ق. الداجۇمانوۆ: كەڭەس وكىمەتى جاساعان ناۋبەت قازاقتىڭ ۇلتتىق تراگەدياسى، تاريحتا بولماعان زۇلمات
قازاق تاريحىنداعى قاساڭ كەزەڭنىڭ اقتاڭداقتارى تولىق اشىلدى ما؟ سول كەزدەگى ارحيۆ قۇجاتتارىندا ءبىراز شىندىق قامتىلعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ ءبارى زەردەلەندى مە؟
ايتا كەتەرلىگى، سول تۇستا ن ك ۆ د - ۇكىمەتكە بۇكپەسىز شىندىقتى، اقيقاتتى بايانداپ وتىرعان بىردەن ءبىر ورگان بولعان ەدى. 1990 -جىلدارى قۇرىلعان ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك، پروفەسسور، قايدار الداجۇمانوۆ كەزىندە نكۆد جەرتولەسىندەگى ارحيۆ قۇجاتتارىن زەرتتەگەن. زۇلماتتى جىلداردىڭ زاردابى تۋرالى تولىعىراق ءتۇسىنۋ ءۇشىن بەلگىلى عالىمدى اڭگىمەگە تارتتىق.
- قايدار سەيسەمباي ۇلى، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن ۇلى ناۋبەتتىڭ ماسشتابىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟ ءار زەرتتەۋشى ءارتۇرلى ايتادى...
- جالپى بۇل - كەڭەس مەملەكەتى ءوز حالقىنا جۇرگىزگەن قىلمىستارىنىڭ ءبىرى، قازاقتىڭ ۇلتتىق تراگەدياسى، تاريحتا بولماعان زۇلمات. مەن 1991 -جىلى قۇرىلعان كوميسسيا مۇشەسى رەتىندە ايتايىن، ءبىز تاريحشىلار، 1930 -جىلدارداعى زۇلماتتى قازاق حالقىنا جاسالعان گەنوتسيد، ەتنوسقا قارسى جاسالعان ەتنوتسيد دەپ باعالاعان بولاتىنبىز.
ويتكەنى، حالىقتىڭ جارتىسى قىرىلىپ قالدى، كەڭەس وداعىنا بوسقىن بولىپ كەتۋى، قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسىنىڭ تارىلۋى، ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتىڭ جويىلۋى «ەتنوتسيد» دەپ باعالاۋعا يتەرمەلەيدى. ەشبىر ۇلتتىڭ باسىندا بولماعان 1930 -جىلدارداعى جاپپاي اشارشىلىق، سوڭىنا الا 1937-1938 ۇلكەن تەررور، قۋعىن سۇرگىن، اتۋ، اسۋ قوسا جۇرگىزىلدى.
كەڭەس مەملەكەتى ابدەن ورنىققان سوڭ ازامات سوعىسىندا قارسى شىققان قارسىلاستارىنا امنيستيا جاريالاعانى بەلگىلى. وسى ۋاقىتتاردا ءبىرقاتار الاش قايراتكەرلەرى باسقا جۇمىستارعا كەتتى، كەيىن باسشىلىق قىزمەتكە دەيىن باردى.
مىسالى احمەت بايتۇرسىنوۆ وقۋ اعارتۋ ءىسى بويىنشا دالا كوميسسارى بولدى. الايدا ولار و گ پ ۋ تاراپىنان مىقتى باقىلاۋعا الىندى. 1928 -جىلى ناۋقان باستالعاندا سول باياعى استىرتىن ساياسات جۇرگىزدى دەگەن ايىپتاۋمەن ءبىزدىڭ ازاماتتار تۇگەل قامالادى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. كەيىن جازا 10 جىلعا الماستىرىلعان. ول كىسى تومسكىدە، ارحانگەلسكىدە 4-5 جىل وتىرىپ قايتىپ كەلەدى. كەلگەن سوڭ 1937 دە قايتا قامالىپ، اتىلدى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆقا دا 10 جىل بەرگەن. ءبىراق ول 1935 -جىلى لاگەردە قايتىس بولدى. ءتىرى قالعاندار مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ ۆورونەج وبلىسىندا جەر اۋدارىلدى. سول جاقتا ايداۋدا بولىپ، قايتىپ كەلەدى دە، 1937-1938 -جىلدارى قايتا ۇستالىپ، اتىلادى.
- سول كەزدەگى سۇرقيا ساياساتتىڭ ەكونوميكالىق العىشارتتارى دا بولدى ەمەس پە؟
- ستاليندىك بەسجىلدىقتار كەزىندە كەڭەس وداعى تەرريتورياسىندا ءىرى كاسىپورىندار سالىنىپ جاتتى. امۋردەگى، كومسومولسكىدەگى قالالار، نوريلسكىدەگى مەتال كومبيناتتارى سياقتى ءىرى كاسىپورىندار تۇرعىزىلىپ جاتتى. سولارعا رەسۋرس كەرەك بولدى. ەڭ قيىنى سالىنىپ جاتقان زاۋىتتاردىڭ بارىنە شەتەلدەن قۇرال الۋ كەرەك بولدى. 1917 -جىلدان باستاپ كەڭەس وداعىنا كورشىلەس مەملەكەتتەر ەكونوميكالىق-ساۋدا بلوكاداسىن جاساعان. ياعني، كەڭەس وداعىنا كەزىندە كورشىلەس ەكونوميكالىق سوعىس جاريالاعان. «تەك بيداي عانا الىڭدار، باسقا ەشتەڭە ساتىپ الماڭدار» دەلىندى. بۇل ۇراندى يۋگوسلاۆيا، رۋمىنيا، بولگاريا، يتاليا، ۇلى بريتانيا، فرانسيا قولدادى. ال ۇلكەن كاسىپورىنداردى سالۋ ءۇشىن رەسۋرس كەرەك.
1930 -جىلى قىستا ك س ر و ساۋدا جانە جابدىقتاۋ ءمينيسترى اناستاس ميكويان بولعان ەدى. ول لەنين، ستالين، حرۋشەۆ، برەجنەۆ كەزىندە دە جوعارعى قىزمەتتە بولعان. ساياسي ورتادا مىناداي انەكدوت قالعان ەدى. «وت يليچا دو يليچا، بەز ينفاركتا ي پاراليچا» دەگەن. سول ميكويان قازاقستانعا تاۋسىلماس مال قورى رەتىندە قاراعان. قازاقستان ول كەزدە ۇلكەن استىق جينايتىن رەسپۋبليكا ەمەس، نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسسا دا ميكويان قازاقستانعا جىل سايىن 52-40 ميلليون پۇت استىق تاپسىرۋعا ءماجبۇر ەتەدى. 1932 -جىلى حالىق اشتان قىرىلىپ جاتقاندا دا 43 ميلليون پۇت استىق تاپسىرتقان. ميكويان وسى ءۇشىن 1930 -جىلى قاڭتاردا الماتىعا ءوزى كەلىپ، 1930 -جىلعى جوسپاردىڭ 70 پايىزىن العاشقى توقساندا قىس قاقاپ تۇرعاندا قاڭتار، اقپان، ناۋرىزدا ورىنداتقان.
- قازاقستاندا 1920 -جىلداردىڭ باسىنداعى قولدان ۇيىمداستىرىلعان، كەيىننەن 1927-1929 -جىلدارى «اشا تۇياق قالماسىن» اتتى ۇرانمەن جۇزەگە اسىرىلعان اشارشىلىقتان شامامەن قانشا ادام جاپا شەكتى؟
- 1929 -جىلدىڭ قاڭتارىنان 1932 -جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن قازاق جەرىندە ادام سانى 2 ميلليون 551 مىڭ ادام كەمىگەن. 1 ميلليون ادام قىتاي، اۋعانستان، يران، كامچاتكاعا دەيىن بوسىپ كەتكەن. بۇل تۇرعىدا ءالى اشارشىلىق تۋرالى زەرتتەۋ جاساۋ كەرەك. تاريحشىلار دۇرىس زەرتتەمەيدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر مۇستافا شوقاي دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ 1918 -جىلى 1 ميلليون قازاق قىرىلدى دەپ ايتادى. ول كەزدە قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل الماتى وبلىستارى تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن. سوندا بۇل دەرەك قاتە. سەبەبى، ول كەزدە وزبەك، تاجىك، قىرعىز بارىمەن قوسقاندا 1 ميلليون ادام ءولدى دەلىنگەن. ونى مەن ارنايى ارحيۆتەن قاراپ شىقتىم.
1918 -جىلعى ءوز اۋداندارى بويىنشا كەمىگەن ادام سانى اسا كوپ ماسشتابتا بولماعان. دەموگرافتار دا جازۋشى جۋرناليستەر دە وسى ساندارعا اباي بولسا دەگەن تىلەك بار. اسىرىپ ايتۋعا بولمايدى. سيفر نەعۇرلىم كوپ بولعانى ءماندى سياقتى كورىنەدى. ولاي ەمەس. بەيبىت كۇندە 10 ادام اشتان ولسە دە - ۇلكەن تراگەديا. اشتىقتان جالپى قازاقستاندا 2 ميلليون 551 مىڭ ادام ولسە، ونىڭ 1 ميلليون 750 مىڭى قازاقتار بولاتىن. قالعانى قارلاگقا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى. و گ پ ۋ، ن ك ۆ د ورگاندارى بۇكپەسىز باياندايتىن قۇپيا ورگان بولعان. ن ك ۆ د دەرەكتەرىندە ءار جۇرگىزگەن ساناعىندا بۇل دەرەكتەر تولىق ەمەس دەپ جازادى. ياعني، وپات بولعانداردىڭ سانى ودان كوپ بولۋى مۇمكىن. قازاقستاندا 1929 -جىلى 1 -قاڭتاردا 47 ميلليون 500 مىڭ باس مال بولسا، 1934 -جىلدىڭ باسىندا 4,5-اق ميلليون باس مال قالعان.
- بۇنداي ناۋبەتتىڭ قازاقستاننىڭ دەموگرافياسىنا قانشالىقتى كەرى اسەر ەتكەنىن تاريحشى- عالىمدار قالاي باعالايدى؟
- دەموگرافياعا اسەرى ءالى كۇنگە سەزىلىپ كەلەدى. 5,5 ميلليون حالىقتىڭ 2,3 ميلليونى عانا قالدى. اشارشىلىق جىلدارىندا ورتالىق قازاقستان قاراعاندى وبلىسىنىڭ حالقى ەڭ كوپ قىرىلعان. رەسمي دەرەكتەردە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتىندا قارقارالى وكرۋگىندە 154 مىڭ حالىقتان 15 مىڭ ادام قالعانى تۋرالى حابارلاعانى كورسەتىلگەن.
مۇنشالىقتى ەتنوتسيدكە ءبىر عانا تۇلعا مۇرىندىق بولعان جوق. بىلاي الىپ قاراساڭ قانىشەر ستالين مەن گولوشەكين ەكەنى راس. ءبىراق ول ماسەلەنىڭ ىشكى فاكتورى عانا.
- 1928 -جىلدارى باستالعان رەپرەسسيا، 1933-1937 -جىلدارى جۇرگىزىلگەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىننىڭ قۇرباندار سانى شامامەن قانشا؟ رەپرەسسيا جىلدارىندا اتىلعاندار تۋرالى ناقتى ادام سانى (ارحيۆ دەرەكتەرى) بار ما؟
- 1920-1953 -جىلدار اراسىندا 125000 ادام رەپرەسسياعا ۇشىراعان. ونىڭ 25000 ى اتىلىپ كەتكەن. اتىلعاندا دا ول كەزدە حالىقتى جاۋ بار ەكەنىنە سەندىرۋ ءۇشىن اشىق سوت پروتسەستەرىن جۇرگىزگەن. قاراعاندى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ابدوللا اسىلبەكوۆ اشتىق كەزىندە ەلگە كومەكتەسكەن جاناشىر مەملەكەت قايراتكەرى بولعان. قاراعاندىداعى №20 شاحتا ءالى كۇنگە دەيىن بار.
سوندا اسىلبەكوۆ پەن 7-8 اۋدان باسشىسىنا قاتىستى اشىق سوت پروتسەسى وتكەن. سول كەزدە شاحتاعا 1 ساعاتقا جۇمىسشىلاردى كىرگىزىپ «حالىق جاۋلارى جويىلسىن» دەپ ۇرانداتىپ قويعان. ازدان سوڭ 1 ساعاتقا جاستاردى كىرگىزىپ ايقايلاتىپ قويادى. سوت 16-22 -قاراشا اراسىندا جالعاسقان. مەنىڭ انىقتاعانىمداي، «ولارعا مويىنداساڭدار، سىبىردە جاڭادان اشىلاتىن سوۆحوزدارعا ديرەكتور بوپ باراسىڭدار» دەپ قالتالارىنا پۋتيەۆكا سالعان. ابدۋللا اسىلبەكوۆ الدانعانىن سوڭعى ساتتە عانا تۇسىنەدى.
سوندا مەملەكەت قايراتكەرى سوڭعى سوزىندە «مەن ەشقاشان جاۋلىق جاساعان ەمەسپىن. 1930 -جىلدارى قازاق اۋىلدارىندا اشتان ولگەندەردى كورگەندە، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقستاندا جۇرگىزگەن ساياساتى دۇرىس ەمەس دەگەن ويعا كەلدىم، مەن سودان باستاپ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاۋىمىن» دەگەن ەكەن. الگى سوزىنەن سوڭ ابدۋللا اسىلبەكوۆتى 1 ايداي قيناپ بارىپ اتىپ ولتىرگەن.
جالعىز بۇل ەمەس. شىمكەنتتە 1937 -جىلى مال دارىگەرلەرىنىڭ توبىنا اشىق سوت ۇيىمداستىرىلادى. ولارعا مالدى ادەيى اۋىرتىپ قىردىڭدار دەگەن ايىپ تاعىلادى. كەيىن 1956 -جىلى كەڭەس وداعى ورتالىق پارتياسىنىڭ ⅩⅩ سەزىندە كەزىندە مىڭداعان ادامداردىڭ اتۋ جازاسىنا قول قويعان قاندىقول حرۋشەۆ رەپرەسسيا تۋرلى مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. 1956 -جىلى ⅩⅩ سەزد بارىسىندا 14-26 -اقپاندا سوڭعى ماجىلىستە حرۋشەۆ «ستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ جانە ونىڭ زارداپتارى» دەگەن بايانداما جاسادى. سودان باستاپ ساكەن سەيفۋللين، ماعجان جۇمابايەۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايليندەردىڭ ەسىمى اقتالدى. سول كەزدەگى ءتارتىپ بويىنشا مىناداي سەبەپپەن اتىلدى دەگەن سەبەبى كورسەتىلگەن جوق. بۇل كىسى ستاليننىڭ جەكە باسقا تابىنۋ قۇربانى بولدى دەگەن، ءبىتتى.
- تاۋەلسىزدىك العان سوڭ وسى كەزەڭ قالاي زەرتتەلدى؟ ءسىز سول كەزدەگى كوميسسيا مۇشەسى رەتىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
- 1990 -جىلى 11 -قاراشادا ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلعان بولاتىن. ولاردىڭ نە ءۇشىن سوتتالعانى سوندا عانا اشىق ايتىلا باستادى. 1930 -جىلدارداعى جاپپاي اشارشىلىق، قۋعىن سۇرگىن سەبەپتەرىن انىقتاۋ ءۇشىن، وعان قانداي زاڭ اكتىلەرى نەگىز بولعان دەگەن سۇراق تۋدى.
كوميسسيا مۇشەلىگىنە ماناش قوزىبايەۆ، ق ر ۇ ق ك ءتوراعاسى، جوعارعى سوت ءتوراعاسى، ق ر ءى ءى م، پروكۋرورى، ولاردىڭ قولىنداعى قۇپيا جاتقان قۇجاتتاردى كوميسسيا مۇشەلەرىنە كورسەتۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتتىق. ۇ ق ك، بۇرىنعى ن ك ۆ د ارحيۆىندە 6,5 اي وتىردىم. جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ساكەن سەيفۋللين، تۇرار رىسقۇلوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ سياقتى ازاماتتارعا قاتىستى دەرەكتەردى، اشارشىلىققا بايلانىستى قۇجاتتاردى قارادىم. كەيىن ناتيجەلەرى 5 تومدىق قازاقستان تاريحى 4-تومىنا ەندى. «ناسيلستۆەننايا كوللەكتيۆيزاتسيا ي گولود ۆ كازاحستانە» دەگەن جيناق شىعاردىم.
سول جىلدارداعى ق ر ۇ ق ك باسقارعان گەنەرال پولكوۆنيك ءسات توقپاقبايەۆتىڭ قولداۋىمەن الماتى جانىنداعى «جاڭالىق» دەگەن اۋىلدا ۇلكەن زيرات تابىلدى. زەرتتەۋ توبى تالعار قالاسىندا تۇراتىن، بۇرىن ن ك ۆ د كولىك جۇرگىزۋشىسى بولىپ ىستەگەن ادامدى تاۋىپ الدى. سونىڭ ايتۋىمەن جانە جاڭالىقتاعى قارتتاردىڭ كۋاگەرلىكتەرىمەن جاڭالىقتا تابىلعان ادام سۇيەكتەرى نكۆد جەرتولەسىندە اتىلعان ازاماتتار ەكەنى انىقتالدى.
- ءوزىڭىز ايتقانداي، وسى اسا اۋىر ناۋبەت شەتەلدىك تاريحشىلار تاراپىنان قالاي باعالانىپ وتىر؟
- بۇل تاقىرىپتى مارتا بريل ولكوت، اعىلشىن ستيۆەن ۋينكروف، يزابەل وگايون، يتالياندىق نيككولو پينچەولو، نەمىس تاريحشىسى روبەرت كيندلەر زەرتتەدى. ءبىراق ولاردىڭ بارلىعى ەۆروسەنتريستىك كوزقاراستا. بۇلار قازاق تىلىندە ايتىلعان، جارىققا شىققان قۇجاتتاردى بىلمەيدى. تەك قانا ورىس تىلىندە شىعاتىن دەرەكتەردى زەرتتەيدى. يدەولوگيالىق سيپات ءالى دە بار. ستيۆەن ۋينكروف دەگەن قازا بولعانداردىڭ سانىن كەمىتىپ ايتادى. ءبىز شەتەل عالىمى دەپ تابىناتىن دارەجەدەن اسىپ كەتكەنبىز. ولاردىڭ كەز-كەلگەنىنە كوزقاراسىن قاتە ەكەنىن ايتا الامىز.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
فوتو: gdb.rferl.org