ورىس تىلىندە شىققان «التىشار بويىنشا ساياحات» اتتى كىتابى. وندا اۆتور ءوز كەزىندە شوقان ءۋاليحانوۆ ساپاردا بولعان ۇيعىر ولكەسىندەگى قىشلاق-شاحارلاردىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى حاقىندا باياندايدى. قالامگەر ءوز جازبالارىندا دوستىققا ەرەكشە كوڭىل بولگەن.
قىرعىزستاندا سۇلتان رايەۆ دەگەن اتاقتى جازۋشى- دراماتۋرگتى بىلەمىن. نەگىزىنەن قىرعىزشا جازادى. كەلەشەكتە ول كەمەڭگەر جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ورنىن باساتىنىنا سەنەمىن. ونىڭ العاشقى «جانجازا» رومانىنا پىكىر جازعان ەدىم، سۇلتان ونى كىتابىنا كىرىسپە رەتىندە پايدالانىپتى. بۇل - ءبىزدىڭ ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى تۇسىنگەنىمىزدىڭ جارقىن كورىنىسى.
جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان «سيبو» دەگەن حالىق بار. ولار كەمىندە جەتى-سەگىز ءتىل بىلەدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ءوز انا تىلىنەن باسقا اراب، پارسى جانە تۇرىك تىلدەرىندە دە سويلەگەن. نەگىزىندە، بالا كەزىڭدە كوپ ءتىل ۇيرەنسەڭ، ءوزىڭ بىلەتىن تىلدەردى تەرەڭىرەك سەزىنۋگە ىقپال ەتەدى.
ماسەلەن، ءوزىمدى الايىن. 1949-جىلى اكەم قولىمنان جەتەلەپ، الماتىداعى جالعىز قازاق مەكتەبىنە اپاردى. ول جىلدارى قازاقشا وقىتاتىن ەكى مەكتەپ قانا بار. قازاق زيالىلارى بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرمەيتىن. سەبەبى، وتىز جەتىنشى جىلعى رەپرەسسيادان سوڭ ولاردىڭ جۇرەكتەرى شايلىعىپ قالعان ەدى. قىسقاسى، ءۇش جىل قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم الدىم. بىزگە سوعىستان مۇگەدەك بولىپ كەلگەن، پەداگوگيكادان حابارى جوق مۇعالىم ساباق بەرەتىن. كەيىنىرەك اتا-انام اقىلداسىپ، مەنى ورىس مەكتەبىنە اۋىستىردى. قىسقاسى، ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى كەزەكتە وزىندىك نيەت پەن ەرىك قاجەت.
قازاققا سەرىك بولا الاتىن بىردەن-ءبىر حالىق - ۇيعىرلار
قازاق پەن ۇيعىر ءارقانداي جاعدايدا ءبىرىن-ءبىرى تاستاماۋى قاجەت. «قازاق ونداي»، «ۇيعىر بىزگە بوتەن» دەگەن الىپقاشپا سوزدەردەن الىس بولۋىمىز كەرەك. ەكى حالىقتىڭ اقىن-جازۋشىلارى ءوز ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ، ونى جالپى حالىققا ۇسىنۋى كەرەك. تەك سول كەزدە عانا ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى تۇسىنەتىن بولامىز. مارقۇم انام فاتيمانىڭ «ءتىلى جات، ءدىنى جات، ءدىلى جات، جات ەلدەن تاياقتى جەپ ەدىڭ» دەپ ىڭىرسىپ ايتقان ءانىن ەستىپ وسكەن مەن قالاي بولۋىم كەرەك؟ البەتتە، مەن - ۇلتشىلمىن. دەمەك، ۇلتشىل ەكەنسىڭ، سەن ەڭ الدىمەن وي-پىكىرى، ۇجدانى بار ادام بولۋىڭمەن ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرا بىلۋگە ءتيىسسىڭ. ايتالىق، ۇيعىر تۋىسقانىڭ زارداپ شەگىپ جاتسا، سەن سىرتتا نەمقۇرايلى قاراپ تۇرساڭ - ادىلەتسىزدىككە جول بەرگەنىڭ ەمەس پە؟ ەگەر نيەتىڭ ءتۇزۋ جانە جوعارى ادامي قاسيەتتەرگە يە كىسىلەردەن بولساڭ، البەتتە ۇلتتى سۇيە الاسىڭ.
نەگىزىندە، ءوز ۇلتىن سۇيە بىلگەن ادام، باسقا ۇلتتى دا سۇيە الادى. باسقا ۇلتتى قۇرمەتتەمەي تۇرىپ، ءوزىن ۇلتشىلمىن دەۋ - ابەستىك. اكەم ءوز ۇلتىن سۇيگەندەي، باسقا حالىقتاردى دا سۇيە بىلەتىن. ءوزى دە باسقالار تاراپىنان سونداي قۇرمەت پەن ىزەتكە بولەنە الدى. ۇيعىر مەن قازاق دوستىعىنا ءتىل تيمەسىن!
شامشيدين ايۋپوۆ،
جۋرناليست
«ايقىن»