قىتايداعى قازاق عالىمى بۋاز بيەنىڭ نەسەبىنەن قارتايۋعا قارسى ءدارى جاساۋ تۋرالى ايتتى

  استانا. قازاقپارات - قىتايدا تۇراتىن قازاق عالىمى، «تارىم» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گىمىڭگۇل مۇقانتاي قىزى بۋاز بيەنىڭ نەسەبىنەن جاسالاتىن، قىز- كەلىنشەكتەردىڭ قارتايۋىن تەجەيتىن دارىگە شيكىزات دايىنداۋعا بولاتىنى تۋرالى ايتتى.

«بيەنىڭ بۋازدىعى ءۇش ايدان اسقاننان كەيىن ونىڭ نەسەبىن جيناي باستايدى. كۇندەگىسىن كۇندە جيىپ الىپ وتىرۋ كەرەك. بۇل ءۇردىس بيەنىڭ تۋۋىنا 3 اي قالعان كەزدە توقتاتىلادى» - دەيدى عالىم.

ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، نەسەپ جيۋ كەزىندە بيە كۇتىمىنە قويىلاتىن بىرنەشە تەحنيكالىق تالاپ بار.

ءبىرىنشىسى - قورا- جايعا قويىلاتىن تالاپ. سەبەبى، بيە كۇنى بويى قورادا تۇراتىندىقتان، ول جەر وتە جايلى بولۋى كەرەك. كۇن نۇرى تولىق ءتۇسىپ تۇرۋى ءتيىس، سول ارقىلى جىلقى بويىنداعى كالتسي تولىق بولۋى كەرەك. ەكىنشى - ءار بيەنىڭ اراقاشىقتىعى ەسكەرىلۋى قاجەت. سەبەبى، بيە نەسەبىن جينايتىن تورسىق ونىڭ ارتىنا بايلاۋلى بولعاندىقتان، ءبىر- بىرىنە كەدەرگى جاساماۋى قاداعالانادى. ءۇشىنشى - نەسەپ الىناتىن بيەنىڭ ءتۇسى قاراكوك بولماۋى كەرەك. كوك جىلقىنىڭ دەنەسىندە قارا پەگمەنتتەر كوپ بولادى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ول ءدارى جاساۋعا جارامسىز.

بۋاز بيەنىڭ نەسەبىنەن الىنعان گورمونداردان قارتايۋعا قارسى ءدارى جاسايتىن ءبىر عانا زاۋىت بار، ول امەريكادا. بيە كۇتىمىنە تالاپ قويىپ وتىرعان دا سول زاۋىت. دەگەنمەن، زاۋىت بيەگە بەرىلەتىن جەم- شوپكە ەشقانداي تالاپ قويمايدى. ال بۇل ءىستى قىتايداعى جىلقى شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىنداردىڭ قولعا العانىنا دا ءبىراز بولعان.

«سوڭعى جىلدارى ىلە وبلىسىنىڭ كۇنەس اۋدانىندا ارنايى وسى سالامەن، ياعني بۋاز بيەنىڭ ءزارىن جيناۋمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىقتار بار. ءبىر بيە جىلىنا 2-3 مىڭ يۋان (100-150 مىڭ تەڭگە) كىرىس كىرگىزە الادى. ونسىز دا بوسقا توگىلىپ جاتقان نەسەپتى جيىپ الىپ، ارنايى ورىنعا تاپسىرادى. مەنىڭ ەستۋىم بويىنشا 2008 -جىلى 1 گرامم گورمون 500 يۋان (25000 تەڭگە) بولاتىن. بۇل بۋاز بيەنىڭ نەسەبى اسا قىمبات دەگەن ءسوز» دەيدى عالىم.

گىمىڭگۇل مۇقانتاي قىزىنىڭ سوزىنە قاراعاندا جينالعان نەسەپتى جەرگىلىكتى تۇرعىندار سول جەردەگى نەسەپ جينايتىن ورىنعا تاپسىرادى. وندا نەسەپتەن گورموندى ىلعاپ الادى. بۇل ارنايى اپپاراتتىڭ كومەگىمەن جاسالادى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل اپپارات تىم قىمبات تۇرمايدى. ىلعاپ الىنعان گورموندى كەپتىرىپ، قۇرعاق ۇنتاق كۇيىندە ا ق ش- تاعى نەگىزگى زاۋىتقا جىبەرەدى. ول ءۇشىن ا ق ش پەن قىتاي تارپتارى ەكىجاقتى كەلىسىم- شارت جاساسقان. ول جەردە ارنايى قوسپالار قوسىلىپ، وڭدەلىپ، ءدارى جاسالادى. بۇل ءونىمنىڭ پاتەنتى 70 جىلعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى تەك قانا امەريكاعا تيەسىلى بولىپ كەلەدى. باسقا ەش جەر العان جوق.

گىمىڭگۇل مۇقانتاي قىزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قۇرعاق گورمون دايىنداۋدى قىتايدىڭ التاي ءوڭىرى دە قولعا الۋدى جوسپارلاپ وتىر.

«قازىرگى تاڭدا قۇرعاق گورمون الىناتىن نەسەپتى جيناپ بەرۋدى التايداعى جىلقى شارۋاشىلىقتارى دا قولعا الماقشى. ءبىر وكىنىشتىسى ول وڭىردە كوپ جىلقى جوق. ايتپەسە قورا- جاي، جەم- شوپپەن قامداۋ ماسەلەسى تولىقتاي ۇيىمداستىرىلعان. سىزدەردەگىدەي مىڭداپ جىلقى ايداپ جۇرگەن ەشكىم جوق، ەڭ كوپ جىلقىسى بار دەگەن بايلاردا 200 جىلقىعا جەتەر جەتپەس قانا» دەيدى گىمىڭگۇل مۇقانتاي قىزى.

وسى ورايدا ول قازاقستانداعى جىلقى سانىنىڭ كوپتىگىن، ءبىراق ونى ءتيىمدى پايدالانا بىلمەي وتىرعاندىعىمىزدى ايتتى.

«سىزدەردە وسىنشا كوپ جىلقى بولا تۇرا، ونىڭ ونىمدەرىن كەرەككە جاراتا الماي وتىرعاندارىڭىز ويلاندىرادى. ءبىر شارۋاشىلىقتا، ءبىر قوجالىقتا مىڭ، ەكى مىڭ جىلقى بولۋى ءبىزدىڭ تۇسىمىزگە دە كىرمەيدى. قازىر قازاقستان، موڭعوليا، قىرعىزستان سياقتى جىلقى سانى كوپ ەلدەرگە امەريكا قىزىعا قاراپ وتىر. ەگەر سىزدەر مۇمكىندىك بەرسەڭىزدەر، ولار وزدەرى- اق كەلىپ، سىزدەرگە نەسەپتەن اقشا جاساۋدى ۇيرەتىپ بەرەر ەدى» دەيدى جىلقىتانۋشى عالىم.

گىمىڭگۇل مۇقانتاي قىزى بۋاز بيەنىڭ نەسەبىن جيناپ بەرەمىز دەيتىن شارۋاشىلىقتار بولسا، قىتايداعى نەسەپ وڭدەپ، قۇرعاق گورمون دايىندايتىن زاۋىتتارمەن بايلانىس ورناتىپ بەرۋگە دە دايىن ەكەنىن ايتتى.

«ەگەر قازاقستاندا جىلقى شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن شارۋا قوجالىقتارى وسى ىسپەن شۇعىلدانامىن دەيتىن بولسا، قىتايداعى زاۋىتتارمەن بايلانىس ورناتىپ بەرۋگە بولادى. ولار وسىندا كەلىپ وزدەرىنىكى سەكىلدى گارمون كەپتىرەتىن اپپاراتتارىن ورناتىپ بەرەدى» دەيدى عالىم.

ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازىر قازاقستاندا بيەنىڭ شۋىن جينايتىن ورتالىقتار عانا جۇمىس ىستەپ تۇر. بيە تۋعاننان كەيىنگى تابيعي قالدىق، ياعني شۋدى جيناپ، كەپتىرىپ، ودان دا ايەلدەرگە ارنالعان ءدارى جاسايدى. قازىرگى ۋاقىتتا شۋ سۇرانىسقا يە شيكىزاتتىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر.

 

 ەرجان جاۋباي

Baq.kz