مۇحتار اۋەزوۆ. ابايدىڭ جاس شاعىنداعى شىعارمالارى
ول باسقاشالىق - ورىس كلاسسيكتەرىن تەكسەرەتىن ادەبيەت تاريحى عىلىمىنىڭ ادىسىنە بايلانىستى.
گوركي، ماياكوۆسكي سياقتى سوۆەتتىك سوتسياليستىك ادەبيەتتىڭ ۇلكەن جازۋشىلارىن بارلىق جازۋشىلىق، اقىندىق جولىمەن تۇگەل زەرتتەۋدە، ءبىزدىڭ سوتسياليستىك ادەبيەت تاريحىمىز قولداناتىن سيستەما، ءادىس تە سول بۇرىنعى ورىس كلاسسيكتەرىن زەرتتەۋدەگى رەت، ءتارتىپ بويىنشا قۇرىلادى.
ناقتىلاپ ايتقاندا، بۇل ءادىستىڭ وزگەشەلىگى، اقىن شىعارمالارىن جازىلعان جىلدارى بويىنشا توپتايدى. ابايدىڭ تولىق جيناقتارىن حرونولوگيالىق رەتىمەن باستىرعانىمىز سياقتى، اقىندىق جولىن دا ەڭ العاشقى ولەڭدەرىنەن باستاپ، جىلما-جىل ءوسىپ، دامۋ رەتىمەن تەكسەرەتىن بولامىز. جىلى اتالعان ولەڭدەردىڭ العاشقى توپتارىنان باستاپ، اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا تۋعان شىعارمالارىنا قاراي اۋىسامىز. اقىندىق ەۆوليۋتسياسىن، جازۋشىلىق جولىن بىرتىندەپ، كەزەگىمەن تەكسەرەمىز.
ارينە، بۇل قاتاردان وقشاۋىراق تۇراتىن، جىلدارى بەلگىسىز بىرنەشە ولەڭدەر بار. ول توپتىڭ جايىنداعى ءسوز قوسىمشا رەتىندە كەيىن قوسىلاتىن بولادى. جەكە جانرلىق وزگەشەلىگى بار شىعارمالاردى دا بولەك-بولەك تەكسەرەمىز.
ابايدان قالعان اقىندىق مۇرانىڭ مولى - ۇساق ۇلگىدەگى قىسقا فورمالى ولەڭدەر بولعاندىقتان، جاڭاعى ايتىلعان تەكسەرۋ، زەرتتەۋ ءادىسىن اۋەلى وسى ليريكا تۇرلەرىنە ايرىقشا قولدانىپ وتەمىز. بۇل شىعارمالاردان جانرى باسقا بولعاندىقتان، ابايدىڭ پوەمالارىن، اۋدارمالارىن جانە قارا سوزدەرىن بولەك-بولەك قاراستىرامىز.
سونىمەن، ابايدىڭ شىعارمالارىن بۇل كىتاپ كولەمىندە تەكسەرۋ مىناداي بولىمدەرگە جىكتەلەتىن بولدى:
1. ابايدىڭ جاس شاعىنداعى ولەڭدەرى.
2. ابايدىڭ ليريكاسى.
3. ابايدىڭ پوەمالارى.
4. ابايدىڭ اۋدارمالارى.
5. ابايدىڭ قارا سوزدەرى.
ەندى ابايدىڭ جاس شاعىنداعى شىعارمالارىن تالداۋعا كىرىسپەس بۇرىن، بۇل ۋاقىتقا شەيىن قازاق تىلىندە بولعان ادەبيەتتىك-تاريحتىق زەرتتەۋ، تەكسەرۋلەردىڭ كەيبىر ءادىس ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.
بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر الۋانى اقىن شىعارمالارىنىڭ مازمۇنى مەن يدەياسىنان تۋاتىن جانە زەرتتەۋدىڭ وزدەرى ناقتىلاپ الىنعان عىلىمدىق ماقساتىنان تۋاتىن ارناۋلى، شارتتى تۇردەگى تاقىرىپتىق توپتاۋلار جاسايتىن. بۇل تەكسەرۋلەر اباي شىعارمالارىنىڭ قاي جىلداردا تۋعانىنا قارامايدى. تاقىرىپ جاعى مەن يدەيالىق وزگەشەلىكتەرىنە قاراي، وزدەرىنە كەرەك شىعارمالاردى ءبولىپ، ويىپ- ويىپ الىپ تالدايدى.
سوندا، ابايدىڭ ەستەتيكالىق كوزقاراسى، پەداگوگيكالىق ويلارى، فيلوسوفيالىق كوزقاراسى، قوعامدىق، تاريحتىق يدەيالارى دەگەن سياقتى نەمەسە ابايدىڭ ورىس كلاسسيكتەرىمەن جالعاسى، كەيدە اباي اقىندىعىنىڭ تۇرلەرى، ابايدىڭ ءتىلى دەگەن سياقتى ءار الۋان جەكەشە تاقىرىپتارعا ارنالعان زەرتتەۋلەر تۋادى.
ارينە، بۇلايشا ارناۋلى تاقىرىپتار مەن ماقساتتارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، سول جايلاردى عانا زەرتتەۋ ورىنسىز، كەرەكسىز دەمەيمىز. كوبىنشە زەرتتەۋدىڭ ناقتىلاپ، ەرەكشە زەر سالىپ، دالەلدى ەتىپ زەرتتەۋ شامالارىنا قاراي، بۇل سياقتى ارناۋلى تاقىرىپتىڭ ءارقايسىسى ءوز كولەمىندە كوڭىلگە قونادى، ورىندى بوپ، باعالى ەڭبەك بوپ شىعۋلارى ابدەن مۇمكىن.
ءبىراق سولاي بولا تۇرسا دا، بۇنداي ويدىم-ويدىم تاقىرىپتارعا ناقتىلى ارنالعان زەرتتەۋلەر اقىننىڭ مۇراسى تۋرالى تولىق دەرەك بەرمەيدى. راس، جوعارىدا اتالعان، اقىندىق ەرەكشەلىگى، ءتىل وزگەشەلىگى، پەداگوگيكالىق، ەستەتيكالىق، فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردىڭ ءبارى دە اباي شىعارمالارىنان ارناۋلى كۇيدە تابىلىپ وتىرادى.
ءبىراق وسى اتالعان كۇردەلى، زور ماندەرى بار سالالاردىڭ بارلىعى دا اباي شىعارمالارىندا جەكەشەلەنىپ، ەكشەلىپ، ءبولىنىپ تۇرعان جوق. كەيبىر ءىرى ولەڭدەرىندە نەمەسە كەي جىلداردىڭ تۋىندىلارىندا سول جايلاردىڭ بارلىعى دا ازدى-كوپتى تۇردە ايقىن كورىنىپ وتىراتىنى داۋسىز. سوندىقتان اباي شىعارمالارىنىڭ بارلىق ەلەۋلى وزگەشەلىكتەرىن، قاسيەتتەرىن كەڭىرەك قامتيمىن دەگەن زەرتتەۋلەر، وسى ماسەلەلەردى ءبىر جاقتى ىرىكتەۋ مەن تەكسەرۋدىڭ ءار كەزەڭىندە، ەرىكسىز سىڭارجاقتىققا اۋىسىپ كەتىپ وتىرادى. تەكسەرۋدىڭ بۇل ءتۇرى دە بۇرىنعى اباي شىعارمالارىنان: «وي تۋرالى»، «ءوزى تۋرالى»، «اقىندىق تۋرالى»، «حالىق تۋرالى» دەگەن شارتتى تۇردەگى، ءبىر جاقتى توپتاۋ سياقتى بولادى.
ءسويتىپ، جوعارىدا ايتىلعانداي، اقىننىڭ جاس شاعىنان باستاپ، قايتىس بولعانىنا دەيىن قاتار ىلەسىپ وتىرعان اقىندىق جولىن شولامىز. اقىن ونەرىنىڭ دامۋىنا، ويلارىنىڭ ءوسۋ، ورىستەۋىنە سايكەس تەكسەرۋ بولادى. جوعارىدا اتالعان ءىرى تاقىرىپتاردىڭ (اقىندىق ەرەكشەلىگى، ءتىل وزگەشەلىگى، ورىس كلاسسيكتەرىمەن جالعاسى، ەستەتيكالىق، پەداگوگيكالىق، فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى، تاريحتىق، قوعامدىق يدەيالارى، ت. ب. ) ءبارى دە ناقتىلى شىعارمالاردىڭ جان- جاقتى وزگەشەلىكتەرىن سىناۋ، تالداۋ رەتىندە ۇنەمى قامتىلىپ وتى- راتىن بولادى.
ابايدىڭ تولىق جيناعى 1858 -جىلى جازىلعان ەكى ولەڭنەن باستالادى. ءبىرىنشىسى - «يۋزي - ءراۋشان»، ەكىنشىسى - «فيزۋلي، ءشامسي». بۇلاردان سوڭ، 1864 -جىلى جازىلعان «ءاليفبي» ولەڭى بار. اقىننىڭ ون ءۇش جاس پەن ون سەگىز، ون توعىز جاستار اراسىندا تۋدىرعان شىعارمالارى وسى.
جالعىز بۇل ولەڭدەر ەمەس، ابايدىڭ سول جىلداردا وسى الۋانداس جازعان باسقا ولەڭدەرى دە بولسا كەرەك ەدى. ءبىراق ولاردان ىزدەرەك تابىلعان جوق.
مىناۋ ولەڭدەر تۇسىندا ايقىن بايقالاتىن ەرەكشەلىك - شىعىس اقىندارىنىڭ ۇلگىسىندە جازىلعاندىقتارى. ەكىنشى وزگەشەلىك - بۇل ولەڭدەر جاتقا، اۋىزشا شىعارىلعان شىعارمالار ەمەس. بۇندا اباي انىق جازۋشى اقىن. ءبىز XIX عاسىردىڭ باسى مەن ورتا كەزىندە جاساعان ماحامبەت، نىسامباي، مۇرات سياقتى اقىنداردىڭ شىعارمالارىنان اقىننىڭ وزىنە ءتان ستيل ەرەكشەلىكتەرىن ايىرىپ تەكسەرسەك تە، «ولاردىڭ قاي ولەڭى جازىلىپ ايتىلعان، قايسىسى اۋىزشا جىرلانعان» دەگەن سۇراقتارعا ناقتىلاپ، دەرەكتى جاۋاپ بەرە المايمىز. ويتكەنى ولاردىڭ جازعانى مەن اۋىزشا شىعارعانىنىڭ ستيلدىك وزگەشەلىگىن ايىرۋ وڭاي ەمەس.
ال ابايدىڭ مىنا كىتاپشىلاپ، اراب، پارسى، ەسكى وزبەك («شاعاتاي» نەمەسە «تۇركى» دەپ اتالاتىن) تىلدەردەن كوپ سوزدەر كىرگىزىپ تۋدىرعان ولەڭدەرى، تەك قانا جازۋمەن تۋاتىن شىعارمالار ەكەنىندە داۋ جوق. ايەلدىڭ سۇلۋلىعىن بەينەلەگەن «يۋزي - ءراۋشان» دەگەن ولەڭدە جاس اباي انىق ەلىكتەۋشى اقىن ەكەندىگىن كورسەتەدى.
بۇندا قىزدىڭ كوزى گاۋھار، بەتىنىڭ ۇشى لاعىل تاستاي قىپ-قىزىل، تاماعى قاردان بەتەر، قاسىن قۇدىرەتتىڭ، جاراتۋشىنىڭ قولى شەككەن. جانە ءوزى دۇنيە جۇزىندەگى سۇلۋلاردىڭ راھبارى - كوسەمى، باسشىسى. ال وسىعان بۇرىنعى شىعىس تاريحىندا بايلىعىمەن، پاتشالىق ءامىر قۇدىرەتىمەن اڭىز بولعان اتاقتى جاندار - پاتشا سۇلەيمەن، پاتشا يامشيد، پاتشا يسكاندار - ءبارى دە ىنتىق بولار ەدى. سولار بار مۇلىكتەرىن سالسا دا، بۇل سۇلۋدىڭ باعاسىن وتەي الماس ەدى، - دەپ جىرلاۋشى جاس اقىن ءوزىنىڭ بار تەك، توركىنىن تانىتادى.
ءسوز ايتتىم «ازىرەت ءالى ايداھارسىز»،
مۇندا جوق «التىن يەك، سارى الا قىز»، -
دەپ قىسىلعاندا، ءوزىنىڭ جاس شاعىندا جاڭاعىداي ولەڭ جازعانىن ۇمىتىپ كەتكەن بولۋ كەرەك. بولماسا، كوزى جارقىراعان جىلتىر تاس، بەتى شيەدەي بولعان قىزىل تاس ءتارىزدى سۇلۋدىڭ سارى الا يەگى بار قىزدان ايىرماسى از- اق ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
رەاليستىك جولعا ورىس كلاسسيكتەرىن تەرەڭ تانۋ ارقىلى اۋىسىپ العاننان كەيىنگى اباي، ارينە، مىناۋ ۇلگىدە ولەڭ جازۋشى، ەلىكتەۋشى اقىندى مازاق ەتپەسكە مۇمكىن ەمەس. ال جاڭاعى ولەڭدە اباي شىعىس اقىندارىنىڭ بار ۇلگىسىن تۇگەل مەڭگەرگەن. تەڭەۋلەرى شەكتەن اسقان اسىرەلەۋدى كورسەتەدى. ومىرگە، شىندىققا جاناسپايتىن وراساندىق شىعىس پوەزياسىنىڭ كوپ عاسىرلىق داعدىسى ەدى. ابايدىڭ ەلىكتەگەنى كىم ەكەنىن دە تانۋ قيىن ەمەس. وسى ولەڭدە جانە بۇدان كەيىنگى ەكى ولەڭدە دە اباي وزىنشە تۇركى تىلىندەگى (سول كەزدەگى ادەبيەت ءتىلى دەپ سانالعان) ۇلگىدە جازىپ وتىر.
ءبىراق انىق سول تۇركى ءسوزى مەن وسى ولەڭ قاتارىندا كەلەتىن اراب سوزدەرى الدەقايدا كوپ. ولەڭنىڭ ءۋازىن ىرعاعى دا، جەكە سوزدەردىڭ ايتىلۋى دا كىتاپ ۇلگىسىندە «نيگا»، «شيگا» دەپ، قازاقتىڭ «نەگە»، «شەگەدى» دەگەن سوزدەرىن كىتاپشىلاپ، ادەيى بۇرمالايدى. ويتكەنى الىپ وتىرعان ولەڭ ىرعاعى، ءريتمنىڭ ءوزى ارابتان يران، شاعاتايعا جايىلعان «عارۋز» ولشەۋىنىڭ ۇلگىسى.
اراب ولەڭىنىڭ ىرعاعىنا ساي ماتپەن سوزىلاتىن ۇزاق ءۇندى دىبىس پەن قىسقا ءۇندى دىبىستاردىڭ الما- كەزەكتەسىپ وتىرۋىنان قۋرالاتىن ولشەۋ. بۇل - قازاق سياقتى ەلدەردىڭ تىلىنە، ولەڭ قۇرىلىسىنا مۇلدە جاناسپايتىن ىرعاق. ءبىراق وزدەرى ازەربايجان، وزبەك، تۇرىكپەن، تاتار، قازاق سياقتى ەلدەردەن شىعىپ، ارعى زاماندار مەن بەرتىن كەزدەردەگى اراب، يسلام مادەنيەتىنىڭ ىقپالىن كورگەن كلاسسيك اقىنداردىڭ كوبى ءوز حالىقتارىنىڭ تىلدەرىن بۇرمالاپ جازاتىن.
وزدەرىنىڭ ولەڭ قاتارلارىنا جاڭاعىشا اراب، پارسى سوزدەرىن كوپتەن-كوپ كىرگىزىپ، الامىن تىلمەن جازادى. سول ۇلگى ناۋايدە، تاعى باسقا اباي قادىرلەگەن ەسكى تۇركى- شاعاتاي اقىندارىندا كوپ كەزدەسەدى. ءوزى شاكىرت، ءوزى بالا اقىن اباي سولارعا بارىنشا بوي ۇرىپ، الاڭسىز ەلىكتەيدى.
ەكىنشى ولەڭىندە:
فيزۋلي، ءشامسي، سايحالي،
ناۋاي، ساعدي، فيردوۋسي، -
دەپ، سول ەلىكتەگەن، وزىنە ۇلگى ەتكەن اقىنداردىڭ اتتارىن دا بالالىق شىنشىلدىقپەن تەگىس اتاپ بەرەدى. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ەرەكشە ماسەلە بار. بىزدە بۇگىنگە شەيىن ابايدىڭ شىعىسپەن بايلانىسىن ايتقاندا، كەيبىر جايلار ۇشقارى سويلەنەدى. اباي مۇسىلمانشا وقىعاندىقتان، اراب پەن پارسى ءتىلىن تۇگەل بىلگەن بوپ سۋرەتتەلەدى.
كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ابايدى اراب، پارسى كلاسسيكتەرىن دە تۇگەل بىلگەن ەتىپ قويادى.
انىعىندا، بەس-التى جىل مۇسىلمانشا وقىعانمەن، ول كەزدەگى شابان وقىتۋدىڭ شالاعاي مەتوديكاسىن ەسكە العاندا، اباي ارابتىڭ كلاسسيك پوەزياسىن تۇگەل ۇعارلىق دارەجەگە جەتتى دەۋ اسىرا سويلەۋ بولادى.
سوندىقتان دا ابايدىڭ مىنا ساناعان اقىندارىنىڭ ىشىندە ارابتىڭ اتاقتى كلاسسيكتەرى: ءمۇتاناببي، ءابۋ عالا- ماعريلەر كەزدەسپەيدى. وعان تىلدەرى تۇسىنىكتى ەڭ جاقىن اقىندار بولعاندىقتان ناۋاي، فيزۋلي ۇلگىسى كوپ اسەر ەتەدى. جاس شاعىندا سول اقىندار وزدەرىنە ۇلگى ەتكەن فيردوۋسي، ساعدي، قوجا حافيز ءتارىزدى ۇلى كلاسسيكتەردىڭ ەسكى وزبەك تىلىنە اۋدارىلىپ، ابايعا سول اۋدارما ارقىلى تانىس بولۋى كوڭىلگە قونىمدىراق كورىنەدى. بۇل سوڭعىلاردى اباي بىلگەندە، تۇرىكشەلەنگەن اۋدارمالاردان ءبىلۋ كەرەك.
ال، ولاي بولسا، ابايدىڭ شىعىس پوەزياسىمەن تانىستىعىن اتاعاندا، ونىڭ ۇلگى ەتكەندەرى وسى كۇنگى سوۆەتتىك شىعىس ەلدەرىمىز: ازەربايجان، وزبەك، تاجىك سياقتى ەلدەردىڭ ۇلى كلاسسيكتەرى دەۋ كەرەك.
ابايدىڭ ورىس كلاسسيك پوەزياسىنان العان ۇلگىسىن مول باعالاماق بولعان دۇرىس نيەتتەگى كەيبىر تەكسەرۋشىلەر «ابايدا شىعىس پوەزياسىنىڭ اسەرى دە بولعان» دەگەن پىكىرلەرگە قىتىقتانىپ، شامدانىپ قارايتىنى بار. ول دۇرىس ەمەس.
انىعىندا، اباي جاڭاعى انىقتالعان جاقىن شىعىستىڭ كەيبىر ۇلگىسىن انىق پايدالانعان. وعان جاس شاعىندا از ىزدەنۋمەن، ارزان ەلىكتەۋ تۇرىندە بارعان بولسا، بەرى كەلىپ، ابدەن قالىپتانىپ، ۇلى رەاليست، شەبەر كلاسسيك، ماستەر بولعان شاعىندا دا، سيرەك تۇردە بولسا دا، وقتا- تەكتە اينالىپ سوعىپ وتىرادى.
مىسالى، 1889 -جىلى جازىلعان «قور بولدى جانىمدا»، 1891 -جىلى جازىلعان «كوزىمنىڭ قاراسىندا» اقىن ماحاببات جايىن تاعى دا جاڭاعى اتالعان، وزىنە انىق تۇسىنىكتى بولعان، بۇگىنگى ۇلى سوۆەتتىك وتانىمىزدىڭ ءقادىرلى، كارى كلاسسيكتەرى ناۋاي، فيزۋليشە جازاتىنى بار. بۇل جەردە ءبىز ابايدىڭ رەاليست اقىن بولىپ قالىپتاسقاننان كەيىن دە، سول جاڭاعى جاقىن شىعىس پوەزياسىندا كەزدەسەتىن تولىپ جاتقان سوزدىكتەردى، اقىندىق لەكسيكانى شىعىستىق ادەبيەتتەن الاتىنىن تالدايمىز.
تەك ەسكەرتە كەتەتىن نارسە، ابايدىڭ بارلىق پوەزيالىق مۇراسىندا شىعىستىڭ ورنى كلاسسيك پوەزياسىنىڭ ورنىنان الدەقايدا از. ءبىراق، جالپى العاندا، جاڭاعىداي انىق- تالعان جاقىن شىعىس مادەنيەتىنىڭ اسەرى بولعانىن اتاماي بولمايدى. ول ءجاي ابايدىڭ اقىندىق ءنار، قور العان تەكتەرى، ىزدەنۋ ءورىسى، جالپى ويشىلدىق، اقىندىق دياپازونى كەڭ بولعانىن كورسەتەدى.
مىسالى، گرۋزيننىڭ اتاقتى كلاسسيگى شوتا رۋستاۆەليدىڭ يدەيالىق، پوەزيالىق، فيلوسوفيالىق نەگىز قورلارىن ايتقاندا، بارلىق زەرتتەۋشىلەر ونىڭ اراب، يران مادەنيەتىنەن جانە ورتا عاسىرلارداعى باتىستىق مادەنيەتتەن ەكى جاقتى ۇلگى-ونەرلەر العانىن جاسىرمايدى، اشىپ ايتادى. ءتىپتى سونى رۋستاۆەليدىڭ ءوز زامانىنان بويى وزعان ەرەكشە قاسيەتى دەپ ايتادى. ءوز تۇسىنداعى دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتكە بۇنىڭ كەڭ قۇلاش جايىپ، ەركىن پايدالانعانىن ماقتان ەتەدى. اباي جونىندە، ەگەر ول ءومىر بويى سول وزىنە ۇلگى ەتكەن شىعىس پوەزياسىنىڭ ەسكىلىگىنە ۇدايى تابىنىپ، باعىنۋمەن قالسا، بۇنى اقىننىڭ وراسان ولقىلىعى، ايىبى دەر ەدىك. ءبىراق اباي ونداي ەمەس.
جاڭاعى جاستىق جايىندا، بالا شاعىندا ايتقان شىعىس ۇلگىسىندەگى ەلىكتەۋ ولەڭدەرى اقىن ابايدىڭ تەك قانا العاشقى ادىمى عانا بولادى دا قالادى. جىگىتتىككە كىرە بەرە، اباي ول ۇلگىدە جازۋدى مازمۇن جاعىنان دا، ءتۇر جاعىنان دا تابىلعان جول ەكەن دەپ بىلمەيدى. وسىنىڭ شىندىعىن ءتىپتى سول شىعىسشىلاپ جازعان ولەڭىنىڭ ەڭ ۇلكەنى «ءاليفبي» ءبايىتىنىڭ وزىنەن دە انىق اڭعارۋعا بولادى.
«ءاليفبي» ولەڭىندە شىعىستىق ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعىن ءوز بويىنان كورسەتۋمەن بىرگە، ول پوەزيادان بولەگىرەك، وقشاۋىراق تۇرعان ايقىن وزگەشەلىك تە بار. بۇل رەتتە وزگە جايلاردى قويىپ، ولەڭنىڭ سوڭعى ەكى جولىن ەسكە الساق تا بولادى.
ءۇتىر مەن استى-ءۇستىلى جازۋ دا بار، -
دەپ كەلىپ، اباي سۇيىكتى سۇلۋعا ارنالعان حاتتىڭ ەڭ سوڭىندا ناقتىلى تىلەك ايتادى. ونىسىن ناتۋرالدىق تۇردە، تۇرپايىلاۋ ەتىپ انىقتاپ، اشىپ سالادى. بۇنداعى اباي قۇربى قىزعا سالەم- تىلەك جولداپ وتىرعان كوپ جەڭىس قوي جىگىتتىڭ ءبىرى بولادى. شىعىستىق شەر سوزدەر قوسىپ، عاشىق- ماعشۇق جايلارىن تال بويى ۇيىپ جىرلاعان سياقتانىپ وتىرىپ، «ءاليفبي» ولەڭىنىڭ اقىرىندا اباي سەزىم، سانا جاعىنان جاڭاعى شىعىستىق سارىننان ءوز باسىنىڭ ساۋ ەكەنىن تانىتادى، سەرگەك ەكەنىن بايقاتادى.
ەندەشە، بۇل بۇرىن قازاق جازىپ كورمەگەن ولەڭدىك وقشاۋ ءتۇردى قىزىقتاپ، تاماشالاعان سياقتى دا، ۋاقىتشا اۋەستىك ەسەبىندە سول ولەندىك تۇرمەن عانا ويناعانداي بولادى. كەيىن، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە-اق، ءومىر شىندىعىنا جاقىن ولەڭدى ءوز حالقىنىڭ انىق حالىقتىق تىلىمەن جازىپ كەتەتىن اباي، مىناۋ تۇستا تەك از ۋاقىت قانا ءوزىنىڭ كوزى تۇسكەن جانە ءوزىن جاس شاعىندا قىزىقتىرعان، تاڭداندىرعان ۇلگىگە از بوي ۇرادى. مۇنداعى تاعى ءبىر قاسيەتى - اباي ءدىنشىل ميستيكاعا بەرىلگەن ياسساۋي، سوپى اللاياردىڭ بىردە- بىرىنە ماڭايلامايدى.
اقىندىق ۇلگىسىن ىزدەپ جۇرگەن جاس قازاق اقىندارى ايتىپ كەلگەن قارا ولەڭنىڭ، جىردىڭ ءار الۋانىن بىلسە دە، ءوزى دە سولايشا جىرلاۋعا جاراسا دا، العاشقى كەزدە ەل اقىندارىنىڭ ۇلگىسىنشە ولەڭ ايتۋدى مىسە قىلمايدى. بۇرىن قازاق قۇلاعى سيرەك ەستىگەن وزگەشە ولەڭ ۇلگىسىنە قىزىعادى. قيىن تىندى باۋراعىسى كەلەدى.
دۇرىستىعىن ايتۋ كەرەك، اباي تەرەڭ سەزىم، يدەيا، مازمۇن جاعىنان تۇگەلىمەن شىعىس اقىندارىنىڭ ىقپالىنا بەرىلمەسە دە، ولەڭ قۇرۋ شەبەرلىگى، ءتۇر جاڭالىعى جونىندە بۇل كەزدە دە كوپ نارسە تابادى. سوندا، اسىرەسە وزىنە ەڭ جاقىن ۇستاز ەتىپ كلاسسيك ناۋاي شىعارمالارىنان ۇلگى ىزدەيدى. داستان جازعان ناۋاي ەمەس، عازەلدەر جازعان ناۋايگە ەلىكتەگىسى كەلەدى.
اتاقتى «چارديۋان» ناۋاي ليريكاسىنىڭ تورتكە بولىنگەن جيناقتارى ەدى. «چارديۋاننىڭ» ءتورت ءبولىمى ادام ءومىرىنىڭ، اقىن تىلەگىنىڭ ءتورت كەزەڭىنە ارنالعان: بالالىق، جىگىتتىك، ورتا جاس، كارىلىك كەزەڭىنىڭ كوڭىل سىرى، مۇڭ سەزىمى باياندالاتىن.
ابايدىڭ جوعارىدا ءبىز اتاعان شىعىستىق ولەڭدەرى «چارديۋاننىڭ» جىگىتتىك ءداۋىرىن، نازىكتىك ناقىستارىن جىرلاعان ۇلگىلەرىنە كەلەدى. ءناۋايدىڭ بارلىق عازەلدەرى ەرەكشە شەبەرلىك، كوركەمدىك مازمۇن سارىنداردان باسقا، ءتۇر جاعىنان تولىپ جاتقان قيىن، قىزىق ىرعاق ۇلگىلەر كورسەتەتىن. ولەڭ شۋماقتارىنا قاراپ، جول ەسەپتەرى بويىنشا بولىنەتىن ءبىر تۇرلەرى بار ەدى. مىسالى: عازەلدەر ىشىندە «ءمۇستازات»، «ءمۇحاماس» (بەستىك)، «ءمۇسادداس» (التىلىق)، «ءمۇساممان» (جەتىلىك) دەگەن شۋماق ولشەۋلەر بولعان. ەكى جولدان ۇيقاساتىن «ءمۇسناۋن»؛ ءتورت جولدان قۇرالاتىن «رابايات»؛ كەيدە ەگىز ەكى جولدان قوسىلىپ، ۇيقاستى سوزدەردى ويناقى ەتىپ بەرەتىن «تۇيىق» ولشەۋى بولعان جانە دە ءتۇرى مەن مازمۇنى بىردەي جۇمباق، اسا شەبەر قۇرىلاتىن «مۇاممە» ۇلگىسى بار. مازمۇن جاعىنان العاندا، «ساقيناما» - ىشكىلىك- ساۋىق ولەندەرى بولادى. وسى تۇرلەرمەن قالىپتانعان سىرشىلدىق ولەڭدەردىڭ ارناۋلى سيۋجەتى بولماسا دا، كوپشىلىگى كوڭىل سىرىنا، ىشكى سەزىم ىرعاعىنا ارنالادى.
اباي «ءاليفبي» ولەڭىنىڭ ءار جولىن اراب ءالفاۆيتىنىڭ رەتىمەن تىزەدى. ناۋايدە دا سول اراب الفاۆيتىمەن تىزىلگەن گازەلدەر بار. ءبىراق ول ءار جولدىڭ باسى ەمەس، قايتا اياعىنداعى ۇيقاستى سوزدەردىڭ ەڭ سوڭعى دىبىسىن ءالىفبي رەتىمەن كەلتىرەدى.
«چارديۋاننىڭ» بارلىق سانى قىرىق مىڭ جول ولەڭ بولعاندا، بۇلاردىڭ ورتا جاسقا، كارىلىككە ارنالعان بولىمدەرىندە، گازەلدەرىندە ءناۋايدىڭ تەرەڭ تولعاۋى، فيلوسوفيالىق ويلارى دا، قىسقا قايىرىپ، شەبەر ەتىپ قالىپتاعان اقىل-ناقىش ءسوزى دە، افوريزمدەرى دە كوپ كەزدەسەدى.
جاس اقىن اباي ناۋايدىڭ، وسى سوڭعى ايتقانداي، انىق كلاسسيكتىك ۇلى ورىسىنە بارا الماعان. ول دارەجەدە ۇزاق ىزدەنىپ، تەرەڭ بويلاپ سالىنباعان. تەك جىگىتتىك، جاستىق سەزىمدەرىنە جاڭا مودا بولعانداي تىڭ ءتۇر عانا ىزدەيدى. سول سەبەپتى «ءاليفبي» ولەڭىندە جوعارىدا اتالىپ وتكەن ناۋاي عازەلدەرىنىڭ كەيبىر سىرت ءتۇرى، ورنەكتەرىن عانا كورەمىز.
تەگىندە، انىق ىشكى سانا-سەزىمگە كەلگەندە، اباي سول ءوزى از داۋرەن ۇلگى ەتكەن شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىنداعى ىشكى مازمۇندارعا تۇگەل تابىنعان دەگەن پىكىردى ءبىز ايرىقشا ءبولىپ ايتامىز. ويتكەنى شىعىستىڭ كوپ كلاسسيگىنە ورتاق بولعان ءبىر ءجاي، ماحاببات سياقتى سەزىمدەردى جىرلاۋدا ميستيكالىق ەلەمەنتتەر دە بولادى.
عاشىقتىقتىڭ ءوزىن قۇدايدى تانۋ جولىنداعى جان ارەكەتى ەسەبىندە جىرلاۋ باسىم ەدى. سوندىقتان عازەلدەردە اتالاتىن «ماعشۋقا» قانداي وتاننىڭ، نەندەي حالىقتىڭ قانداي شاھارىن مەكەن ەتكەن جان ەكەنىن ءبىلىپ بولمايدى. وعان ىنتىعىپ جىرلاعان جىرلاردىڭ ەشبىرىنەن سول سۇلۋدىڭ اتىن، تەگىن دە، ناقتىلى ءتۇسىنىڭ ءوزىن دە اڭعارىپ بولمايدى.
بۇل جەر باسقان ادامزات پا، جوق، ءبىر مەكەنسىز، ناقتىلى دەرەكسىز عاجايىپ جارالعان پەريزات پا؟ ونى دا ايىرۋ قيىن. عاشىعىنا جولداعان ناز، تىلەكتەر تابىنۋ سارىنىنا اينالعاندا، جاراتقانعا جالبارىنىپ وتىرعان سوپىلىق، ميستيكالىق تۇماندى كۇيرەك سەزىمدەر باسىمداپ كەتەتىندەرى بولادى.
وسىنداي قۇدايشىلدىق سارىن عاشىق جايىن، كوڭىل ءحالىن، تابيعات كوركىن اتاعان تەڭەۋلەردىڭ بارىندە دە كوپ كورىنىپ وتىرادى. ناۋاي سياقتى ۇلى كلاسسيكتە بۇل وزگە- شەلىكتەر كەمىرەك بولعانمەن، اباي كوپ وقىعان وزگە شىعىستىق اقىنداردىڭ كوبىندە وسى وزگەشەلىك ەرەكشە مول بولعان. ابايدىڭ قاسيەتى سول - جاس شاعىنىڭ وزىندە دە، ەلىكتەۋشى بولا تۇرسا دا، ءوزىنىڭ ماحابباتتىق ارمان-شەرلەرىن، تىلەكتەرىن جىرلاۋىندا سوپىلىق، بەندەشىلىك، قۇدايعا قۇلشىلىق، ءمىناجاتشىلىق كۇي سارىندارعا بارمايدى.
كوپ تەڭەۋلەردە كىتاپشىلاپ، اسىرەلەپ جىرلاپ وتىرسا دا، جوعارىدا ءبىز ايتقان ء»اليفبي» ولەڭىنىڭ سوڭعى جولدارىنداي جەردىڭ جىگىتى بوپ شىعادى جانە ارناۋلى تىلەك پەن ناقتىلى سالەم ايتىپ جاتقان تۇسىنىكتى ماقساتى بار تۇمانسىز جارشى بولادى. بولاشاق رەاليست اقىننىڭ جاقىندا اۋىساتىن ءورىسىن، ءادىسىن اڭعارتقانداي.
وسى جايدى «ءاليفبي» ولەڭى عانا ەمەس، ەڭ العاش كىتاپشىلاپ جازعان «يۋزي - ءراۋشان» دەگەن ولەڭنىڭ سوڭعى جولدارىنان:
ءمۇبادا بولسا ول ءبىر كاز،
تاماشا قىلسا ءيۋزما- يۋز،
كەتىپ قۋات، يۋمىلىپ كوز،
بويىڭ سال- سال بولا نيگا؟ -
دەگەن سوزدەرىنەن دە اڭعارۋعا بولادى. باسىندا جەر سيپاتتى ەمەس، حور سيپاتتى، قولعا تۇسپەس الىس سۇلۋ، مىنا تۇستا ىنتىق جىگىتكە بەتپە- بەت كەزدەسەدى. سوندا تۇسىنىكتى قۇمار- لىق، ناقتىلى تىلەكپەن تال بويى ۇيىپ تۇرعان جاستىڭ كوپكە ءمالىم كۇيى بار شىندىعىمەن اڭعارىلىپ تۇرادى. ارينە، بۇنداعى ءتىل شۇبارلىعى - ابايدىڭ جارگونعا ورىنسىز قىزىققان كەمشىلىگى. مازمۇنى وزىندىك، ميستيكاسىز بولسا دا، ەلىكتەۋدىڭ ارزان ۇلگىسىنە كەتكەندىگى كورىنەدى.
بۇلاردان سوڭعى ابايدىڭ جاس شاعىنان بىزگە جەتكەن، جىلى بەلگىسىز ولەڭى «ساپ، ساپ، كوڭىلىم». جىگىتتىك، جاستىق مىنەزدەرىنە ارنالىپ ايتىلعانمەن، ابايدىڭ بۇل ولەڭى جو- عارعى تەكسەرىلگەن جولداردىڭ بارلىعىنان مۇلدە باسقاشا. ەڭ اۋەلى وقۋشىعا سالعاننان ايقىن كورىنەتىن وزگەشەلىك - بۇل ولەڭ تازا قازاق ءتىلىنىڭ وزىمەن جازىلادى.
مازمۇنى مەن ماعىناسىنا قاراعاندا، ابايدىڭ بۇدان بۇرىن ازدى- كوپتى ايتىلىپ كەلگەن ولەڭدەرىنىڭ وزىنشە، وزگەشە ءبىر قورىتىندىسى سياقتى. جىلى بەلگىسىز بولعانمەن، اقىننىڭ جيىرما- جيىرما بەس اراسىندا ءوز ءومىرىنىڭ وسى شاعىنا ناقتىلاپ، ارناپ ايتقان ولەڭىنە ۇقسايدى. بۇنداعى ويلار مەن سەزىمدەر جاس جىگىتتىڭ وزىنە دە، ءوزى قۇربى تۇرعىلىستارىنا دا ارناعان توقتاۋ ءسوزى، سىن، تولعاۋ سياقتى. ەڭ اۋەلى، بۇل ولەڭدە اباي قازاق ادەبيەتىنەن بولەك ۇلگىگە ەلىكتەۋدى وزىنە ەندى لايىق كورمەگەن سياقتى. ءوز ءومىرىنىڭ شىندىعى بۇل جىردا اسا ايقىن قونىمدىلىقپەن ايتىلادى.
ۇزاق ولەڭنىڭ كوركەم جولدارىندا ەل جىگىتىنىڭ تىرشىلىگىنەن تىسقارى تۇماندى، وقشاۋ حال دە، سەزىم، تەڭەۋ دە جوق. قىز اڭدىعان جىگىتتىڭ تۇندە جورتقان، جەڭىل-جەڭسىك قۋعان ادەتى وزگەگە دە وي تۇسىرەدى. بۇل ولەڭدە جاساندى تەڭەۋلەر جوق. قايتا قازاقتىڭ شەشەن، ورامدى، تەرەڭ ءماندى سوزدەرىن قولدانادى.
قارساق جورتپاس قارا ادىر،
قاراماي نەگە شاباسىڭ؟
سوندا ءتاۋىر بولا ما،
ۇستاپ اپ، بىرەۋ ساباسىن؟ -
دەگەن جولداردا سىنشىل ويمەن قاتار، سول كەزدەگى قىر جىگىتىنىڭ باسىنان كەشەتىن انىق كورىكسىز، كوڭىلسىز بولمىسىن ارناۋلى تراگەديالىق قالپىندا بەرەدى.
ءومىردىڭ وتكەل كەزەڭىندە تۇرعان، وي تۇسكەن جاس ورىنسىز دەگەن مىنەزدەر، ىستەر جايىن كوپ سۇراقتارمەن باياندايدى. تىڭداۋشىسىن ويلاندىرىپ، وزىنە اقىل سالىپ ايتادى. وپاسىز، تۇراقسىز، تىنىمسىز جورتۋىلدان قايتۋ كەرەك دەگەندەي، تاسقىنداعان كوڭىلدى اۋىزدىقپەن شاۋجايلاعانداي بولادى.
«ساپ، ساپ، كوڭىلىم» دەگەن سابىردىڭ، تىيىلۋدىڭ ءسوزىن ۇنەمى قايتالاپ وتىرادى. ايتپاق جايىن ادەيىلەپ، كوپ قايتالاپ، وسى ولەڭدى جازۋداعى ماقساتىن، ويىن ەرەكشە نىقتاي تۇسەدى. وپاسىز جاس بولماۋ كەرەك، تاڭداپ سۇيگەن بىرەۋى عانا بار، تەڭ سەزىمگە تابىنعان جاقسى جاستىڭ ادامگەرشىلىك پەن ماحابباتتى قابىستىرامىن دەگەن نيەتى كورىنەدى.
بارلىق وسى اتالعان ءومىر، وي، سەزىم جايلارى شىندىققا باعىنعان.
بۋسانىپ تۇرعان جاندى، شىندىعى بار جىر تۋادى. اقىن الىستان تۇمانداتىپ وراعىتپايدى. ايتپاق ويىنىڭ سوزدەرى دە ءدال تابىلعان. قوزعايىن دەگەن پەرنەسىن ءدال باسادى. جانە ءوز باسىنىڭ تاجىريبەسىن شىعارىپ، وزىندىك ءمىنىن سىناپ، شەنەپ وتىرعان كىسى بولىپ، سول كەزدەگى كوپ جاستىڭ حالىنە ارناعان ۇلگىلى ءسوز ايتادى.
قازاق جاسىنىڭ اباي زامانىنداعى ماحاببات جونىندە قولداناتىن ءىس، مىنەزى تۇرپايىلاۋ، ناتۋرالدىق كۇيدە ەكەندىگىن وسى ولەڭ ءدال اشادى.
ەر مەن ايەل اراسىنداعى جاراستىق، جاقسى سەزىمدى قاسيەتتەي بىلمەيتىن، توپاس تاربيەنى اشكەرەلەيدى. ەندىگى تۇسىنىگى بويىنشا ماحاببات، جاستىقتى ءسوز قىلاتىن اقىن قۇر قۇمارلىق قىزىعىن شالا- شالاعاي كۇيدە جىرلاماسىن. ادامگەرشىلىك تاربيەسىن ءوسىرىپ، اسىرعانداي، مورالدىق جوعارعى دارەجەدە ءتۇسىنىپ جىرلاسىن دەيدى.
ابايدىڭ جاس شاعىنداعى ولەڭدەرىنىڭ قورىتىندىسى ەسەپتى بولعان «ساپ، ساپ، كوڭىلىم» ەندى جاقىن شاقتا رەاليست سىنشى جانە شىنشىل اقىن بوپ قالىپتاناتىن ابايدىڭ الداعى ءورىسىن اڭعارتادى.
اقىننىڭ تولىق جيناعىندا جىلى بەلگىسىز ولەڭدەر توبىنا قوسىلعان «تايعا مىندىك» دەگەن ءبىر ولەڭ بار. مازمۇنىنا، تاقىرىپ تەگىنە، سىن سىرىنا قاراعاندا، بۇل ولەڭ دە جاڭاعى تەكسەرىلگەن «ساپ، ساپ، كوڭىلىم» اتتى ولەڭمەن ءبىر بىتىمدەس، ەكەۋى دە ءبىر مەزگىلدىڭ تۋىندىسى. جيىرما- جيىرما بەس اراسىنداعى وي تۇسە باستاعان سىنشىل، ءور تالاپتى اقىننىڭ جاستىق تولعاۋىن تانىتادى.
ەندى ازاماتتىق ساپا، سانادا وزىنە جاڭا ءور، ءورىس بەلگىلەپ وتىرعان ويشىل جاس بۇل كەزگە شەيىن باسىنان وتكەن بالالىقپەن بوزبالالىق، جىگىتتىك شاقتارىن سىناي شولىپ وتەدى. ءبىر ءوزى ەمەس، قازاقتىڭ ءوزى قۇربى جاسىنىڭ بارىنە دە وي سالا، شىمىركەنە جىرلايدى. ولەڭىندە كەلتىرگەن ءدال دەرەكتى بالالىق سۋرەتتەرى، بوزبالالىق الدانىش، جۇبانىشى، بولىمسىز تاربيە، شالا ساۋاتتىلىق، ارزان اۋەيىلىك جانە سولاردىڭ ءنارسىز ناتيجەسىندەي دايىنسىز كۇيدە ءۇيلى- باراندى ءومىر باستاۋ - وسىنىڭ ءبارىن دە بولاشاق رەاليست، سىنشىل جاس اقىن سالقىن ويمەن قاتاڭ سىناپ وتەدى.
...شالا وقۋدان نە جارىدىق،
قالعاننان سوڭ قۇر نادان؟
باعاسىز جاستىق - بوزباستىق،
اداستىق، -
دەگەن جولداردان جوعارىدا ايتىلعان سىنشىل سانا ايقىن اڭعارىلادى. سونىمەن قاتار وقۋ- تاربيەنىڭ وزگەشە ءورىسىن ماقسات ەتكەن باعىت تا بايقالادى.
قايىن باردىق،
قاتىن الدىق،
ەنشى ءتيدى از عانا.
شارۋا اتاندىق،
ەندى ويلاندىق،
قالا بەردى بوزبالا.
بۇرىنعى قايدا؟
ويبايلا - نە پايدا؟
دەگەن سوڭعى جولدارىندا وتكەن ءومىر جولىنا وكىنە قاراعان شيرىعۋدى تانىتادى.
بۇل وكىنىشى - ءوزىن-ءوزى قامشىلاپ، نامىستى تالاپقا بەت قويعان، ىزدەنگىش جىگەردىڭ وكىنىشى. ءوزى قۇربى قازاق جاسىنان شىققان اقىن- ونەرپازدىڭ ابايدان وزگەسىنە ءالى مۇنداي ساپالى وي ورالعان جوق-تى. اباي وسى سوڭعى ەكى ولەڭىمەن جاستىق شاعىنىڭ وزىندە دە سونىعا باس- قالى تۇرعان اقىن ەكەنىن تانىتقاندى.
ءتىل، تەڭەۋدە، ومىرلىك ناقتىلى دەرەكتەرىن ءتىزىپ تەرۋدە اقىندىق تىڭ جاڭا ۇلگىلى جولىن ىزدەي باستاعان ونەرپاز سەزىلەدى. «تايعا مىندىك» - شۋماق، ىرعاق، ۇيقاس قۇرىلىستارىمەن دە ولەڭگە جاڭاشا تىڭ تۇرلەر ەنگىزۋدى ماقسات ەتكەن تالاپتى كورسەتەدى.
بۇل ەكى ولەڭنىڭ مازمۇنى مەن ستيل ۇلگىسى ابايدىڭ سول جاستىق شاقتىڭ وزىندە دە كوركەم شەبەر جىرلار تۋعىزۋعا جەتىپ قالعانىن بايقاتادى. ءدال وسى ولەڭنىڭ وزىنە قاراپ-اق، ابايدىڭ جىگىتتىك شاعىندا جازعان شىعارمالارى ءبىر بۇلار عانا ەمەس، الدەنەشە ولەڭدەر بولعان دەپ نىق سەنۋگە سىيادى.
تەك ءوز ونەرىن ءار كەزەڭدە ءار ولەڭمەن سىناپ، بارلاپ جۇرگەن اقىن ول كەزدىڭ شىعارمالارىنا ءوز باسى تولىق مەيىرلەنە الماي، ۇقىپتاپ ساقتاماعان سياقتى. سول سەبەپتى وسى الۋانداس الدەنەشە شىعارمالارى جوعالىپ، ۇمىتىلىپ، كەيىنگى شاققا جەتپەي قالعان بولۋ كەرەك.
ءبىراق ەڭ العاش قولىنا قالام الىپ جازعان «يۋزي - ءراۋشاننان» باستاپ، وسى سوڭعى ەكى ولەڭگە شەيىن جەتكەن ابايدىڭ جاس اقىندىق جولى بار ەكەنى اپ-ايقىن سەزىلىپ تۇر. ونىڭ باسى -جەڭىل، سىرتقارى ەلىكتەۋدەن باستالىپ، سوڭعى كەزەڭى - ويى دا، كوركى دە ءوسىپ، ءپىسىپ قالعان بولاشاق ويشىل، سىنشىل اقىننىڭ ىزدەنۋ، ءوسۋ كەزەڭىن كورسەتەدى. بۇل شىعارمالارىنا بويلاي قاراپ، تانىپ، ءبىلىپ تالداماي، كەيىنگى وسكەلەڭ ۇلكەن شىعارمالار بەرەتىن كلاسسيك ابايدى سول شىعارمالارىنان عانا باستاپ تەكسەرىپ تانۋ، جارىم جولدان باستاعانداي جارتىلاي تەكسەرۋ، شالاعاي تانۋ بولار ەدى.
