اتالى ءسوزدى كىم ايتادى؟

 استانا. قازاقپارات - مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاق ەلىنىڭ دامۋ كەپىلى رەتىندە تۇراقتىلىق پەن تاتۋلىق ۇستانىمىن تاڭدادى.

سونىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىلىك پەن ەلدىكتىڭ قىرۋار شارۋاسى رەتتەلدى. تالاي نارسە جۇيەلەندى. الاعاي دا بۇلاعايدان اينالىپ وتتىك. قازاقتىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ، جەلپىنەتىن جاعدايعا جەتتىك.

اباي اتامىز قازاقتىڭ ەكى جاقسى مىنەزىنىڭ ءبىرىن بىلاي سيپاتتايدى: «ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوشى - قوندى بولسا، داۋ - جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن. ول ەل باسىمەن، توپ باسىلارى قالاي قىلسا، قالاي بىتىرسە، حالىق تا ونى سىناماق، بىردەن - بىرگە جۇگىرگىزبەك بولمايدى ەكەن.

«قوي اسىعىن قولىڭا ال، قولايىڭا جاقسا، ساقا قوي»، «باس-باسىڭا ءبي بولساڭ، مانار تاۋعا سيماسسىڭ، باسالقاڭىز بار بولسا، جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ» دەپ، مال ايتىپ تىلەۋ قىلىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى بەردىك ساعان، بەرگەن سوڭ، قايتىپ بۇزىلماق تۇگىل، جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ، جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن».

جوعارعى سوت ءتوراعاسى جاقىپ اسانوۆ مىرزانىڭ قالىڭ جۇرتقا ۇندەۋ جاريالاعانى بەلگىلى. «بىزدە داۋدى تەك سوت شەشەدى دەگەن كوزقاراس سانامىزدا قاتىپ قالعان. ءسال داۋ تۋسا، دەرەۋ سوتقا جۇگىرەمىز. داۋدىڭ بارلىعىن سوتتا شەشۋ مۇمكىن ەمەس. سوت ەكى جاقتى بىردەي قاناعاتتاندىرا المايدى. ونىڭ ۇستىنە ءىستىڭ اق-قاراسىن ايىرۋعا كەلمەيتىن جاعدايلار بار. مىسالى، وتباسىنداعى، اعايىن-باۋىر، دوستار، كورشىلەر اراسىنداعى تالاستى سوت تارازىسىنا سالۋ قانشالىقتى دۇرىس؟ - دەي كەلىپ، سوتقا جۇگىنبەستەن بۇرىن اقىلعا سالىپ، ويلانعان ءجون. ەڭ دۇرىسى - تاتۋلاسۋ، كەلىسۋ، بىتىمگە، ءبىر مامىلەگە كەلۋ. ودان ەكى جاق تا ۇتادى. ۋاقىت جوعالمايدى. اقشا ۇنەمدەلەدى. قاتىناس ۇزىلمەيدى. جۇيكە مەن ابىروي-بەدەل ساقتالادى» دەپ ۇلكەن ماسەلە كوتەردى.

دامىعان ەلدەردە داۋلاردىڭ 70-90 پايىزى سوتسىز، ءوزارا بىتىممەن اياقتالادى ەكەن. قازاقستاندا داۋلاردىڭ كوپتىگىنەن سۋديالاردىڭ جۇكتەمەسى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەتىپتى. 2013-جىلى سوتتاردا 1,25 ميلليون ءىس قارالسا، 2017-جىلى - 2,6 ميلليون ءىس قارالعان. ءار سۋديانىڭ الدىندا ءبىر مەزەتتە 100 دەن استام ازاماتتىق ءىس پەن ماتەريالدار تاۋ-تاۋ قاعاز بوپ ءۇيىلىپ جاتادى.

رەسپۋبليكالىق كاسىپوداقتار فەدەراتسياسى جانە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىمەن بىرگە وڭىرلەردە سوتسىز تاتۋلاسۋ ورتالىقتارى قۇرىلىپ تا جاتىر. بۇل - قۇپتارلىق جاعداي.

الايدا وسى كۇنى ەل ىشىندە اتالى ءسوزدى ايتاتىن ادام ازايدى. ەل ىشىندەگى داۋ-دامايدى اقىلعا سالىپ رەتتەپ، اداسقاندى - جونگە، تەنتەكتى - تەزگە سالاتىن ەجەلگى داستۇرىمىزدەن تىم الىستاپ كەتتىك. جوعارعى سوت ءتوراعاسىنىڭ يگى نيەتىن ءتۇسىنىپ، جاپپاي قولداۋ دا كەرەك. اباي مەڭزەگەن «توپ باسى» دەگەن كىسىلەر ءتىزىمىن جاساۋ كەرەك ءتارىزدى. ءار ءوڭىر، ءار ايماقتا از دا بولسا اۋزى دۋالى، ادال ادامدار بار. سونداي جاندار ءادىلىن ايتسا، ەلگە ءسوزى وتەدى. ءوزى دە، ءسوزى دە، كوزى دە ساتۋلى ادامدار داۋ-دامايعا تورەلىك ايتا الا ما؟

وسى رەتتە كورشىلەس وزبەكستاندا جاقسى ءبىر ونەگە بار ەكەندىگىن العا تارتا كەتكىم كەلەدى. بۇل ەلدە الگىندەي ەلگە ءسوزى وتەتىن، داۋ-دامايدى داۋرىقتىرماي شەشەتىن ازاماتتارعا مەملەكەت ۇلكەن قولداۋ كورسەتەدى، الىسقا ۇزاپ شىعا المايتىن، ءبىراق تۋرا جولمەن جۇرگەن كىسىلەردى ءتىپتى جىل سايىن قاجىلىققا الىپ بارادى. بالكىم، بىزگە دە سونداي تەگەۋىرىندى تەتىكتەر قاجەت شىعار.

ەلدەگى اقساقالدار القاسى دەگەن قوعامدىق ۇيىمعا ءتوراعالىق ەتەتىن ازاماتتاردىڭ كوبى اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ، ۇزەڭگىگە ءبىر اياعىن سالىپ تا قويعان؛ ەندى ەل بىرلىگى، تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىق ءۇشىن تەك تۋرا جولدى نۇسقاپ، ادال دا ءادىل ءسوز ايتا السا، نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟!.

نۇرتورە ءجۇسىپ

«ايقىن»